Мазмұны 1 – БӨлім. Криминалистиканың теориялық негіздері
жүктеу/скачать 2,49 Mb.
|
окулык АЙШа
сезіктіден жауап алу.Тергеудің кейінгі кезеңінің жоспарында келесі мәселелер қарастырылады: әртүрлі сараптама түрлерін тағайындау мен жүргізу (автотехникалық, криминалистикалық, химиялық, психиатриалық, психологиялық және т.б.); айыпталушыдан және т.б. жауап алу; қажет болған жағдайларда тергеу экспериментін жүргізу; оқиғаның болуына мүмкіндік туғызған себептер мен жағдайларды анықтау. §3. Тергеу әрекетінің тактикасы Берілген категориядағы іс бойынша оқиға болған жерді қарау әрекеті көлік апаты жайында хабар келіп түскеннен кейін дереу түрде жүргізілуі тиіс. Келіп түскен мәліметтерді қабылдағаннан кейін тергеуші оқиға болған жерге жылдамдатып жетуі қажет, ол оқиға болған жерге шықпай тұрып, мүмкіндігінше, оқиға қашан, қай жерде болғандығы туралы және кімдер зардап шеккендігі, нақты осы сәтте оқиға болған жерде не болып жатқандығы жөніндегі мәліметтерді барынша нақты анықтап алғаны жөн. Бұл мәліметтер оқиға болған жерге шақырылатын қатысушы тұлғалардың қатарын анықтау мен қарау кезінде қолданылатын техникалық құралдар мен жабдықтарды іріктеп алуға біршама көмегін тигізеді. Оқиға болған жерді қарауға міндетті түрде: автотехник, криминалист, сот-медицина маманы, куәгерлер, қажет болған жағдайларда қылмыстық іздестіру қызметкерлері қатыстырылады. Мүмкіндігінше жол-көлік оқиғасына қатысты жүргізушілерді де оқиғаны қарау әрекетіне қатыстырған дұрыс. Оқиға болған жерге келгеннен кейін тергеуші төмендегідей әрекеттерді жүргізуі қажет: а) жол-көлік апатының зардаптарын жоюға байланысты барлық қажетті шаралар қолданғандығына көз жеткізуі (жәбірленушіге қажетті көмек көрсету, жәрдем жасау, өрт сөндіру т.б.) және қажетті әрекеттерді ұйымдастыруы немесе жеке өзі жүргізуі тиіс; ә) оқиға болған жердің шекарасын анықтауы және ол жерден артық адамдардың кетуін талап етуі, сондай-ақ оқиға болған жерге күзет қою шараларын жүргізуі керек; б) апатты көзімен көрушілер мен оқиғаға қатысты көлік құралының жүргізушісін анықтау, олардың құжаттарын (жүргізу куәлігін, көліктің техникалық паспортын, жолдама қағазын, жүк тасуға байланысты берілетін накладнойларды) алуы қажет; в) мас күйінде болған-болмағандығын анықтау мақсатында жүргізушіні медициналық куәландыруға жіберуі тиіс; г) егер көлік жүргізушісі оқиға болған орыннан жасырынып кетіп қалған жағдайларда, оны іздестіру мен ұстау шараларын қолданылуы қажет; д) тергеуші оқиға болған жерге келгенше оқиғаның жағдайына қандай да бір өзгерістер енгізілгендігін немесе енгізілмегендігін анықтауы керек. Жағдайдың жай-күйін өзгеріссіз сақтап қалу мүмкіндігі болмаған жағдайларда көлік құралдарының тұрған орны бекітіледі, жәбірленушінің орналасу жағдайы, қан іздері, жанар-жағармай материалдары, көлік құралының детальдары мен бөлініп қалған бөлшектері, жүктер және т.б. белгіленеді. Қарау әртүрлі тәртіпте жүргізілуі мүмкін. Мақсатты түрде алдымен жол учаскелері қаралып, содан кейін оқиға болған жер тексерілуі қажет. Себебі жол бойындағы немесе т.б. жерлердегі іске қажетті іздер мен басқа да заттай дәлелдемелер жаяу жүрген адамдармен, болмаса көлік құралдарымен жойылып кетуі ықтимал. Содан кейін шыны үгінділерінің, шашыраған балшықтар, жүктен қалған бөлшектер, жол бетіндегі іздердің орналасуы және т.