Мазмұны Кіріспе I. тарау Ұлттық өнерге шығармашылық қабілет жетілдіру жолдары

Киім-адамның мінез құлқын, сыртқы қоршаған ортамен қарым-қатынасын, беделін,кейпін,жан дүниесін айқындап көрсетеді. Жастардың қоршаған ортадағы заттарға эстетикалық талғамына әсер ететін факторлардың бірі – демонстрациялық залдағы киім үлгілері,газет-журналдар, көрмелердегі киім үлгілері мен суреттері, қоршаған ортадағы адамдар, ақпараттық құралдар . Киім үлгілерін таңдауға жастардың шығармашылық қабілетін туындату үшін, оларды дайын модельді іздемей, өз бетінше шешім қабылдауға және жағымды әдістерді бойына қаыптастыруға көмектесу қажет. Сондықтан да, мода үлгілерін газет журнал беттерінен оқып, өз ой-өрістерін кеңейтіп,әдемілікті түсініп, сезіне білуге үйрету аса қажет етеді. В .Г . Белинский эстетикалық талғам эстетикалық дамудың неғұрлым жоғары дәрежесін сипатайды деп есептеген, әрі ол жөнінде былай дейді: «Өнерді нағыз толық түсіну үшін мықтап зерттеп, даму қажет;адамның табиғаттан алатын эстетикалық сезімі зерттеу мен даму арқылы алынатын эстетикалық талғам дәрежесіне дейін көтерілуі тиіс» .

Жеке адамның эстетикалық бағалауларында, көзқарастарында, пікірлерінде әрдайым сол қоғамның, таптың немесе адамдар тобының адамгершілік, әлеуметтік саяси және басқа көзқарастарының өзінше бір таңбасы болып табылады. Адам көзі қоршаған ортаға байланысты өз қалпында қабылдай бермейді, яғни заттардың бейнесін адам көзіне сырт қарағанда сол заттардың шын бейнесі әр уақытта дұрыс көре алмайды. Көздің мұндай кемшілігін киімді модельдеу барысында қолдану өте тиімді .

Модельерлер киім үлгілеріндайындауда осы көз бояшылық білімін қолданып, адам денесінің сымбаты мен бетәлпет сұлулығы барлық адамдарда кездесе бермейді. Осы кешіліктерді жасыру үшін модельерлер киімнің көзбояушылық әсерін пайдаланады.

Модельерлер киімді көркемдеп жобалау барысында негізгі міндеті адам тұлғасындағы кейбір кемшіліктерді көрсетпей әдемі сұлу етіп көрсетуді алдына міндет етіп қояды . Көлемі бірдей төрт фигура- ішінде үшбұрыштың ауданы үлкен болып көрінеді онан соң шеңбер, сосын овал, соңында төрт бұрыш пішімі кішірейіп көрінеді. Қара және ақ түсті екі бірдей квадраттардың пішімдері әртүрлі болып көрінеді Қара квадрат ақ түсті квадраттан кіші болып көрінеді. Квадратты екі бірдей бөлікке горизонталь және вертикаль сызықтармен бөлсек, вертикаль сызықты квадрат ұзын, горизонталь сызықты квадрат қысқа болып көрінеді . Көзбояушылық әсердің (иллюзия – латын тілінен аударғанда «illusium» – призрак) үш түрі кездеседі. Олар:

