Мазмұны Кіріспе I. тарау Ұлттық өнерге шығармашылық қабілет жетілдіру жолдары

2.1.1. Костюм фактурасы мен декоры.

«Фактура» ұғымы (латын тілінде facture-өңдеу) сөзінен шыққан, ол тоқыма және тоқылмаған мата бетін өңдеудің ерекшелігін көрсетеді. Өңдеудің технологиялық тәсілдерінен басқа, фактура сипаттамасына жіптің талшыққұрамы да ықпал етеді. Фактураны түзуде шикізатты дұрыс таңдай білудің маңызы үлкен. Алтын және күміс жіптер, синтетикалық талшықтарды дұрыс қолдану арқылы адамға жақсы әсер қалдыратын мата фактурасын алуға болады. Қазіргі кездегі біркелкі тоқыма мата бетін күрделі ою-өрнектермен өңдеу, безендіру киім жобалауда кеңінен қолданады.

Трикотаждың тоқу техникасы адамзатқа араб шеберлері қолмен шебер трикотаж маталарын жасағаннан бері ежелден белгілі. Ортағасырлық Еуропадағы алғашқы механикаландырылған тоқу машинасының өнертабысы өндіріс жылдамдығын едәуір арттырды. Трикотаждан тігілген жұмыс киімдері кедейлер таптары арасында үлестірілді, ал ақсүйектер жылы тоқылған шұлық киюден бас тартпады. Milano трикотажын арнайы өнеркәсіптік машиналарда жіптер тоқу арқылы шығарады. Негізгі элемент - бұл цикл. Ілмектерді көлденеңінен бойлық және көлденең байланыстыру нәтижесінде цикл жолдары, ал циклдік тіректер тігінен қалыптасады

Milano джерси arnayy онеркусиптік машина ларда жиптер тоу арғылы шыгарады. Тұтынылмайтын элемент - бұл цикл. Ілмектерді күлдененен бойлық жаңа құлденен байландыру нәтижесінде цикл жолдары, ал циклдік тіректер тігінен калыптасады Сапа сипаттамаларына сәйкес тоқылған милан бірнеше түрге бөлінеді:

милано академигі - вискозалы джерси, қалың және тығыз; милан джерси - жұмсақ, серпімді джерси, жүн талшығы немесе жібек мата ерекше бағаланады; милано ром - құрамында мақта бар матаның жұқа түрі;

милано пунто - полиэстердің басымдығы бар серпімді созылған джерси; milano premium - эластан немесе нейлон қосылған вискозадан жасалған серпімді көйлек және костюм мата, жеңіл үйіндісі бар, тарылуға бейім. Дайын бұйымның сапасы көп жағдайда бұйымды өңдеу жүйелілігінің дұрыстығы мен әдістеріне, яғни технологиясына байлансты.

Технология грек тілінен аударғанда өнер, шеберлік денен сөз.

Технология-өндірістің тиісті құралдары арқылы шикізатқа,материалға әсер ету әдістері, сондай-ақ шикізаттан және материалдардан белгілі бір бұйым жасаудың жүйелілігі туралы ғылым. Бұйымды құрастыруға, яғни матадан пішілген барлық бөлшектерді (алдыңғы бой, артқы бой, және т.б.) бір-біріне қосуға кіріспестен бұрын, бұл бөлшектерді сәйкесінше әзірлеу қажет. Бөлшектерді әзірлеу-әрбір бөлшекті өңдеуге арналған операциялар, оларды басқа бөлшектермен қосуға дейін аяқталуы тиіс.