б. бойынша апат болған жердің орталығы анықталады. Жоғарыда аталған барлық объектілер олардың орналасқан жері мен көлемдері көрсетіле отырып бекітілуі тиіс. Оларды белгілі бір қозғалмайтын объектілерге (мысалы, жолдың жағасына, жиегіне, электр бағаналарына және т.б. объектілерге) қатысты бекітеміз. Әсіресе тежеу іздерін анықтау мен оларды өлшеудің маңызы ерекше. Тежеуішті жедел басқан кезде жолда май жағылған сияқты протектордың таңбасы қалады. Ол бойынша көлік құралының жүру жылдамдығы мен қозғалыс бағытын анықтауға болады. Көлік құралы тайған немесе ол аударылып-төңкеріліп қалған жағдайдаларда оның бұрылу радиусын, жол учаскесінің айналмасының радиусын анықтау керек. Бұл үшін арнайы мамандар қатыстырылады. Жолдың, болмаса көшенің түйіскен жерінде соқтығысу болған жағдайларда, түйіскен жердің өзі қарауға жатады, оған келу мен одан кету, бағдаршамдар, жол белгілері (егер болса), жолды кесіп өтетін белгілер және т.б. қаралып тексеріледі. Басып озу кезінде соқтығысқан жағдайда жол қозғалысы болған учаскелеріне қарау әрекеттері жүргізіледі. Жолдың тегістік жағдайына, жол белгілерінің көрініп тұруына аса назар аударылуы қажет. Барлық жағдайларда көлік құралының қозғалыс бағытын анықтап, оқиға болған сәттегі қозғалысқа қатысты жолдың (көшенің) жүретін бөлігін екі жақ бағытынан енін бекіту керек. Мәйітті қарау әрекеті криминалистикамен қалыптастырылған жалпы ережелер бойынша жүргізіледі. Бірақ, жол-көлік оқиғасы ерекшіліктеріне байланысты қараудың бұл түріне кейбір ерекшіліктер тән. Мәйіт пен оның киімдерін қараудың нәтижелері оқиғаның механизім, оның болу себептерін анықтауға, ал кейбір жағдайларда жол-көлік оқиға болды деп инсценировкаланған кездерде қылмыстың болған орны осы жер деп қорытындылар жасауға мүмкіндіктер туғызады, сонымен қатар жәбірленушінің киімінен табылған бөлшек іздері бойынша көлік құралдарын идентификациялауға болады. Қарау барысында іздеп табу мен бекітуге келесілер жатады: жолдың жүретін бөлігіне, қозғалмайтын объектілерге, көлік құралына қатысты мәйіттің орналасуын; қан іздерінің орналасқан жерін, және оның формасы мен өлшемін; киімдері мен аяқ киімдерінің, жарақаттарының жағдайына, көлік құралы бөлшектері іздерінің бар-жоғына, топырақ, краскы, майлайтын материалдар, шыны үгіндері, металдағы шаңдар мен басқа да ластану іздерін, олардың формасы мен өлшемін; мәйіттегі жарақаттар, жаралар, қанның ұйып қалуы, олардың мәйіт денесіне жайылып таралуын, формасы мен өлшемін; маңындағы жылжымайтын объектіден арақашықтығын; мәйіттің денесіндегі, киімдегі протектордың ізін, радиатор торының және көлік құралының басқа да бөлшектерінің бейленеліп түскен іздерін. Мәйітті сүйрету кезінде денесі мен киімінде қалған іздерді анықтау қажет. Сонымен қатар көлік, құралдарын қараудың да маңызы ерекше. Оның мақсаты көлік құралының түрі мен оның техникалық жағдайын анықтау, сондай-ақ көлік құралдарынан әртүрлі (жәбірленушінің қаны, мыйы, шашы, киімінің бөлшектері, бөгде краскілер, шынылар және т.