Тақырып 11. Бюджеттік тапшылық және мемлекеттік қарыз

1.Ішкі және сыртқы мемелкеттік қарыздар. 2.Мемлекеттік бюджет құрылымы.

3.Бюджет тапшылығы және оның түрлері.

4.Мемлекеттік бюджет тапшылығын қаржыландыру.

Мемлекеттік бюджет заңдық тәртіппен бекітілген мемлекеттің табыстары мен шығыстарының құрылымын сипаттайды.

Мемлекеттік шығындар: мемлекеттік сатып алулар және трансферттік төлемдер.

Табыстар негізінен салықтардан алынады, бұл орталық және жергілікті бюджеттерден, сонымен қатар мемлекеттік займдар және бюджеттен тыс қорлардан алынады.

Салықтар – мемлекетке төленетін жеке және заңды тұлғалардың міндетті төлемдері, мемлекеттің фискалдың саясатының негізгі ригагы (тұтқалары); салық ставкаларының мөлшерін өзгерте отырып, үкімет өнім көлеміне әсер етеді.

Егер шығыстар табыстарға тең болса, онда мемлекеттің бюджеттің балансы болады. Мемлекеттің шығындары табыстардан көп болса, онда бюджеттік тапшылық (дефицит), ал мемлекет табыстары шығындардан артық болса, онда бюджеттік артықшылық болады.

Мемлекеттік бюджет тапшылығын қаржыландырудың әдістері:

а) несиелік – ақшалық эмиссия - ∆ м

б) займдарды шығару - ∆ В

Тапшылық = ∆ M + ∆ В

Инфляциялық салық инфляцияның өсуіне байланысты зардап шегетін ақша құралдарының иелеріне төлейді.

Мемлекеттік бюджеттің алғашқы тапшылығы – жалпы тапшылық пен қарыз бойынша проценттік төлемдер сомалары арасындағы айырма.

Мемлекет ескі займдар, облигациялар иелерімен есептесу үшін:

а) Реқаржыландыру (қайта қаржыланды), яғни жаңа займдарды шығару.

б) конверия, яғни табыстылыққа сәйкес займ шарттарының өзгеруі

в) мемлекеттік қарыз консолидациясы, яғни мерзімге сәйкес шарттардың өзгеруі.

Қосымша ақша саның айналысқа шығару нәтижесінде алынатын табыс және

мемлекеттік бюджет тапшылығын монетизациялау кезінде болатын эффект - сеньораж

Мемлекеттік бюджет құрылымдық және циклдік болып бөлінеді. Құрылымдық бюджет – толық жұмысбастылық жағдайында мемлекеттік шығындардың салықтардың артуын айтамыз.

Циклдік тапшылық – нақты бюджет тапшылықтары мен құрылымдық тапшылық арасындағы айырма. Ол өндірістің циклдік түсуі нәтижесінде пайда болады.

Бюджеттік тапшылықтың үш негізгі концепциясын айқындауға болады:

1. Әр жылдағы баланстау концепциясы – рикардолық тепе-теңдікке негізделген, осыған сәйкес мемлекеттік шығындарды қаржыландыру салықтар есебінде іске асырылады.

Мысалға, бірінші кезеңде бюджеттік тапшылық:

Т₂ = Д (1+r) + G₁ (2)

(2) мәнді (1)-те қойса, онда:

Т +Т/1+r = G₁ + G₂ /1+r (5)

2. Циклдік баланстау концепциясында бюджет экономикалық циклы барысында ғана негізделуі тиіс.

3. Функционалдық қаржы концепциясы бюджетке емес, эконмиканың баланстау идеясына негізделген.

Мемлекеттік қарыз – белгілі бір уақыт аралығында бюджеттік тапшылықтың жинақталған сомасы.

Екіге бөлінеді:

1. Сыртқы қарыз – мемлекеттің басқа елдердің ұйымдары мен азаматтарына қарызы.

2. Ішкі қарыз – мемлекеттің өз азаматтары мен ұйымдарына қарызы.

Бюджеттік тапшылық және мемлекеттік қарыз өзара байланысты. Бюджеттік тапшылық мөлшерін анықтауда (бағалауда) бірқатар мәселелер туындайды:

1. Бірінші мәселе мемлекеттік нақты бюджет тапшылығы – бұл:

Номиналдық бюджет тапшылығы – жыл басындағы мемлекеттік қарыздың мөлшері Х инфляция қарқыны.

2. Бюджетті есептеуде капиталды бюджеттеудің тәртібін жүргізу керек, яғни активтер мен міндеттемелерді ескеру керек.

3. Бюджетке ескерілмейтін міндеттемелер кіруі керек: яғни болашақтағы зейнетақылар және әлеуметтік сақтандыру төлемдері, ағымды жылдағы аударымдар кіреді

Бюджет тапшылығын ақша эмиссиясы есебінен жабуға болмайтындығы заңмен белгіленген. Бюджет тапшылығын жабудың негізгі нысаңдары мыналар болып табылады:

Нарықтық қатынастарға көшкенге дейін КСРО-ның мемлекеттік бюджетінің кірістері мемлекеттік кәсіпорындардың ақша жинақтарына негізделіп келді. Ол бюджет кірістерінің жалпы сомасының 90% құрады және негізінен екі төлемнен — айналым салығы мен пайдадан алынатын төлемдерден тұрды. Бұл жүйе 1930 жылдан 1990 жылға дейін өмір сүрді. 1980 жылдары енгізілген өндірістік қорлар, еңбек ресурстары және басқалары үшін ақы түріндегі пайдадан алынатын нормативті төлемдер қолданылып жүрген төлемдер жүйесін өзгертпеді және жеке кәсіпорындар қызметінің жеке-дара нәтижелеріне бағытталып отырды.