Бұйым бөлшектерін құрастыру белгілі бір жүйелілікпен жүргізіледі. Алайда бұйымды әзірлеу жөнінде қатып қалған бір жүйелілік жоқ. Өйткені ол үлгіге және өңдеужолдарына байланысты бірнеше рет өзгеруі мүмкін. Фактура бізді қоршаған заттар әлемінің қасиеті, ол да пішін, түс секілді адамға әсер етеді. Жасалған заттың көркемдік бейнесі фактураға байланысты. Материал фактурасы костюм композициясының құралы,әрі элементі болып табылады. Костюм доминантқа, киім моделін жасауда материал фактурасы ұсынылады. Фактура мен текстураны дұрыс таңдап, пайдалана білудің костюм киіміне маңызы үлкен. Енді, фактураны таңдауды қалай жүргізу қасиеттілігін қарастырайық. Көп жағдайда фактураны таңдау сәннің таралу кезеңіне байланысты. Әлемдік сәнге басты стилдің де фактураны таңдауға ықпалы үлкен. Костюм композицясын жасаушы суретші, сол кезеңдегі қолданыстағысәнненбір қадам алда болуға тырысуы керек, өйткені оның жасаған композициясы сән ағымынан кейін қалып қояды. Сондықтан, фактураны таңдау сол кезеңдегі сәнтенденциясына сәйкес жүргізілгені жөн. Фактура костюмның силуэті мен пішінін айқындауға көмектеседі, сонымен қатар автордың өзіндік көзқарасын көрсетеді, әр суретшінің жеке стилін көрсетеді. Фактураны таңдауда сақтық қажет. Себебі фактура мен материял костюм пішіні көркемдікжағынан ұтылады. Бұл жағдайда бейненің гармониясы бұзылады, оның тұтастығы көркемдігі кемиді. Материал фактурасы модель мөлшеріне, моделді пайдаланатын ортаға, оның пайдалану мақсатына сәйкес болу керек.Енді, фактураның костюм композисясына қосатын үлесі қандай, соны қарастырайық. Біріншіден, әртүрлі фактурамен материалдарды қолдану модельдің эстетикасын арттырады, стиль таңдау мүмкіндігін арттырады, сәнді киім тұтынушылардың таңдау мүмкінддігін арттырады.Сонымен қатар фактура, өнеркәсіптік модельдерді жобалаудың (бұйымдар бір конструкциялық базаға негізделгенде) көптеген нұсқаларын енгізуге көмектеседі. Егер жобаланушы бұйымдардың пішіндері бір-біріне ұқсас болатын болса және детальдарының пропорциялары мен конфигурациялары бірдей болса, онда әр түрлі фактуралы материялдарды пайдалану арқылы көркем сәнді киімдер тігуге болады.Суретшінің саналы түрде таңдап алған фактурасы кей жағдайда автордың бастапқы идеясын, модельдің эмоционалдық құрылымын, пропорцияларын да өзгеріске ұшыратуы мүмкін. Бұл жағдайда суретші мен фактура модельдің қосымша авторлары ретінде көрінеді

Фактура өзіне жеткілікті назар аударғанда және дұрыс кәсіби қолдануды талап етеді. Фактура элементтері көлемдеріне қарай бөлінеді: кейбіреуі пішіннің өзіндік элементі ретінде көрінеді, олардың саны көп болмайды, кейбіреулерінің саны өте көп, көлемдері кіші болады. Фактура элементінің көлемі үлкен болған жағдайда, ол мата «рельефіне» ықпалын тигізеді, ол матаны бөліктерге бөліп, сол бөліктер элементі ретінде көрінеді. Фактураның бұл қасиетін біртұтас бейне жасағанда есепке алған жөн. Фактураға жарық түсірілуі дәрежесіне қарай фактураның әсері де әр түрлі болады. Түкті, біртегіс емес, толқынды маталарға жарықтың түсу бұрышы өзгергенде олардың адам назарына әсері де өзгереді. Әртүрлі фактура материалдарын пайдаланғанда бір түстің өзі әртүрлі әсер қалдырады. Фактураның бұл қасиеті бос уақытта және демалыста киетін киімдерді жасауда, балалар ассортиментін жасауда пайдаланған дұрыс. Түкті материалдардың түсі солғын көрінсе, біртегіс материалдардың түсі айқын көрінеді. Жылтыр маталардың түсін бірден анықтау қиын, адам назарына алдымен матаның жылтырлығы ілінеді, содан кейін ғана түсін анықтауға болады. Костюм матасының фактурасына байланысты, мүсін массасының адам назарына әсер етуі де өзгереді. Сырты біртегіс маталардан тігілген киімде үлкен массаның өзі жеңіл көрінеді, сондықтан толық адамдарға киім тігуге жиі қолданылады. Ал, ауыр фактуралы, түкті маталардын тігілген киім массалы, үлкен, ауыр әсер қалдырады, мұндай фактура мүсінді үлкейтіп көрсетеді.Дизайнердің алдында көптеген жағдайда бір костюмде әртүрлі фактуралы материалдарды үйлестіріп қолдану міндеті тұрады. Бір модельде әртүрлі фактуралы материалдарды қолдану арқылы әртүрлі шешімдер шығаруға, модельдің пайдаланылу сапасын арттыруға, бұйымды дайындаудың технологиялық үдерісіне жаңалықтар енгізуге, қымбат бағалы материалдарды үнемдеуге (мысалы тері, қайыс және т.б) мүмкіндік береді .Фактуралардың сандық және сапалық пропорцияларын дұрыс шешу арқылы көркем модель үлгісін алуға болады. Сонымен қатар, әртүрлі фактуралы материалдарды қолдану, шығарылатын бұйым ассортиментін арттыруға ықпалын тигізеді. Мысалы, екі тігісті тік белдемшені негізге алайық. Біртегіс костюм матасынан тігілген белдемше іскерлік киім болады, ал рельефті, сыртынан өрнекті, шілтірлі жапсырма кигізсе, оны сауық кештеріне киюге болады. Фактураны тиімді, орынды пайдалана отырып, жаңа бағыттар, жаңа стильдер жасауға болады.