б.) заттай дәлелдемелерді іздеп табу. Анықтау, қарау және бекітуге, сонымен қатар, соқтығысу нәтижесінде пайда болған көлік құралдарындағы іздер жатады. Егер көлік құралы апат болған жерде болса, оны қарау оқиға болған жерді қараудың бір бөлігі болып табылады. Ал апат болған орыннан машинаны алып кеткен жағдайларда, оларды қарау жеке жүргізіледі. Жол-көлік оқиғасына қатысты жүргізуші көлігімен оқиға болған орыннан кетіп қалған (жасырынған) кездерде көлік құралдарының моделін, түрін анықтауға мүмкіндіктер беретіндей іздерге аса назар аудару қажет. Мұндай мақсатта табу мен бекітуге келесідей іздер жатады: дөңгелектен қалған (колеясының ені, протектордың ені, протектордың өрнегі, көлік құралының базасы, дөңгелектің бір айналым ізінің ұзындығы және т.б.) іздер; жәбірленушілерде, айналадағы объектілерде қалған іздер (олардың формасы, өлшемі, таралуы), жеке бөлініп қалған детальдар, жанар-жағармай, краскі, жүк бөлшектері және т.б. іздері. Көрсетілген объектілерді алдын ала зерттеу көлік құралдары бойынша іздестіру жұмыстарын жүргізуге мүмкіндіктер беретіндей бағдарламалық мәліметтер алуға көмегін тигізеді. Оқиға болған жер мен көлік құралдарын қарау барысында микробөлшектерді алу, бекіту және зерттеулер жүргізуге аса көңіл бөлінеді. Адамды (жануарларды) қағып кету кезінде киімдердің, адам терісінің, шаштарының, қандарының, мый құрамының микробөлшектері автокөліктің адамға соққы берген бөлігінен, ал басып өткен жағдайларда жүріп өткен бөліктерінен табылады. Басып өту механизмі жөнінде қандай да бір мәліметтер болған жағдайларда ең алдымен көлік құралы жәбірленушімен байланыс жасады-ау деген бөлшектерін қарау керек. Қарау барысында қажет болған жағдайларда күшейтілген жарықтандыру қолданылады. Микробөлшектерді іздеу кезінде ұстағышы бар лупаларды қолданған тиімді. Басып кету механизмі белгісіз болған жағдайларда лак, бояу қабаттарының, ағаштардың, металл, шыны, резеңкелердің микробөлшектері көлік құралдарының сырғанау іздерінен және оның басқа да зақымданған бөлшектері (бағана, ғимарат, шарбақ, табиғи кедергілер мен және т.б.) байланыс жасаған бөгеттерден табылуы мүмкін. Оқиғаға қатысы бар микробөлшектер жойылып кетпес үшін апаттан кейін көлік құралын мүмкіндігінше тезірек, дереу таза әрі құрғақ гаражға әкеліп қою қажет. Сонымен қатар, көлікті жууға, тазалауға, жөндеу жұмыстарын жүргізуге болмайды. Мұндай ұсыныс талаптарын сақтау, сыртқы микробөлшектердің сақталып қалуының қажетті кепілі болып табылады. Оқиға болған жерді қараумен қатар хаттамада міндетті түрде сот-жедел фотографиясының тәртіп ережелері бойынша фотосуреттер жасалуы тиіс. Оқиға болған жерді тез арада қарау келтірілген зардаптардың көзін дереу жоюға жағдайлар туғызады (көлік құралдарынан жарақат алған жәбірленушілерді, мәйітті шығаруға; жолды автокөліктің бөлшектерінен, жүктерден және т.б. тазалауға). Жауап алу. Жауап алынушы тұлғаның нақты жол-көлік оқиғасына қаншалықты қатыстылығы мен болған оқиғаның жағдайын қабылдауына байланысты оларды келесідей топқа бөліп қарастыруға болады: а) апатқа түскен көлік құралының ішінде болған жүргізушілер, жолаушылар; ә) көлік құралдарының техникалық жағдайы мен көлік құралдарын пайдалануға шығарған жауапты тұлғалар (гараждың меңгерушісі, механик, диспетчер және т.б.) немесе ТЖКО-да жөндеу жұмыстарын жүзеге асыратын тұлғалар; б) оқиға болған жердің маңында кездейсоқ кетіп бара жатқан немесе жүрген тұлғалар, оны тікелей бақылаған сол жердің тұрғындары, жол, күзет полиция қызметкерлері; в) оқиғаны тікелей көрмеген, бірақ ол жайындағы мәліметтерді басқа қайнар көздер арқылы алған тұлғалар (медицина, көлік мекемелерінің қызметкерлері және т.