Мазмұны Кіріспе Негізгі бөлім І – тарау. Мемлекеттік қызмет пен басқару мүдделеріне қарсы сыбайлас жемқорлық қылмыстарының мәселелерінің түсінігі

Объективтік жағынан пара беру:

Кінәлының бір лауазым адамына немесе бірнеше лауазым адамына өз мүддесі үшін әртүрлі әрекеттер істегені үшін екіден артық пара беруін әлденеше рет пара беру деп білеміз. Егер келісілген сома пара алушы бөлшектеп берілсе, онда ондай әрекет әлденеше рет пара беру болып табылмайды.

Егер пара беруші алдын ала сөз байласқан немесе ұйымдасқан лауазымды адамдар тобына өз мүдесіне бір әрекетті істеу үшін ғана пара берсе, мұндай ретте де оның әрекеті әлденеше рет беруге жатпайды.

Егер лауазымды адам тарапынан оған катысты қорқытып пара алу орын алған болса немесе ол адам пара бергені туралы қылмыстық іс қозғауға құқығы бар органға өз еркімен хабарласа, пара берген адам қылмыстық жауаптылықтан босатылады.

Адам пара бергені туралы кылмыстық іс қозғауға қүқығы бар органға ауызша немесе жазбаша, қандай ниетті басшылыкка алғанына қарамастан ерікті түрде хабарласа кылмыстық жауаптылықпен босатылады.

Параны қорқытып алу орын алған жағдайда және пара беруші параны бергенге дейін ол туралы қорғау органдарына хабарласа, иесіне қайтарылуға жатады. Айғақ заттар болып пара ретінде алынған ақша мен басқа құнды заттар мемлекет кірісіне жатқызылады.

Бұл қылмыс үшін жауапкершілік Қылмыстық кодекстің 313-бабында көрсетілген.

Осы қылмыстың обьективті жағы парақорлыққа делдал болу, яғни пара алушыға және пара берушіге пара алу мен беру туралы олардың арасындағы келісімге қол жеткізуге немесе іске асыруға жәрдемдесу болып табылады. Парақорлықтың делдалы ретінде кінәлы боп табылу үшін пара берушіден немесе алушыдан сыйақы алғанына қарамастан танылады.

Делдалдық пара беру мен алуды жалғастыратын ерекше түрі — жеке қылмыс құрамына белінген. Бұл пара беру мен алудың келісім немесе нақты әрекеттермен жетістікке жету арқылы, делдал өзінің бастамасымен емес, пара беруші мен алушының сұрауы немесе тапсырмасы арқылы тікелей пара береді. Делдалдықтың ерекшеліп бұл субъектінің екі қылмыс жасалуына, яғни пара беру мен алуға жәрдемдеседі. Делдал — екі негізгі субъектілердің байланыстырушы бөлігі және өзінің ниетімен емес, пара беруші мен алушының ниеттерімен келісімге жетуге және іске асыруға көмектеседі. Пара алу және пара беру — субъектілерінің екі жағымен де байланысы бар болса, субъектіні парақорлықтың делдалы ретінде қарастыру керек. Пара беруге не алуға басқадай көмектесулер парақорлыққа делдал болып қарастырылмайды.

Парақорлыққа делдал болу қылмысының құрамы формальды және пара нақты берілген көзден бастап аяқталған қылмыс болып табылады.

Егер де пара алушы пара алудан бас тартса, онда делдалдың әрекеттері парақорлыққа делдал болушылыққа оқталғаңдық болып (ҚК-тің 24, 312-баптар) танылады. Парақорлыққа делдал болуды парақорлыктың қатысушылығынан, яғни пара беру немесе алуды ұйымдастырушылар, айдап салушылар, көмектесушілерден ажырату керек.

Пара алуды немесе беруді ұйымдастырған немесе оның жүзеге асырылуына басшылық өткен адам парақорлықтың ұйымдастырушысы деп аталады. Бұл жерде ұйымдастырушы өзі белсенділік өз әрекетімен параны беруді немесе параны алуды жүзеге асырады. Ал делдал болса пара алушы мен берушінің ортасындағы болған келісімді ғана жүзеге асырады. Пара беруге немесе алуға басқа адамды азғыру немесе басқа да жолымен осындай қылмысты жасауға парақорлықтың катысушыларын көндірген адам айдап салушы деп танылады. Парақорлыққа делдал ешкімді де азғырмайды, көндірмейді, ол өзара келіскен екі субъектінің -тапсырмасын орындайды, пара беруші мен алушыны өз еріктермен кездестіреді.