Фактурасындағы шикізаттар мыналар: табиғи жүн,мақта, кендір, пенка және т.б. Матовая фактураға жататындар: миткаль-тоқылған қағаз –мақта матасы, ситец, тик. Матовая фактурасы түскен сәулені жылы жұмсақ етіп көрсетеді.2-топ-жалтыр. Бұл топтың басты өкілі-атлас. Ол тығыз жылтыр мата, оның арқау табиғи арқау жібі немесе вискозды және атцеттаты жіптерден, ал негіз жібі мақта жіптерден құралады. Бұл топқа обьяр жатады. Парча мен обьярдың айнадай жарқыраған беті (біртегіс немесе оюлы мата,алтын немесе күміс жіптермен әрлендірген) одан тігілген киімді әсем, көркем көз назарға бірден түсетіндей етеді. Бұрын парчаны алтын немесе күміс жіптермен әрлендірсе, қазіргі кезде олардың орнына металданған жіптер метонит немесе радусная қабыршағы қолданылады. Фактураны жалтырату үшін «паке» тәсілі қолданылады. Мата беті атлас секілді жалтыр, біркелкі болып шығады.3-топ-қысылған (сжатая). Екі қабатты маталарда қысылған эффектісін алу үшін декатировка (матаны бумен немесе ыстық сумен өңдеу) тәсілін қолданады, сонда мата шөгеді, отырады.

Матаның шөгуі тиіс емес қабатына капрон,ацетат, полиэфирлі және кешенді жіптер пайдаланылады. Қысылу эффекттісін «клюкс»деп атайды.Матаға өрнек салу үшін каландірлеу қолданылады. Каландірлеу дегеніміз-әртүрлі валдар жүйесінен тұратын машина, сол валдардың арасымен материал өткізіледі. Каландірлеуарқылы матаны жалтыр етуге болады.4-топтүкті .Бұл фактураны электрофлакирлеу (бархат тектес ету) және фулеровка арқылы, сонымен қатар тарау арқылы алады. Түкті фактуралы матаға жататындар:фланель-екіжағы да түкті, таралған, қағаз-мақта немесе жүн матасы;шевлот-костюмге арналған түкті жүн матасы; шотландка-ішкі беті аздан таралған, клеткалы мата. Сонымен қатар, мохер мен ангор жүнімен тоқылған бұйымдар да түкті фактураға жатады. Эскиздік графикадағы фактура Эскиздік графикада «графикалық фактура»деген ұғым бар . Эскиздерде фактураны салуды және қолдануды студенттер «костюмды көркем жобалау» курсының бағдарламасына кіретін «әртүрлі материалдарды графикалық бейнелеу»тапсырмасын орындау кезінде машықтанады. Дақтардың реңділігі бірденнемесе біртіндеп өзгеруі мүмкін. Адам назарына ілінетін фактура мен текстураның реңдік градациясы костюм бейнесінің жалпы интонациясына байланысты болады. Костюмнің текстуралық құрылымының интонациясы дегеніміз, орталықтанған реңдік жүйе, оның функционалдық құрылымында текстуралық тоника басты рөл атқарады.