б. ). Жауап алу әрекетін шартты түрде мынандай екі кезеңге бөліп жүргізуге болады: 1) кейінге қалдырмай, яғни жүргізуші, жолаушы, жәбірленуші, оқиғаны көзімен көруші тұлғалардан дереу жауап алу; 2) кейінгі тергеу барысында куәлардан, сезіктілерден, айыпкерлерден жауап алу. Жауап алу барысында жүргізуші тұлғаларға шамамен қойылатын сұрақтар: қозғалыс жылдамдығы қандай болды; көлік құралы қалай қозғалды (тіке, ауытқып); оқиға болғанға дейін көлік құралы жарамды болды ма; көлік құралында жүргізушінің өзінен басқа адамдар мен жүк немесе басқа да заттар болды ма, жүргізуші жолдан өтіп бара жатқан адамды, болмаса кедергіні, бөгетті аңғарды ма; оларды басып, қағып кетпес үшін алдын ала қандай да бір шаралар қолданды ма; жолдың жүретін бөлігінің көріну мүмкіндігі мен ауа райы жағдайы қандай болды; жол-көлік оқиғасы процесі қалай өтті, жол жағдайын ол қалай қабылдады, оқиғаға дейінгі және оқиғадан кейінгі оның және басқа да түлғалардың тікелей әрекеттері қандай болды. Тергеушінің қолында бар мәліметтерге байланысты куә, сезікті, немесе айыпкер ретінде тұлғалардан жауап алынады. Жүргізушінің берген жауаптары сыңи түрде бағалануы керек. Келтірілген зардаптардың ауырлығына байланысты олар болған оқиғаны дұрыс қабылдамауы, бағаламауы, болмаса әділетті түрде шатасулары немесе қасақана жалған жауаптар берулері мүмкін. Мұнда тактикалық тәсілдерді, ұйымдық-техникалық құралдар мен жабдықтарды, әдістерді пайдалана отырып жауап алуға тиянақты түрде дайындалу қажет. Жауап алу кезінде кейде көлік оқиғасының механизмі мен жеке кезеңдерінің бейнесін көз алдына келтіріп елестету қажеттілігі туындайды. Мұндай жағдайларда көлік құралдарының магниттік модельдері мен протативті металдық планшет (экран арқылы) көмегімен модельдеу тәсілдері қолданылады. Модельдеу тәсілінің қарау кезіндегі тек объектілердің жағдайларын ғана бекітетін фотосуреттерден, схема, жоспар, сызбалардан ерекшелігі планшеттің көмегімен оқиғаның жеке кезеңдеріндегі қозғалысты көз алдына келтіріп еске түсіруге, сондай-ақ оқиғаның механизімін қайта қалыптастыруға мүмкіндіктер туғызатындығында. Модельдеу тәсілі, әсіресе жедел-тактикалық мақсатта оқиғаның механизмі мен жағдайына талдаулар жасау (жауап алу әрекеттерін жүргізу, болжаулар құру, сараптамаға материалдарды дайындау мен жіберу және жедел-іздестіру жүмыстарын жүргізу бағыттарын анықтау) үшін өте қажет. Жәбірленушіге шамамен қойылатын сұрақтар: ол оқиғаны қабылдауға қиындықтар туғызатындай физикалық жетіспеушілік зардабын шеккен жоқ па; оқиға болған сәтте оның қайда болғандығы; қайдан келе жатқандығы және қандай бағытқа қарай қозғалғандығы; оның қозғалыс жылдамдығы мен жүргізушінің әрекеті қандай болғандығы туралы; көлік құралы (оның моделі, түсі, номері және т.б.) оның есінде ме; көлік құралының жүру жылдамдығы қандай болды, рөлде кім отырды, басқа да жолаушылар болды ма деген сұрақтар қойылады. Жолаушылардың арасындағы жәбірленушілерден жауап алу кезінде мынадай сұрақтарды анықтап алу қажет: көлік жүргізу кезінде жүргізушінің қөңілі әңгімеге бөленіп кеткен жоқ па; ол шаршап, болмаса ауырып, жағдайының болмай тұрғандығы жөнінде айтқан жоқ па; көлік құралының техникалық жарамсыздығы туралы сөз қозғаған жоқ па; желікпелік, ұшқалақтық танытқан жоқ па; оқиғаның алдында жүргізушінің әрекеті қандай болды және т.