Физикалық – ол күн сәулесінің шағылысуы, сәуленің сынуы (стакан ішіндегі суда тұрған қасық) барысында байқауға болады. Физиологиялық– көзбояу, ол адам көзінің құрылымына байланысты /көздің көрермендік жазықтығына қарай түрліше сезінуі. Психологиялық – тұтас форманықабылдауға, назар аударуы, жинақталған тәжірибенің әсері болуы мүмкін . Ал костюмнің көзбояушылық әсері физиологиялық, психологиялық тұрғыда (яғни, түсті қабылдау, сәуле, бұрыш, өлшем, форма, жазықтық бағыты мен арақашықтарды салыстыруда т.с.с.) пайда болады . Әсіресе түстік үйлесімділікті қабылдауда көзбояушылық әсер күшті байқалады. Жалпы киім ұғымы адамдардың уақытқа және қоғамдық жағдайларға сәйкес сұлулық туралы белгілі бір ұғыммен бейнелейтін сәнмен тығыз байланыста болады. Қай заманда болмасын адамзат алдындағы ұлы мұратміндеттердің ең басты-өз ісін, өмірін жалғастыратын, салауатты ұрпақ тәрбиелеу . Ал ойлы- пайымды, білімді, мәдениетті, іскер, еңбекшіл азамат тәрбиелеуді адамзаттың ақыл-ойымен мәдениетінің дамуындағы бағалы байлықтың бәрін игере отырып, оны бүгінгі ұрпақтың санасына ұстаздық шеберлікпен біртіндеп сіңіру арқылы ғана жүзеге асыруға болады. Адамзат қоғамың дамыған сайын бұл көзқарастар өзгереді, яғни сәнде үнемі жаңарып отырады. Киімді әркім өз бетінше таңдайды, таңдау барысында адам жеке талғамы мен сән ағымына сүйенеді. Жақсы киіне білуде өнер. Киім таңдаудағы жақсы талғамды білдіретін кең тараған анықтамалардың біріәдемілік, сәнділік. Сәнділік ұғымы ең алдымен киім түсі мен сәніне қарай дұрыс құрай білуге тікелей байланысты , киімге деген талғампаздық адамның өзіне сын көзбен қарай алатынының белгісі болып табылады. Киімді жарасымды етіп пішу- қонымды киімдердің кепілі екенін ұмытпауымыз керек. Сонымен қатар киім адамды қоршаған ортаның табиғаттың түрлі әсерлерінен қорғайды оны тұтыну мәні мен бірге қызмет ететін маңызы бар. Киімнің шығуы адам еңбегінің ерекшелігіне қоғамдық өндіріс пен мәдениеттің дамуына тығыз байланысты. Алғашқы кезде киімді қазақтар мал терісінен илеп жүнен тоқып тігіп киетін болған киін бертін келе матаға жүн салып сыратын болды. Қазіргі кездегі киімдер мынадай түрлерге бөлінеді: ерекше маталарды қажет ететін өндірістік, арнайы киімдер, жұмысқа, қыдыруға, саяжай мен куроттарға, әскери адамдардың теміржолшылардың, спорттық деп және тағы басқа . Киім-утилитарлық және эстетикалық қызыметтерді атқаруға, адам денесін сыртқы әсерден қорғауға арналған бұйымдардың жиынтығы. Киім сөзімен мағыналас қолданылатын «Костюм» ұғымы кең мағынаны қамтиды. Қазіргі кездегі костюмнің атқаратын қызметі сан алуан ол ең бірінші қажеттілік болып табылады. Өйткені киім адам ағзасын табиғаттың және өндірістің ортаның әртүрлі зиянды әсерлерінен қорғайды. Қазіргі заманғы барлық киімдер екі классқа бөлінеді тұрмыстық және өндірістік .

Тұрмыстықтың өзі келесі класстарға бөлінеді: сырт киім, жеңіл киім, корсетті бұйымдар, бас киім. Сән ( modus деген латын сөзі) – өлшем, тәсіл, іс –қимыл бейнесі. Сән – белгілі бір талғамның уақытша үстем болуы. Тұңғыш рет 1972 жылы қазақстандық сән өнерін шетелге паш еткен компанияның «Сымбат» деп аталған тұңғыш журналы – 1958 жылы, ал тұңғыш мода театры 1987 жылы ашылды. «Сән» термині қоғамда қалыптасқан басым ба-ғыттарды, мысалы, белгілі бір киіну мәнерін, өмір стилін, ойлаудың типтік бейнесі мен өнердің дамуын си-паттайды. Сән дегеніміз – киім үлгісінің өзгеруі. Бұл адамдар-дың әдемі көрінуі мен басқаларға ұнауы үшін өзін өз-гертуге деген сұранысы, сонымен қатар жеке стилін көрсету немесе қоғамдағы орнын (мысалы, белгілі бір топқа мүшелігін) білдіру. Алғашқыда «сән» сөзі қысқа мерзімді трендтерге қатысты қолданылды, ал ұзақ уақыт бойы қолданыста болған және мәдени, әртістік тараптан дамығанын стиль деп атаған.