Тоника (грек сөзі tonos -басымдылық) костюм графикасында негізгі текстуралық немесе фактуралық акцент болып саналады. Қыстық костюм өзінің композициярлық құрылымында қара және ашық, ауыр және жылы түстер үйлескен ақ сұр түске негізделеді. Көктемнің нәзік бояуының қысқы кезеңнен айырмашылығы - оның жеңіл, еркін, үйлесімді түс болғандығын да. Жас ерекшелігіне сай киім түсі үлкен рөл атқарады. Балалардың киімі үшін нәзік және ақ сұр түстер керек. Жасөспірімдер ашық, қарама - қарсы түстерді қажетсінеді, ал ересектер ақ сұр түстің үйлесімділігін қажет етеді. Түс костюм пішінін нұсқап тұрады. Қанық реңкті маталар күлтеленген , бүрмеленген, жүкпелері бар жүмсақ пішінді көйлектерге сәйкес келеді. Пүліш, барқыт, түрлі жүнді маталардың түсін тереңдететін фактуралар бар.Ашық маталарда фактурада ерекше көрінеді, сондықтан ашық және нәзік түстер қымбат маталарда көбірек қолданылады.Ашық түстерді шыттан гөрі ұсақ фактуралары жайма маталарда қолдану қолайлы. Өңсіз матадан жасалған костюм ге неғұрлым бояуы қанық , түсін жандандыратын немесе соған жақын түс пигменттерін таңдау керек. Түрлі- түсті суретті маталардың негізіне композицияның қурамы түстеріндегі бір түсін үнемі пайдалануға болмайды. Жыл сайын сән үйі маусымдық киімде басымдылық танытқан жаңа түсті ұнатады. Қазіргі сән өте демократиялы , қандай да бір түске бағынбайды. Бұл күндері жаңа түстер пайда болуда, атап айтқанда , металл , күміс, алтын, ескі қола , сабын көпіршігі түстес , көптеген жылтыраған , жарқыраған қышқыл түстер. Мысалы: киім түсіне стратегиялық тұжырымдама ұсынған жапон дизайнері И.Мяке өз коллекциясында тек ашық көңілді түстерді пайдаланады, француз кутюрьесі К. Лакура өз модельдерін де матаның, сурет пен фактураның ерекше түс -түрін үйлесімді қолданады.Жапонлық Р.Кавакубо - киім дизайнында деконструктивизм стилінің өкілі -жаңа өткірленген модельдерінің пішінінде қара, сұр және ақ түстерді молынан ұсынады.Дизайнер И.Яманото 1980 жылдардың басында Париждіктерді тек қара түсті модель коллекцияларымен таң қалдырды

Түкті, біртегіс емес, толқынды маталарға жарықтың түсу бұрышы өзгергенде олардың адам назарына әсері де өзгереді.Әртүрлі фактура материалдарын пайдаланғанда бір түстің өзі әртүрлі әсер қалдырады. Фактураның бұл қасиеті бос уақытта және демалыста киетін киімдерді жасауда, балалар ассортиментін жасауда пайдаланған дұрыс. Түкті материалдардың түсі солғын көрінсе, біртегіс материалдардың түсі айқын көрінеді.Жылтыр маталардың түсін бірден анықтау қиын, адам назарына алдымен матаның жылтырлығы ілінеді, содан кейін ғана түсін анықтауға болады.Костюм матасының фактурасына байланысты, мүсін массасының адам назарына әсер етуі де өзгереді. Сырты біртегіс маталардан тігілген киімде үлкен массаның өзі жеңіл көрінеді, сондықтан толық адамдарға киім тігуге жиі қолданылады. Ал, ауыр фактуралы, түкті маталардын тігілген киім массалы, үлкен, ауыр әсер қалдырады, мұндай фактура мүсінді үлкейтіп көрсетеді.Дизайнердің алдында көптеген жағдайда бір костюмде әртүрлі фактуралы материалдарды үйлестіріп қолдану міндеті тұрады.Бірмодельде әртүрлі фактуралы материалдарды қолдану арқылы әртүрлі шешімдер шығаруға, модельдің пайдаланылу сапасын арттыруға, бұйымды дайындаудың технологиялық үдерісіне жаңалықтар енгізуге, қымбат бағалы материалдарды үнемдеуге (мысалы тері, қайыс және т.б) мүмкіндік береді. Фактуралардың сандық және сапалық пропорцияларын дұрыс шешу арқылы көркем модель үлгісін алуға болады. Сонымен қатар, әртүрлі фактуралы материалдарды қолдану, шығарылатын бұйым ассортиментін арттыруға ықпалын тигізеді. Мысалы, екі тігісті тік белдемшені негізге алайық. Біртегіс костюм матасынан тігілген белдемше іскерлік киім болады, ал рельефті, сыртынан өрнекті, шілтірлі жапсырма кигізсе, оны сауық кештеріне киюге болады. Фактураны тиімді, орынды пайдалана отырып, жаңа бағыттар, жаңа стильдер жасауға болады. Ол тығыз жылтыр мата, оның арқау табиғи арқау жібі немесе вискозды және атцеттаты жіптерден, ал негіз жібі мақта жіптерден құралады. Бұл топқа обьяр жатады. Парча мен обьярдың айнадай жарқыраған беті (біртегіс немесе оюлы мата,алтын немесе күміс жіптермен әрлендірген) одан тігілген киімді әсем, көркем көз назарға бірден түсетіндей етеді. Бұрын парчаны алтын немесе күміс жіптермен әрлендірсе, қазіргі кезде олардың орнына металданған жіптер метонит немесе радусная қабыршағы

