Материалдары

202 
аспектілерге ие. Соның ішінде физиологиялық жҽне психологиялық бейімделуі ҿз алдына кезеңдерге бҿлініп, 
ҽр тҥрлі кҿріну деңгейімен сипатталады [1, c.45]. 
Балалардың оқуға бейімделу процесінің жетістігі сонымен қатар кҿбіне баланың денсаулығы кҥйімен де 
айқындалады. Бҧл жағдайда кҿбіне «мектептік стресс», «мектептік қорқыныш» мектептік фобия туралы 
айтылады жҽне бҧл мҽселе жҿнінде елуінші жылдардың ортасында-ақ айта бастады. 
Баланың оқу процесіне бейімделуіне кҿбіне: 
-
оқу іс-ҽрекеті элементтерінің қалыптастырылмауы; 
-
оқу мотивтерінің қалыптастырылмауы; 
-
мотивациялық зейінді оқу ҽрекетін ерікті реттеу қабілетсіздігі; 
-
мектептік ҿмір темпіне бейімделе алмауы кедергі болады. 
Жоғарыда айтып кеткендей кіші мектеп жасындағы оқушылардың оқуға психологиялық бейімделуі алуан тҥрлі. 
Біріншіден, баланың ҽлеуметтік позициясы ҿзгереді. Алғаш рет бала ҿмірінде ҿз міндеттеріне ие қоғам 
мҥшесіне айналады. 
Екіншіден, бала ҽр кезде жасағысы келмейтін нҽрселерді істеуге міндетті, ол ҿз міндетін, қабілетін ерікті 
бақылап, реттеп, сабақ ҥстінде белсенді зейінін тҧрақтап тҧруы қажет. 
Ҥшіншіден, психологиялық бейімделудің маңызды факторы, оның ҽлеуметтік қоршау: мҧғалім, жанҧя, сынып. 
Баланың бейімделу жетістігі оның ҿз сыныптастары арасында ҿз позициясын қаншалықты берік бекіте 
алғандығына, мҧғалімнің қатынасына тҽуелді. 
Тҿртіншіден, табысты бейімделу, оқу іс - ҽрекетіне толық ену бала психикасын нығайтумен, оның 
эмоциональды 
- 
еріктік 
сферасы 
жҽне 
танымдық 
процестерін 
дамытумен, 
қорқыныштарды 
бейтараптандырумен байланысты. Осы жас кезеңіндегі негізгі ҽрекеті баладан сҿйлеу, зейін, ес, қиял жҽне 
ойлау дамуындағы жаңа жетістіктерді талап етеді. Бҧл таным процестерін дамыту баланың оқуға жақсы 
бейімделуінің жҽне табысты ҥлгерімінің негізін салады. Осылайша, баланың оқуға бейімделуі - бҧл оның 
танымдық сферасының қайта қҧрылу процесі [2, c.25]. 
Психологиялық бейімделу, баланың жаңа ҽлеуметтік ситуацияға қосылуын білдіреді жҽне ҽлеуметтік даму 
ситуциясын тҧрақтандырудың қажетті факторы бола тҧрып, бала тҧлғасының одан ҽрі дамуына маңызды ҽсер 
етеді. 
Э.Эриксонның кезеңдерді бҿлуіне сҽйкес кіші мектеп жасы: еңбекқорлық - олқылық сезімі ретінде 
айқындалады. Э.Эриксон бойынша ҽлеуметтік кезең 6-дан 12 жасқа дейін созылады жҽне З.Фрейд 
теориясындағы латентті кезеңге сай келеді. Бҧл кезеңнің басында бала мектепте оқи отырып, қарапайым 
мҽдени дағдыларды игереді. Ҿмірдің бҧл кезеңі баланың логикалық ойлау жҽне ҿзіндік тҽртіптілік 
қабілеттіліктерінің, сонымен бірге қҧрдастарымен қарым - қатынас жасау қабілетінің ҿсуімен сипатталады. Бҧл 
кезеңнің кҥшті жағы - біліктілік болып табылады. Э.Эриксонге сҽйкес, балалар мектепте оқу барысында ҿз 
мҽдениетінің технологиясын ҥйрене бастаған кезде оларда еңбекқорлық сезімі дамиды. «Еңбекқорлық» термині 
осы даму кезеңнің негізгі тақырыбын бейнелейді, ҿйткені, осы кезде балалар кез-келген заттың қайдан пайда 
болатыны жҽне қалай ҽрекет ететінін білуге ҧмтылады. Балалардың бҧл қызығушылығын қоршаған адамдары 
мен мектеп қанағаттандырып, кҥш беріп отырады жҽне осы мектепте оларды оқытып, ҥйрету барысында 
ҽлеуметтік ҽлемнің «технологиялық элементтері» туралы алғашқы білімдер береді. Баланың эго-иденттілігі 
енді: «Мен - ҿзімнің ҥйренген нҽрселерімнің белгісімін», - деп белгіленеді. 