Сән – нарыққа арналған киімді шығаруға әсер ететін жалғыз фактор емес . Оның түрі мен пайдалылығына да (қолданысы, күтімі) мән беру керек. Киім дизайнының негізгі элементтері: стиль, түс, әшекей, мата, өңдеу мен өндіріс технологиясы. Декоративті өңдеу киім бөлшегінің стилін айшықтандырып тұрады, мысалы, киімге элеганттылық, күнделіктілік, романтикалық немесе іскерлік өң береді . Декоративті өңдеу әртүрлі формада болады. Мата киім бөлшегі сипатына қатты әсер етеді және киімнің пайдалану шеңберін анықтайды. Бір жағынан қарағанда, мата таңдағанда оның қонымдылығы, түсі, өрнегі мен бетінің текстурасы сияқты визуалдық қасиеттері өте маңызды. Екінші жағы нан, талшықтары, иірімжіптер түрі, мата мен өңдеуге байланысты ыңғайлылық, ұзақ кию және оны күту сипаттамасы да мата таңдағанда есепке алынуы тиіс . Өңдеу мен технология киімнің функционалдық пайдалылығына маңызды әсер етеді. Матамен қоса олар бұйымның жалпы сапа деңгейіне шешуші әсер ететін факторлар болып табылады. Өңдеуге астарлау және төсемелеу маталарын, ілгектерді және т.б. қолдану кіреді. Технологияға тігудің тігіс сапасы мен құрылымы, жиектерін бекіту, қалталарын бекіту және т.б. сияқты техникалық аспектілері жатады.

Стиль (styios деген грек сөзі) – мәнер, сипат, ерекшелік. Киімде бірнеше – классикалық, романтикалық, спорттық, фольклорлық (этникалық) стильдер болады.

Силуэт (siluett деген француз сөзі) – ұзындығы мен ені бойынша адам мүсінінің пропорциясына жақындау келетін геометриялық фигуралардың (тікбұрыш, трапеция, үшбұрыш, сопақ, т. б.) бірін беретін киімнің кез келген бөлігінің сыртқы кескіні. Силуэттің мынадай түрлері болады: тік силуэт, белдес силуэт, сопақ силуэт, X – силуэт, трапеция силуэт, жартылай жантайған силуэт.

Костюм (фр. costume, итал. costume, сөзбе-сөз – әдет-ғұрып), театрда – режиссерлік ойға сәйкес актердің сахналық образ жасауда пайдаланатын киімкешегі, түрлі әшекей, т.б. заттары; спектакльді көркемдеудің маңызды құрамдас бөліктерінің бірі.

Киім денені ауа – райының, сыртқы ортаның зиянды әсерінен қорғайтын адамның денесіне киюге арналған жасанды жамылғы түрі. Киімнің шығуы – адам еңбегінің ерекшеліктеріне қоғамдық өндіріспен мәдениеттің дамуы мен тығыз байланысты . Киім адамның өмір сүруіне аса қажетті құралдарының бірі бола отырып, белгілі дәрежеде олардың жас айырмашылығы әлеуметтік жағдайы мен этникалық ортасы туралы мағлұмат беретін белгі. Киім адамды қоршаған ортаның, табиғаттың түрлі әсерінен қорғап өзінің практикалық қызметін атқарса адам денесіне сән беріп – этникалық қызметін атқарған . Адам баласы алғаш пайда болып, үңгірлер, жартас қуыстарын паналап жүрген кезден бастап табиғатпен жақсы үйлесімін тапқан. Сол кезде ағаш жапырақтарынан, аң терілерінен дөрекі жамылғылар жамыла бастаған. Адамзат палеолит – тас дәуірінде тігіссіз байланатын киімдерді пайдаланумен қатар сүйек ине, сүйек бізді қолданып, тері және тоқыма киім кешек жасап киіну мәдениеттің басқа да түрлерін қалыптастыра бастаған немесе түйірленетін болған.

Сурет – 1. Классикалық стильдегі әйелдер киім үлгісі

Халық костюмы. Халық(ұлттық) костюм және оның мәдениет тарихындағы орны. Халық костюмінің қалыптасуына ықпал ететін факторлар: климат жағдайлары, эстетикалық көзқарастар, салт дэстүрлер жэне т.б .

Шалбар — сырт киім. Шалбар жүріп-тұруға ыңғайлы пішімделеді де, тізеден төмен жері тар, бел тұсы қапсырылған, балағы кең, ышқыры бітеу етіп тігіледі. Ғалымдардың көпшілігі оны кем дегенде ерте темір дәуірінде мал шаруашылығымен және аңшылықпен айналысқан көшпелі тайпалар ойлап тапқан деп есептейді. Дәстүрлі қазақ қоғамында шалбар қалтасыз әрі кең етіп тігілген. Ол тұрмысқа (мініске, малдас құрып отыруға, тағы басқа) қолайлы болу үшін жасалынған. Балағы кейде етік қонышына салынатындай тар немесе сыртқа шығарылатындай кең болады. Көшпелі тұрмысқа ыңғайластырылған шалбардың бауы ышқырға өткізіледі. Оның атқа мініп-түсуге кедергі келтірмеуі үшін ешқандай түймесі, ілмешегі жоқ, белдік орнына бау пайдаланылды. Ілкіде қазақ қоғамы шалбарды жаздық және қыстық деп екіге бөледі. Алғашқысына матадан тігілген сырма шалбар мен жарғақ шалбар жатады