б. Оқиғаны көзімен көруші куәлардан жауап алу барысында келесідей сұрақтар анықталуы тиіс: оқиғаны көзімен-көруші тікелей өзі нені көрді немесе байқады; байқаған сәтінде ол қай жерде болды; қараған бағыты қай жақ; жарықтану мен байқау жағдайы қандай болды; оқиға қалай болды (оның жеке көріністері); көлік құралының және оны жүргізушінің, сондай-ақ жанындағы басқа да тұлғалардың қандай белгілері болды, оның көру жағдайы қандай болды және т.б.. Көліктік мекемелер мен ТЖКО қызметкерлеріне – жөндеу сапасына, техникалық қызмет көрсетуге, көлік құралдарын жол бойына шығару тәртібіне және жүргізушінің жеке басы мен өндірістері тәртібіне т.б. байланысты жауап алынады. Медициналық емдеу мекемелері мен жедел-жәрдем көрсету қызметкерлерінен жәбірленушінің өлмей тұрып оқиғаның мән-жайы жөнінде айтқан мәліметтерін алуға байланысты жауап алынады. Берілген категориядағы іс бойынша барынша кең тағайындалатын сараптама түрлеріне: сот-медициналық, автотехникалық, криминалистік сараптама түрлері жатады. Мәйітке байланысты тағайындалатын сот-медициналық сараптама келесідей сұрақтарды шешеді: а) мәйіттен табылған жарақаттар көлік құралдарынан түскен жоқ па, егер көлік құралдарынан түссе, қандай көлік құралы түрінен және оның қандай бөлшегі арқылы түсті; ә) өлімнің болу себебі неден; б) жарақаттың сипаты мен таралып жайылуы қандай; в) жарақаттың пайда болу мерзімі қандай (тірі кезіндегі, өлгеннен кейінгі); г) соғып кету немесе денесін толығымен дөңгелекпен басып өту қозғалысы болды ма; д) жарақаттардың пайда болу механизмі қандай (бұл сұрақ көзделген мақсатқа сәйкес сот-медицина мен сарапшы-трасологтың қатысумен кешенді сараптама арқылы шешіледі); е) мәйіттегі жарақаттар жүріп бара жатқан көлік құралдарынан жәбірленушінің құлауы салдарынан болған жоқ па; ж) мәйіттің денесі мен киімдерінде сүйретілу іздері жоқ па; з) келтірілген жарақаттардың зардабы қандай? Тірі адамдарға сот-медициналық сараптама жүргізу барысында келтірілген дене жарақаттарының себептері мен оның ауырлық дәрежелерінің сипатына байланысты сұрақтар анықталады. Автотехникалық сараптама шешіміне төмендегідей сұрақтар қойылады: оқиғаның болуының тікелей себебі неде; оқиғаның болу себебі көлік құралының белгілі бір бөлшегінің жарамсыздығынан болған жоқ па; оқиға үшін оның мәні қандай болды; жылдамдықты жоғарлатудың мәнісі қандай болды; көлік құралының техникалық жағдайы қандай; тежеу алдындағы жылдамдық қандай болды; нақты жағдайда қозғалыс қауіпсіздігін қамтамасыз ету үшін техникалық жағынан жәбірленуші қандай әрекеттер жасауы қажет еді; нақты жағдайда оқиғаның алдын алуға болатындай мүмкіндіктер болды ма, егер болса ол мүмкіндіктер қандай; нақты жол жағдайына байланысты жүргізуші (жолдан өтуші жаяу тұлға) қандай қозғалыс қауіпсіздік ережелерін басшылыққа алуы қажет еді. Автотехникалық сараптаманың ерекшілігі заттай дәлелдемелердің тергеу әрекеті барысында оқиғаның мән-жайлары бойынша жиналған бастапқы (тежеуіш іздерін өлшеу қорытындылары, фотосурет және бейнежазба, апат болған жердің, сондай-ақ көлік құралдарының орналасқан жерінің кестелік жоспарлары) материалдарымен тығыз байланыстылығында. Бұл мәліметтерге зерттеу жұмыстарын сарапшы жүргізген кезде, оны сыни көзқараспен қарастыра отырып тек тергеушінің өзі ғана бағалауы тиіс. Сарапшының құзіреттілігіне тек ешқандай күмәнсіз фактілік мәліметтерді беру ғана