Дағдыдағыдай, кірістердің көзі салықтар немесе оларға бара-бар төлемдер болып табылады. Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджеті кірістерінің құрамы мен құрылымы салық төлемдерінің қолданыстағы жүйесімен және салыстырмалы тұрақсыз сипаттағы салықтық емес қаражаттардың түсімдерімен айқындалады.

Бюджет жүйесі туралы заңға сәйкес бюджеттің құрылымы мыналардан тұрады:

Бюджетгік түсімдердің бұл үш категориясы алынған ресми трансферттер бөлігімен (және бір уақытта санатымен) яғни тауарларды немесе қызметтер көрсетуді сатып алуға, кредиттер беруге немесе өтелмеген борышты төлеуге байланысты емес тегін және қайтарылмайтын төлемдермен толықтырылады.

Мемлекеттік борышқа қызмет ету жөніндегі шығыстар "борышқа қызмет ету" функционалдық тобы бойынша бюджеттік бағдарламалар әкімшілерінің мемлекеттік мекемелерін — әкімдер аппаратын және кіші бағдарламалар — қарыздар бойынша сыйақылар (мүдделер) төлеу және қарыздарды орналастырғаны үшін комиссиялық сыйақылар төлеу бойынша Қаржы министрлігін бөле отырып жүргізіледі.

1. 
   тағалылық болған жағдайда — ішкі кездерден (Ұлттық банктен, коммерциялық банктерден, бағалы қағаздар сатудан, есепке алу бойынша, шығыстарды жабуға бағытталатын жыл басындағы бюджет қаражаттарының қалдықтары) және сыртқы қарыздардан қаражаттар тарту;
   
2. 
   профицит кезінде — жоспардан тыс түсімдерді, бірінші кезекте мемлекеттік міндеттемелерді өтеуге немесе бірінші кезектегі бюджеттік бағдарламаларды қосымша қаржыландыруға пайдалану.
   

Мемлекеттік кредитінің негізгі нысаны кредит қатынастары болып көрінетін мемлекеттік қарыздар болып табылады, бұл қатынастарда мемлекет негізінен қарызгер ретінде болады.

Қарыздарды өтеу мезгілі, орны, орналастыру әдістері, қарыз валютасы, эмитенттер, табыстылық түрлері бойынша ажыратылады.

Табыстылық түрлері бойынша қарыздар пайыздық (қарыз иелері жыл сайын тең үлеспен бекітілген мөлшерлерме бойынша тұрлаулы табыс алады); ұтыс немесе лотереялық қарыздар болуы мүмкін. Аталған мемлекеттік қарыздардан басқа олардың тарихыңда (бүрынғы КСРО бойынша) шаруа қарыздары (1924, 1925, 1927 жж.), үш индустрияландыру қарызы белгілі.

Сондай-ақ әскери қарыздар, 1946-1950 жж. халық шаруашылығын қалпына келтіру және дамыту қарыздары (5 қарыз) белгілі. Дербестікке ие болғаннан кейін Қазақстан Республикасында меншікті ішкі қарыздарды қолдану басталды. 1992 ж. республика үкіметі Мемлекеттік ішкі қарыз шығарды, ол кәсіпорындар мен ұйымдар арасында таратылды. Сол жылы айналысқа 20 жылға (2012 жылға дейін) есептелінген Қазақстан Республикасының мемлекеттік ішкі ұтыс қарызының бондары шығарыдды. Қарыздар бойынша ұтыстар жыл сайын 25, 50, 500 мың теңге көлемінде 4 рет ойналады.

1996 жылы Қазақстан Республикасында резидент және бейрезидент-занды және жеке тұлғалар арасында номиналы 1000 теңгеге, айналым мерзімі 364 күнге тең мемлекеттік бағалы қағаздар болып табылатын Мемлекеттік ішкі қарызының ұлттық жинақ облигациялары таратыла бастады. Ұлттық жинақ облигацияларына жүзбелі табыстық пайыздары есептеліп, олар тоқсан сайын төленіп тұрады.

Ақша ресурстарыңдағы қысқа мерзімді қажеттіліктерді жабу үшін қарастырылған шараларды бюджеттен қаржыландыру кезінде кірістердің түспеген немесе жеткіліксіз түскен кезінде кредиттің мемлекеттік қазынашылық міндеттемелері (МҚМ) сияқты нысаны пайдаланылады. МҚМ қағазсыз нысанда занды тұлғаларға — коммерциялық банктерге, кәсіпорындарға, фирмаларға арналып 3, 6, 9, 12 ай мерзімге шығарылады. Иелері арасында МҚМ-ді орналастыру аукциоңдық сауда-саттықта жүргізіледі, оңда міңдеттемелердің кезекті шығарылуының дисконтталынған бағасы белгіленеді. Қаржы министрлігі оларды айналыс мерзімінің бітуіне қарай көрсетулі құны бойынша сатып алады, бұл бағалы қағаз номиналы (атаулы құны) мен дисконтты баға арасындағы айырмашылық инвестордың табысын қүрайды. Мемлекет МҚМ-ға есеп айырысу мен шаруашылық операциялар бойынша қалыптасатын рыноктік бағалар бойынша (жағдаятты ескере отырып) төлемдердің мәртебесін бере отырып, олардың тұрақтылығына кепіл болады.