Сурет – 2. Классикалық стильдегі әйелдершалбар үлгісі

Классикалық әйелдер шалбарлары. Туги қырылып иленген мал терісін қына, тал қабығы, жосамен бояп, алды мен балақ жағын түрлі жібек жіптермен айшықталған жарғақ шалбарды байлар, жас жігіттер сәндікке киген. Қой терісін өңдеп илеген, жүн бетін ішіне қаратып, кең етіп тігілген тері шалбарлар да болған. Жарғақ пен тері шалбардың ышқырбауына жіңішкелеп тілінген қайыс бау тағылды, қажет жағдайда балағына да балақбау тағылған . Егер балағы етік сыртына кететін кеңдеу болса, оны зермен көмкерді, сырып кестеледі. Матадан (барқыт, ұлпа, пүліш, шұға, шибарқыт, тағы басқа) да шалбар көптеп тігілген. Жылы болуы үшін қой, түйе жүні, мақта қосылған шалбарды сырма деп атады. Қазақ шеберлері шалбарды неше түрлі жібек жіптермен өрнектеп кестеледі, балақ аузын жұрындап, әдіптеп, түсті матамен балақтаған, сондай-ақ терісі бағалы аң терілерімен жұрындаған. Қарт адамдар көбіне балағы жырық кең шалбар киіп жүрген. Шалбар қазақ халқының ертеден келе жатқан ұлттық киімдерінің бірі.

Шалбар деп белді, аяқты жеке жауып тұратын киімді айтады. Қазіргі шалбарлар пішіні мен пішіміне қарай әртүрлі. Олар костюм бөлігі немесе жеке түрде әйелдерге және ерлерге арналған киім болып келеді. Еніне қарай қазіргі шалбарлар әртүрлі болуы мүмкін: жеке бөліктері немесе ұзына бойы кеңейтілген немесе керісінше ұзына бойына тарылған. Шалбарлардың балақ жағы кеңейтілген «күліш», орта жағы кеңейтілгенін «банан», ұзына бойына кеңейтілгенін «шаровар» деп атайды . Шаровардың белі мен балағындағы артық енін резеңкемен жинақтап қояды. Сонымен қатар белдемше - шалбар тігеді . Оның ұзындығы әртүрлі болуы мүмкін, артық енін шалбардың алдыңғы және артқы бөлігіндегі орта тігісті бойлай қатпар етіп салады.

• Күліш шалбар – балақ жағы кеңейтілген ұзын шалбар (20 - сурет). Б ұл шалбардың екі түрі бар: тізеден бастап күліш және саннан бастап күліш. Шалбардың бұл түрін ХХ ғасырдың 70 - жылдары әйелдер мен ерлер киген . Қазір олар тек әйелдердің сәнді киім коллекцияларында.

• Джинса – саржалық өрімі бар тығыз мақта матадан тігілген шалбар. • Капри – ұзындығы балтырдың ортасына дейін келетін тар шалбар. Оның авторы – дизайнер Соня де Леннарт . Ал аты алғаш рет көпшілікке көрсетілген Капри аралына байланысты.

• Бриджи. Бұл шалбардың ұзындығы көбіне тізеге дейін жетеді, алайда кейде одан аздап төменірек те болады. Шалбардың төменгі жақ жиегінде резеңке немесе манжет болуы мүмкін. Бүгінгі күні, шалбар көптеген түрлі стильдер бар. стилінде шалбар Марлен Дитрих әйелдерге арналған алғашқы шалбар болды. талии тығыз кең шалбар мен белдеуі Straight кесілген, ол ұзақ бағдар болды. аяғы орталығында тігіледі көрсеткілері бар Classic шалбар тығыз тікелей кесілген. Мінді. кесілген шалбар мықтап үстіне отыруға, бірақ аяқтары жамбас жағылады. Fife - тарыла шалбар, тығыз-фитингтер пішіні.

Банандар - сопақ пішінді шалбар. Олар тері-тығыз талия және жоғарғы жамбас, аяқтары мен тобық кезінде кең және тар болып табылады. Гамаштар серпімді мата тігіп, сондықтан олар тығыз-фитингтер піші болып табылады