жатады. Автотехникалық сараптаманы тағайындауға байланысты нақты бір ситуацияларда сұрақтарды қалыптастыру үшін тергеуші міндетті түрде мамандармен кеңесуі қажет. Криминалистикалық сараптамалар көлік құралдарындағы, жәбірленушілердің киімдеріндегі, сондай-ақ басқа да іздердің пайда болу механизмін анықтау мақсатында тағайындалады. Сараптама тағайындамас бұрын келесілер анықталады: іздердің пайда болу кезектілігі; олардың пайда болу кезіндегі салмақтың қай жаққа (бағытқа) қарай түсуінің бағыты; соқтығысу кезіндегі объектілердің өзара орналасуы; көлік құралының қозғалыс бағыты; детальдардың бұзылу және ескіру себептері; көлік құралдарының протектор қалыптары; оқиға болған жерде қалған лак-бояу заттарының бөлшектері мен детальдары және т.б.. Белгілі бір жағдайларда кешенді, яғни криминалистік сараптамалар, көліктік-трасологиялық сараптамалар тағайындалуы мүмкін. Мысалы, соқтығысу кезіндегі көлік құралдарының өзара орналасуы мен оқиға болған жердегі іздерді анықтау үшін; нақты бір көлік құралының іздері және фар сынықтары мен дөңгелек іздері бойынша басып кеткен көлік құралының типін (түрін, маркасын) анықтау мақсатында. Жол-көлік оқиғасына байланысты автотехникалық және криминалистикалық сараптамаларды Қазақстан Республикасы Әділет Министрлігі Сот-сараптама орталығында немесе сәйкес мамандандырылған органдар жүргізеді. Жоғарыда аталған сараптама түрлері бойынша ғана барлық сот-сараптама зерттеулерін жүргізу мүмкін емес. Қажет болған жағдайларда: сот-психиатриялық, сот-психологиялық, психо-физиологиялық және басқа да сараптамалар тағайындалады. Өзге де тергеу әрекеттері: белгілі бір жағдайларға байланысты тергеу эксперименті мен көрсетпені оқиға болған жерде тексеру әрекеттерін жүргізу қажеттілігі туындайды. Олар – белгілі бір жағдайларда нақты бір әрекеттерді қолдану мүмкіндіктерін, белгілі бір ситуацияда осы және басқа да іздердің пайда болу мүмкіндігін, жол ситуациясындағы осы немесе басқа жағдайларды – тұлғалардан жүргізушінің, жәбірленушілердің, куәлардың қабылдау мүмкіндіктерін тексеру үшін тағайындалады. Бірақ тергеу экспериментін жүргізу барысында зардаптар мен залалдарға әкеп соқтыратындай әрекеттерді жасауға тиым салынатындығын тергеуші естен шығармауы тиіс. Тергеліп отырған қылмыстық іс материалдары бойынша тергеуші қылмыстық іс жүргізу заң талаптарына сәйкес жол-көлік оқиғасын жасауға мүмкіндіктер туғызған себептер мен анықталған жағдайларды алдын алу үшін міндетті түрде шаралар қолдануы қажет. Мұндай шаралардың қатарына: сәйкес кәсіпорын, ұйым және мекемеге тергеушінің ұсыныстар жасау, баспа, радио және телеарналары арқылы хабарландыру, өкілетті тұлғалар мен жетекшілерімен жеке әңгіме-кеңес жүргізу шаралары жатады және т.б.. Тергеушінің әрекеті нақты бір қылмыстық іс материалдары бойынша ғана қылмысты алдын алу шараларын жүргізумен шектелмейді, сонымен қатар, түпкілікті қылмыстылықпен күрес жүргізу жоспарында жалпы профилактикалық шаралар жүргізіледі. Олардың арасынан бөліп көрсертуге болады: елді мекенде болған жол-көлік оқиғасына талдау жасау; жол-көлік оқиғасының себебі мен жағдайлары туралы материалдарды жалпылау; сәйкес органдардың тергеушінің берген ұсыныстарына жауаптары және табылған қателіктерді жоюға бағытталған шаралар. жүктеу/скачать 2,49 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|