Костюм декоры. Костюм, кез-келген өнер туындысы сияқты, эстетикалық функцияны орындауға арналған - адамның сұлулықты ойлау мен жасауға деген табиғи және тән қажеттіліктерін қанағаттандыру. Бұл функция утилитаризмге қатысты әрқашан бағынышты жағдайда болғанымен, адамдар оны алғашқы дәуірде де ескермеген. Сәндік дизайн функционалды киімді көркем костюмге айналдыруға мүмкіндік береді. Костюмдегі декор - бұл көркемдік жүйе, оны безендіретін элементтердің жиынтығы, олар утилитарлық мақсатты көздемейді. Практикалық мағынада киімдегі декоративті элементтер міндетті емес, мысалы, конструктивті элементтер, дегенмен, олар адамның костюмінде ежелгі уақытта болған және қазіргі кезде өзектілігін жоғалтпайды.

Мыңжылдықтар ішінде костюмдер өнері дамыған кезде адамзат безендірудің сансыз әдістерін ойлап тапты: бояу, басып шығару (ою-өрнек 37 басып шығару), матаны (батик) бояудың әр түрлі техникасы, көркем тоқу, кесте тігу, аппликациялық жұмыс, патчорлық (кенеп жасау) мата қалдықтарынан), көрпеше (жамау тігісін біріктіру), былғары бедерлеу, тоқу, құйма және басқалары. Осы безендіру әдістерінің барлық техникалық әртүрлілігімен оларды қолдану мақсаты бір - үйге арналған өрескел матаны да зергерге айналдыру, костюмді ерекше етіп жасау және сонымен қатар көрерменге белгілі бір ақпаратты жеткізу. Костюмдегі декор - бұл көркемдік жүйе, оны безендіретін элементтер жиынтығы. Бұл киімнің, аяқ киімнің, аксессуарлардың дизайнында орынды. Оның мақсаты - киімнің эстетикалық қасиеттерін арттыру. Костюмдегі безендірудің ең көп таралған элементтеріне мыналар жатады:

- матамен әрлеу (қыл-қыбырлар, шелпектер, пучкалар және т.б.);

- сәндік және конструктивті сызықтар (әрлеу сызықтары, рельефтік сызықтар және т.б.);

- әрлеудің басқа түрлері (кесте, шілтер, моншақ және т.б.);

- арматура;

- матадағы құрылым және ою-өрнек.

Сәндік элементтер мен ою-өрнектер костюмнің бейнелік сипаттамаларын аяқтайды, киім стилінің ерекшеліктерін, пішіннің дизайны мен оның құрамдас бөліктерін атап өтуге көмектеседі. Материалдың дизайны мен беттік өңдеу сипаты айтарлықтай рөл атқарады. Ою-өрнегі бар мата костюмді қалыптастыру процесіне белсенді қатысады. Костюм формасын безендіру кезінде матадағы ою-өрнек оны қабылдаудың белгілі бір жолдарын белгілейді: ол назар аударуды маңызды бағыттарға аударады, костюмнің әртүрлі бөлшектерін қараудың уақыттық реттілігін алдын-ала анықтайды және пішінді қабылдауға әсер етеді тұтас. Ою-өрнек костюмнің бетіне немесе оның жеке бөлігіне ашық фрагменттің сипатын бере алады немесе оларды нақты шектей алады. Ол пішінді жоғарғы және төменгі, оң және сол бағыттарды көрсете отырып бағдарлай алады. Матадағы ою-өрнек тектоникалық рөл атқара алады - бетті көрнекі түрде ұйымдастырып, костюм формасының конструктивті логикасын ашады, бір жағдайда ою-өрнек пішіннің құрылымына бағынады, оның бөлінуіне баса назар аударады, пропорцияларды көрсетеді басқасы, ол өнімнің формасынан гөрі көрнекі қабылдауға әсер етіп, өзінің құрылымын оқшаулап, ашып көрсете алады. Матаның ою-өрнегі арқылы костюмнің қалыптасуы костюмнің ажырамас түрін қабылдауға қатысты алғашқы көрнекі параметрді таңдауға негізделген. Көрнекі қатынас (немесе қабылдау бағдарламасы) сән трендтеріне сәйкес сәнді силуэтпен белгіленеді және фронтальды, көлемді және тереңдіккеңістіктік болуы мүмкін; ол костюм силуэтін анықтауға немесе оны тегістеуге бағытталуы мүмкін.