Субъективті жағынан делдалдық тікелей қасақаналықпен жасалады. Делдал пара берушінің немесе алушының тапсырмаларымен пара бергенін сезеді және соны тілейді. Егер де пара беріп отырғанын сезбесе, онда қылмыс құрамы болмайды.

Делдалдық ниет алуан түрлі болуы мүмкін. Бірақ оның мәні қылмысты саралауына әсер етпейді және сот жаза тағайындағанда міндетті түрде ескеріледі.

Делдалдықты жалған делдалдық жағдайынан ажырату керек. Егер делдал адам пара берушінің паралық нәрсені ұрлап алатынын алдын ала білсе және оны пара алушыға апарып беруге келіссе, онда әрекеттері парақорлыққа делдал болу және ұрлыққа қатысқан деп сараланады.

Параға делдалдықтың субъектісі - 16-ға толған, кез келген есі дұрыс жай немесе лауазымды адамдар.

Қылмыстық кодекстің 313-бабының 2-тармағында парақорлыққа делдал болудың ауырлататын түрі — әлденеше рет немесе ұйымдасқан топ, немесе адам өзінің қызмет жағдайын пайдалана отырып жасаған да сол әрекеттер үшін жауаптылық белгіленген.

Әлденеше реттік және ұйымдасқан топтың түсініктері: Қылмыстық кодекстің 11,34 – бабы 3 тармағында берілген.

Адам өзінің қызмет жағдайын пайдалана отырып жасаған әрекетке лауазым адамның парақорлыққа делдал болуы жатады.
2.3. Мемлекеттік қызмет мүддесіндегі өзгеде қылмыстар.

Қызметтік жалғандық жасау (314 – бап)

Бұл қылмыстың мәні түпнұсқа кұжаттың мазмұнын өзгертуге не жалған жасанды ресми құжатты түгелдей жасау немесе беру болып табылалы.

Жаңа Қылмыстық кодекс бойынша қылмыстың негізіне — ресми құжаттар жатады. Ресми құжаттар деп мемлекеттік өкімет органдары берген жәке белгілі бір құқықтар беретін немесе міндеттерден босататын, заңдық мәні бар белгілі бір фактілерді, оқиғаларды, өзге де жағдайларды куәландыратын жазбаша актілер түсініледі. Оларға мыналар жатқызылады еңбек кітапшасы, оқу орнының дипломы, паспорт, әскери билет, зейнетақы, қызметтік куәлік, көліктің техникалық төлкұжаты, орындау қағаздары, үкімнің көшірмесі, сактандыру полисі, азаматтық хал актілерін тіркеу кітабы. Мемлекеттік өкімет органдарынан шықпаған құжаттар аталған құрамға негіз болып табылмайды.

Қызметтік жалған құжат жасау — белсенді іс-әрекет жасау жолымен ғана істелуі мүмкін. Әрекет тәсілдеріне қарай жалған құжат жасау 2 түрге бөлінеді: материалдық және интеллектуалдық. Материалдық жалған құжат жасаудың мәні — ресми құжаттың шын қалпы құжаттың сол нысанына қол сұғушылық жолымен, бұзумен жасалады (қол қою, көшірмелеу, мөр, штамп және т.б.) немесе оның мәтінін қайта жазу, бұлар қолдан жасаудың материалдық ізін құрайды. Түгелдей жалған құжат жасау кезінде де материалдық жалғандық орын алады, өйткені мұнда құжат мазмұны және нысаны бойынша жалған болып табылады.

Интеллектуалдық жалғандык кезінде құжаттың түпнұсқасы оның мазмұнына қол сүғушылық нәтижесінде бұзылады. Бұл жағдайда кінәлы адам ресми құжатқа формальдық тұрғыдан алғанда жалған екендігінің белгілері болмайтын (құжаттың нысаны емес, мазмұны ғана бұрмаланған) жалған мәліметтер енгізеді.

Материалдық түрге құжаттың ресми түпнұсқасын қолдан жасау немесе өшіріп жазу жолымен өзгеріске ұшыраған жағдайлар ғана жатады. Ресми құжаттарды қолдан жасау мыналардан тұрады толықтай жалған құжат жасау (мысалы төлем чегін жасау) не құжаттың тұпнұсқасына бұрмалау еңгізу (мысалы, ресми құжаттың мазмұнына қосып жазу сан және әріпті өзгерту, фотосурет, маркіні ауыстырып жапсыру жолымен, жаңа мәліметтер енумен өзгертіледі) Жалғандықтың бұл түрінің әдістерінің көптігі соншалық олардың толық тізбесін келтіру мүмкін емес. Барлық жағдайларда жалған құжат түпнұсқаны қолдан өзгерту немесе жалған ресми құжат дайындау немесе беру түрінде болады.