Кіші мектеп жасында баланың таным сферасында ҥлкен ҿзгерістер болады. Қабылдау аумағында мектепке 
дейінгі жастағы баланың еріксіз қабылдауы белгілі - бір міндетке бағынатын объектіні мақсатты тҥрде 
бағытталған ерікті бақылауға ауысады. Жас мҧғалімдер жиі баланың жаңа объектіні қабылдаудағы 
қиындықтарын дҧрыс бағаламайды. Балаға объектіні қарастыруын ҥйрету керек, ол қабылдауын ҿзі басқара 
білуі керек. Ол ҥшін балада алдын-ала емес, ҿзінің кҿргісі келетінін кҿре білуі ҥшін алдын-ала ізденіс бейнесін 
қалыптастыру қажет. Кіші мектеп жасындағы балалар объектілерді қарастыруды ҥйренеді, онсыз 
интеллектуалдық ҿзгерістер жҥзеге аспайды.
Бҧл жаста 
онша қызықты емес заттарға зейін шоғырландыру қабілеттілігі қалыптасады. Эмоционалды уайымдар 
жалпыланған сипатқа ие болады. О.Ю.Ермолаев бойынша кіші мектеп жасында зейіннің дамуында маңызды 
ҿзгерістер болады, оның барлық қасиеттерінің қарқынды дамуы жҥреді: ҽсіресе, (2,1 есе) зейіннің кҿлемі 
ҧлғайып, оның тҧрақтылығы жоғарылайды, зейіннің бҿліну жҽне ауысу дағдылары дамиды. 9-10 жастағы 
балалар зейінін тым ҧзақ сақтауға жҽне ерікті берілген ҽрекеттер бағдарламасын орындауға қабілетті болады. 
Аса маңызды ҿзгерістерді ойлау аумағында байқауға болады, ол абстрактілі жҽне жалпыланған сипатқа 

203 
иеленеді. Л.С. Выготский бойынша мектептегі оқу басталуымен ойлау баланың саналы іс - ҽрекетінің 
орталығына шығады. Ғылыми білімдерді игеру барысында жҥзеге асатын сҿздік -логикалық, пайымдаушы 
ойлаудың 
дамуы 
қалған басқа таным процесстерінің қайта қҧрылуына ҽкеледі: «ес бҧл жаста ойлаушы, ал қабылдау - ойланушы 
болады». 
Кіші мектеп жасында есте басқа психикалық процесстер секілді маңызды ҿзгерістерге ҧшырайды. Ес 
аумағындағы ҿзгерістер біріншіден, баланың ерекше мнемикалық міндетті саналы сезінуімен байланысты. Бҧл 
міндет мектепке дейінгі жаста не тіпті кҿрінбейді, не ҥлкен қиындықпен байқалады. Екіншіден, кіші мектеп 
жасында есте сақтау тҽсілдерінің қарқынды қалыптасуы жҥреді. Ҿте қарапайым тҽсілдерден (қайталау, 
материалды зейін қойып қарастыру) ересектеу жасында бала материалының ҽртҥрлі бҿліктернің арасындағы 
байланысты ҧғынуға, топтастыруға кҿшеді [3, c.30]. 
Кіші мектеп жасындағы балалардың таным процесінің дамуын зерттеудегі Блонский мен Выготский 
еңбектерінің маңызы зор. Блонский бойынша мектепке дейінгі жаста ес ойлауға ҽсер етіп, оның жҥру барысын 
анықтап отырады. Ал кіші мектеп жасынан бастап ойлау мен ес арасындағы ҿзара қатынас ҿзгереді жҽне енді 
ойлау есте сақтауға ҽсер етеді бала тек ҿзінің жақсы тҥсінген нҽрсесін ғана есінде сақтайды. Осылайша, ойлау 
енді еске тҽуелді емес, керісінше, ойлаудың жақсы деңгейі механикалық естің жетіспес кемшіліктерін 
жартылай орынбаса алады. 