Қызметтік салақтық құрамындағы әрекеттің лауазымды тұлғаның өз міндеттерің уақтылы емес және тиісті дәрежеде орындамауы — қызметтік өкілетті теріс пайдалану кұрамындағы әрекеттерден (ҚК-тің 307-бабы) тек субъективтік жағы бойынша (занда тікелей белгіленген) ғана емес, объективті белгілермен де айтарлықтай дәрежеде ажыратылады. Қызмет жағдайын теріс пайдалану құрамындағы әрекеттер лауазымды тұлғаның өзінің қызмет жағдайын заңға қарсы пайдаланумен түсіндіріледі. Олар мүдделерге карсы жасалады, лауазымды тұлғаның қызметтік міндеттерін өрескел бұзады. Кызметтік салақтық құрамындағы әрекеттер — бұлар неғұрлым белсенді, неғұрлым қарқынды түрде жасалуға тиісті әрекеттер еді, оларды солай жүзеге асырғанда ғана лауазымды тұлғаның қызметі бойынша қойылатын талаптарға сәйкес келер еді. Егер алдыңғы әрекет өзінің материалдық мазмұнына қарай заңсыз болып есептелсе, екіншісі — лауазымды тұлғаның осы әрекеттерді орындау кезінде тиісті дәрежеде қарқындылық көрсетпеуінің, белсенділігі жеткіліксіз болғанының салдары болып табылады.

Елбасы әр жыл сайынғы өзінің халыққа жолдауын халыққа жолдауын жолдайды. Сондықтанда еліміз Н. Ә. Назарбаев өзінің «Қазақстан 2030» старатегиялық бағдарламасы барлық Қазақстандықтардың өсіп – өркендеуі, қауіпсіздігі және тұрмыс жағдайының жақсаруы» деп аталатын Жолдауында сыбайлас жемқорлық пен аяусыз күресті басты мақсат қатарына қойған, оны құқықтық мемлекет орнатудың шарты деп санаған.

Сыбайлас жемқорлық қылмысының қоғам үшін қауіптілік Қазақстан Республикасының өз тәуелсіздігін алғаннан кейін - ақ, біліне бастады. Осыған байланысты Республикада бұл құбылысқа қарсы бағытталған заңдылық және ұйымдастырушылық шараларды қолға алды. Сыбайлас жемқорлық туралы 1998 жылы 2 шілдеде «Сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы» Заңы қабылданды. Қазақстан Республикасының Президентінің 2005 жылғы 23 желтоқсандағы «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің 2006 – 2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарлама туралы» Жарлығы жарияланды. 2003 жылы 25 қыркүйекте «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес» мәселесі бойынша бірқатар заңды актілерде өзгертулермен толықтырулар енгізу туралы Қазақстан Республикасының Заңы ҚР – ның Президентінің 2005 жылғы 14 сәуірдің «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті күшейту, мемлекеттік органдармен лауазымды адамдар қызметіндегі тәртіппен реттілікті нығайту жөніндегі шаралар туралы» жарлығы, 2007 жылғы 21 шілдеде ҚР – ның «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті жетілдіру мәселелер бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы».

Сыбайлас жемқорлықпен күрестің 2006 – 2010 жылдарға мемлекеттік бағдарламасында «сыбайлас жемқорлық әлеуметтік - экономикалық даму, нарықтық экономикаға көшу, инвестицияларды тарту процестерін тежейді. Демократиялық мемлекеттің саяси және қоғамдық институттарына теріс ықпалын тигізеді, мемлекеттің келешек дамуына елеулі қауіп төндіреді деп атап көрсетілген.

Презиент Н.Ә. Назарбаев Қазақстанның әлемнің бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына ену бағдарламасын ұсынды, онда сыбайлас жемқорлықпен күрестің жалпы ұллттық бағдарламасын дәйекті түрде жүзеге асыру керектігіе баса назар аударды. Президент келесі кезекте өзінің өткен жылғы халыққа Жолдауында еліміздің ішкі және сыртқы саясатының 30 басым бағыты айқындалғанын атап көрсетті. Бүгін осы сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің ең маңызды бағыттардың бірі - құқық қолдануы мен құқықтық тәртіпті нығайту тәжірибесін жетілдіру барысын талқылауды жөн көрдім. Сонымен қатар, сыбайлас жемқорлықпен және өзгеде қаржы ережелерін бұзушылықтармен күресте қаржы полициясы аз жұмыс атқарып отырған жоқ, деп жалғады сөзін Мемлекет басшысы. Бұл бағыттағы жұмыс Елбасы Н. Назарбаев заңдылықты нығайтуды қатаң бақылауына алынған, ол Сыбайлас жемқорлықпен күресті жетіліруді талап етіп отыр.