Бҧл жаста басқа да маңызды жаңа қҧрылым - ерікті мінез-қылықтың пайда болуы жҥзеге асады. Бала 
ҿзбеттілігін танытып, белгілі бір ситуацияда қалай ҽрекет ететінін ҿзі таңдайды. Бҧл мінез - қылық тҥрінің 
негізінде осы жаста қалыптасатын адамгершілік тҥрткілері жатыр. Бала ҿз бойына адамгершілік 
қҧндылықтарын сіңіріп, белгілі бір ережелер мен заңдарға бағынуға тырысады. Жиі бҧл жағдай ересектерден 
қолдау табу немесе қҧрдастарының арасында ҿзінің жеке адамдық позициясын беріктеу тілегімен жҽне эгоистік 
тҥрткілерімен байланысты, яғни олардың мінез - қылықтары бҧл жаста басым болатын негізгі тҥрткі - 
жетістіктерге жету тҥрткісімен байланысты.
Кіші мектеп жасындағы оқушы тҧлғасының дамуы мектеп ҥлгеріміне, ересектердің бағалауына байланысты. 
Жоғарыда айтылғандай, бҧл жаста бала сыртқы ҽсерге ҿте кҥшті душар болады. Дҽл осының арқасында бала ҿз 
бойына интеллектуалды да, адамгершілік білімдерді де сіңіреді. 
«Адамгершілік нормаларын орнатуда жҽне бала қызығушылықтарының дамуында маңызды рҿлді мҥғалім 
ойнайды, алайда, олардың табыстылық деңгейі оның оқушылармен қатынас жасау типіне тҽуелді болады» [1, 
c.80]. Басқа ересектер де бала ҿмірінде маңызды орын алады. 
Кіші мектеп жасында балалардың жетістіктерге жету ҧмтылысы ҿседі. Сондықтан бала іс - ҽрекетінің негізгі 
тҥрткісі табысқа жету тҥрткісі болып табылады. Кейде бҧл тҥрткінің басқа тҥрі - сҽтсіздіктерден қашу тҥрткісі 
кездеседі. Баланың санасында нақты парасатты идеалдар, ҥлгілер беріктеледі. Бала олардың қҧндылығын жҽне 
қажеттілігін тҥсіне бастайды. Алайда, бала тҧлғасының қалыптасуы ҿте ҿнімді жҥру ҥшін ересектің назары 
жҽне бағасы қажет. «Ересектің бала қылықтарына эмоционалды - бағалаушы қатынасы оның адамгершілік 
сезімдерінің жҽне ҿмірде кездесетін ережелерге даралық жауапты қатынасының дамуы айқындайды». 
Кіші мектеп жасындағы балада басқа адамдарға бағыттылығы дамиды, ол просоциалды мінез - қылықта 
айқын байқалады. Просоциалды мінез - қылық дамыған жеке адам ҥшін ҿте маңызды. Бірлесіп уайымдау 
қабілеттілігі мектептік оқу жағдайында ҿз дамуын табады, ҿйткені, бала жаңа іскерлік қатынастарға қатысып, 
ҿзін еріксіз басқа балалармен, олардың жетістіктерімен мінез - қылқын салыстыруға мҽжбҥр болады [4, c.105]. 
Сонымен, кіші мектеп жасының негізгі психологиялық жаңа қҧрылымдары келесідей: 
1. Барлық психикалық процесстердің еріктілігі, саналылығы жҽне олардың интеллектуализациясы, 
интеллектіден басқа барлық ғылыми тҥсініктер жҥйесін игеру арқылы жҥзеге асатын олардың іштей 
жанамалануы. Интеллект бҧл шақта ҽлі ҿзін танып білмейді; 
2. Оқу іс - ҽрекетінің дамуы нҽтижесінде ҿзінің жеке ҿзгерістерін саналы сезінуі. 
Осылайша кіші мектеп жасы мектептік балалықтың ҿте жауапты кезеңі болып табылады. Бҧл жастың негізгі 
жетістіктері оқу іс-ҽрекетінің басты сипатымен негізделген жҽне кҿбіне оқудың келесі жылдары ҥшін 
айқындаушы болып табылады: кіші мектеп жасының аяғына таман бала оқи білуі керек, оқуға тілегі жҽне ҿз 
кҥшіне сенімі болуы керек. 
Бҧл жастың толық ҿтуі, оның позитивті иеленулері қажетті негіздеме болып табылады, осыған сҽйкес таным 
мен іс - ҽрекеттің белсенді субъектісі ретіндегі баланың кейінгі дамуы қҧрылады. Кіші мектеп жасындағы 

204 
балалармен жҧмыс жасаудағы ересектердің негізгі міндеті - ҽрбір баланың даралығын ескере отырып, 
балалардың мҥмкіндіктерін ашу жҽне жҥзеге асыру ҥшін қолайлы жағдайлар қалыптастыру. 

жүктеу/скачать 3,83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: