Қазақстан Республикасының халықаралық Сыбайлас жемқорлықтағы ішкі - сыртқы жағдайы

Халықаралық «Транспортенция пен интернешл» деректеріне жүгінсек, Қазақстан әлемдегі мемлекеттер ішінен сыбайлас жемқорлық бойынша 2000 жылы 65 – орынды иеленсе, 2001 жылы 71 – орынға, 2002 жылы 92 орынға, 2003 жылы 100 орынға, 2004 жылы 122- орынға, 2005 жылы 101 – орынға 2006 жылы 96 – орынға 2007 жылы 103 орынға көтеріліпті. Бұл көрсеткіштің өзін – ақ осы кеселдің ел ішінен мендеп кеткенін және оны мемлекет тарапынан күрделі шараларды жасап жатқанына қарамастан әлі тізгінделмей отырғанын көрсетеді.

Қазақстан сыбайлас жемқорлық деңгейі жағынан Гватемала, Лаос, Мянмо, Замбия, Нигаракуа және Парагвай елдер қатарында екен. 10 балдық бағалауда Қазақстан 2,6 балданған. Ал мамандардың пікірінше, 3 балдан төмен баға мемлекеттік қызметкерлер арасында шарықтағанын білдіреді.

ҚР – сы Статистика жөніндегі агенттігінің есебі бойынша, елдегі көлеңкелі экономиканың деңгейі ІЖӨ – нің 22 процентін құрайды. Үкімет бұл көрсеткішті төмендетіліп берілген деп санайды. Ол кемінде 40 % ал кейбір салаларларда одан да жоғары болса керек. ҚР – сы Бас прократурасының құқықтық статистика деректеріне сүйенсек жыл сайын сыбайлас жемқорлық күресі көбейіп және ашылуда өскен, 2006 жылдың Республика бойынша 10 айда 1594 сыбайлас жемқорлық қылмысы тіркеліпті, яғни ол 26,4 % ға артқан. Ал, 2007 жылдың 5 айында, өткен жылдың сол кезенімен салыстырғанда, сыбайлас жемқорлық қылмыстарының ашылуы 11,9 % - ға (929 – дан 1040 фактіге дейін) өскен. Бірақ қалайда жазалану принципі іске аспай отыр. Мысалы, 2005 – 2006 жылдары 1844 қылмыстың тергеуі аяқталған, олардың 1215 – сі сотқа жіберілген, ал 304 ақтамайтын негізде, 325 ақтайтын негізде қысқарған, 179 қылмыстық істің жүргізілуі тоқтатылған. Бар болғаны 219 адам бас бостандығынан айыруға, олардың жартысынан көбісі (127) 3 жылға дейінгі мерзімге созылған. 440 адамға шартты жаза беріллген. Бірінші сатыдағы соттта және апелляциялық тәртіпте 247 адам қылмыстық істері қысқарып, 30 адам ақталған.

Мемлекет сыбайлас жемқорлықпен күресу барысында лауазымды адам 2007 жылдың қорытындысы бойынша 1700 іс қозғалыпты. Ал коррупцияға қарсы агенттік өткен жылы осындай 1330 қылмысты әшкерлеген. Бас прокурор Р. Түсіпбековтың мәлімдеуінше құқық қорғау өкілдері - 191 қызметкерлері, әділет саласының өкілдері – 134, кеден органдарының қызметкерлері – 42, сот орындаушылары -34, судиялар – 29, қаржы полициясы – 18 рет сыбайлас жемқорлық әректтеріне жол береген. Бұған қоса осы қылмыстардың 8 Ұлттық қауіпсіздік комитенің, 3 – еуі прократура органдарына тиесілі.

Сыбайлас жемқорлық қылмыстары дүние жүзін алаңдатуда 1989 жылы БҰҰ – ның басшылығымен мемлекеттік қару саласындағы сыбайлас жемқорлық мәселесі бойынша Гаагада (Нидерланд) халықаралық семинар боып онда сыбайлас жемқорлықтың барлық түрлеріне оны тежеуге сәйкес келетін қылмыстық заңдардың санкциясын жетілдіру, сыбайлас жемқорлықты және өкілетті қызмет жасауды сақтандыруды реттейтін механизмдерді дайындау, сыбайлас жемқорлықпен құныққан лауазымды тұлғаларды анықтаудың, тергеудің және соттаудың тетіктер қабылдау. Сыбайлас жемқорлықтың халықаралық атауы – «Коррупция» терминін этимологиясы латынның «corruptio» (паралап сатып алу) ұғымын білдіреді. Бірақ, 1978 жылғы 17 желтоқсанда БҰҰ – ның Бас ассамблеясында қабылдаған кодексте коррупция ұғымы, лауазым иелерінің құқықтық мінез –құлқы, лауазым иелері құқықтық мінез – құлқы, лауазым иелерінің істеген немесе істеуге мүмкін іс – әрекеттері үшін заңсыз алу, уәде беру ұлттық құқық нормалары анықталуы қажет делінген. Әлемде сыбайлас жемқорлықтан ада бірде – бір ел жоқ. Зерттеушілер Азиялық, Африкалық, Латын Америкалық және Европалық сыбайластық үлгілері бар екенін алға тартады. «Азия елдерінде жең ұшынан жалғасқан сыбайластық мәдениет, мораль, ел басқару жүйесінен тығыз қабысып кеткен» дейді екен. Сыбайластықтың ең сорақысы Африка құрлығында екен. 60 жылдары тәуелсіздік алған Африка елдері отаршылдықтан емес, сыбайластықтан көз ашпай келеді. Сомали, Руанда, Замбия, Ботсвана сыбайластықтан ең соңында жүр. Латын Америка елдері криминалды экономиканы уысында ұстайтын күші мафиялық топ ырық бермей келеді. Әрине, Латын Америкалық сыбайластық азиялық үлгіден қатаңдау, Ал Африкалық үлгіден тәуірлеу, сыбайлас жемқорлықтың Европалық үлгісі тиімдірек деп танылады. Өйткен онда демократиялық институттар, еркін БАҚ, бюджеттік түсімдердің жариялылығы, заңның үстемдігі талай ғасырдың сынынан сыбайластықтан кең көлемде жайылуына мүмкіндік бермейді. Транспаренси Интернешл ұйымының «Сыбайлас жемқорлық индексі -2007» жылдық есебі бойынша Дания, Финландия,Жаңа Зелендия, Снгапур, Швеция, Исландия, Нидерланды алдыңғы шектен орын алды. Соның ішінде Сингапурлық үлгіні жиі ауызға алады. Сингапур 1965 жылы тәуелсіздік алған кезде жемқорлық жариялаған ел болатын. Ең алдымен шенеунік атаулыны тәртіпке келтірді, бюрократиялық сенді бұзды, этикалық нормаларды қатал сақтауды енгізді. Соттың тәуелсіздігін қамтамасыз етіп қана қоймай, жалақысын ең жоғары деңгейге көтерді. Сыбайлас жемқорлық фактырлерін шенеуніктердің үстінен түскен арыз – шағымдар бойынша қатаң шаралар қолданады.

Жемқорлық күрестің Шведтік үлгісі де тегін емес, мемлекеттік құжаттар ашықтығын қамтамасыз етті. Тәуелсіз сот жүйесін құрды. Қоғамда аброй, тазалық әлеуметтік норма саналады. Шенеуніктердің жалақысын 12 – 15 есе көтеріп тастады. Нидерлендыда жемқорлық әрекеттері тұрақты түрде талқыланып, кінәлілер тиісті жазаға тартылып отырды.

АҚШ заңдар жинағы (USE Code) , 201 бабынан бірнеше тармақтарына сәйкес азамат пара беру мен алу, уағдаласу жәйіттары үшін қылмыстық жауапкершілікке тартылады. Пара беруші үш еселеген айып төлеуді міндетті немесе 15 жыл бас бостандығынан айырылады. АҚШ – та кез – келген шенеулік секілді Президентте қылмыстық жауапкершіліктен құтылмайды. Мәселен, АҚШ вице-президенті Спиро Агню парақорлықен айыпталып, қызметінен босатылғаны былай тұрсын, ендігі саяси мансабына есік жабылды. XVIII ғасырда өмір сүрген Алексис де Токвиль Американдықтардың бойында өзін – өзі түзеу мен өзін – өзі дамытуға деген сүйіспеншілік бар екенін айтады. Бұл сүйіспеншілік сыбайлас жемқорлық қарсы күресте заңнаманы үнемі жетілдіріп отыруға себін тигізді.

БҰҰ – ның 2003 жылы қабылдаған «сыбайлас жемқорлықпен күрес» конвенциясына сәйкес заңсыз байлыққа ие болған шенеуніктің қылмысы заң алдында дәлелденуі тиіс. Мемлекет басшысы Қазақстан жақында БҰҰ - ның сыбайлас жемқорлықпен күрес туралы конвенциясының ротификациялайтынын айтты, 140 мемлекет қосылған Конвенция елімізге осынау қоғамдық індетпен күресте жаңа індеттер жүктейді. Бұл бойынша мемлекеттік қызметке келген азамат артықшылықтарға емес, шектеулерге ұшырайды. Сондықтан конвенцияға қосылып отырып, салық кодексіне салық органын салық төлеушіден ірі сомадағы сатып алу немесе сату, дүние мүлкі туралы сұрау салуға құқық беру туралы арнайы баптар енгізу қажет.

Қорытынды

Елдегі бүгінгі таңда қалыптасқан жағдайға орай мемлекеттік қызмет мүдделеріне қарсы қылмысын қорытындылай келе сыбайлас жемқорлықтың қауіптілігі сол – мұндай қоғамды қауіпті іс - әрекет орын алған кезде мемлекеттің жергілікті өзін – өзі басқару органдарының беделіне зор нұқсан келтіру, нәтижесінде олардың әлсіреуіне әкеп соғады. Сыбайлас жемқорлық қылмысы әлемнің барлық елдерінде орын алып отырған әлеуметтік және экономикалық, саяси халықаралық проблемаға айналды. Қазақстан Респуликасы өз тәуелсіздігін алғаннан кейінгі ел экономикасы өсіп өркендеуде өмірді жаңа реформаға көшу жолында хылқымыздың әл – ауқаты артып, табысты саяси реформалар жүргізілді. Қазақстан Республикасының азаматтарының құқықтарымен бостандықтарын қорғауда, зорлық – зомбылық қылмыспен сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес тиімілігін арттыруында бірнеше нормативтік заңдар қабылданды. Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі 1998 жылы 1 қаңтарда, Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 2 шілдедегі заңы «сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес туралы» Заңы қабылданды, Қазақстан Республикасының 2005 жылы 23 желтоқандағы сыбайлас жемқорлықпен күрестің 2006 – 2010 жылдың бағдарламасы қабылданды. Бұл, әрине, дауасыз дертпен күресте дәрменсіз болып қалмақ. Сондықтан сыбайлас жемқорлыққа қарсы кешенді түрде коррупциогенді нормалар қабылдау қажет.

Бүгінде сыбайлас жемқорлық қылмысы мемлекетке кері әсерін тигізіп отырған бірнеше себептер бар. Олар:

Біріншіден, қолдағы билікті бас пайда үшін пайдалану, ондай қылмыстың әшкереленуі билік беделін түсіреді, демократияға нұқсан келтіреді, тіптен диктатураға алып келуі мүмкін.

Екіншіден, сыбайлас жемқорлық өзінің ресурстардың бөлінуіне тигізетін теріс әсерінің нәтижесінде жалпы экономиканың дамып, нығаюына кедергі жасайды.

Үшіншіден, сыбайлас жемқорлық, басқа да келеңсіз әлеуметтік құбылыстар сияқты, өзіне-өзі жағдай тудыра отырып, келешек әлеуметтік-экономикалық және саяси тәртіпті шайқалтады, ол неғұрлым тамырын жайған сайын онымен күресу қиындай береді.

Төртіншіден, елде етек алған сыбайлас жемқорлық шеттен келетін жәрдемнің, инвестициялардың жолына тосқауыл болады.

Сыбайлас жемқорлықпен күресудің көптеген әдістері бар. Біріншіден, заңды қатайтып және оның орындалуын қатаң қадағалау, сол арқылы жазалау қаупін күшейту. Екіншіден, лауазымды адамдарға ережелер мен заңдарды бұзбай өздерінің кірістерін көбейтуге мүмкіндік беретін экономикалық механизмдерді туғызу. Үшіншіден, нарық пен бәсекелестіктің рөлін күшейту, сол арқылы сыбайлас жемқорлықтан түсетін ықтимал пайданының көлемін азайту. Соңғысына мемлекеттік қызмет көрсетудегі бәсекелестік, яғни бір мемлекеттік органдардың басқа оргаңдардың функцияларын орындауы да жатады.

Жоғары айтылғандарды есепке ала отрып, осы тұрғыдағы қылмысқа қарсы бағытталған заңдылықты жетілдірудің негізгі ұсыныстары мынандай боуы керек:

1. Мемлекеттік қызметтер атқаруға өкілетті адамның және лауазым адамының өз қызмет бабы бойынша берілген мүмкіндіктерін пайдалана отырып жасаған кезде қылмысы оны жасаудың жеңілдетеді және оның қоғамдық қауіптілігін арттыратынын есепке ала отырып "лауазым иесінің, сонымен қатар лауазым иесі болып табылмайтын мемлекеттік қызметкерлердің өздерінің қызмет өкілеттілігін пайдалана отырып қылмыс жасауын" жазаны ауырлататын мән-жай ретінде қарастырған дұрыс болар еді (ҚРҚК- 54бабы).

Бірақ та біздің пікірімізше, заң шығарушының бүл мәселеде белгілі бір дайектілік ұстанымы жоқ, Кейбір қылмыс құрамын белгілеген кезде - қызмет бабын пайдалану іс-әрекеттің қоғамға қауіптілігін арттыратын белгі ретінде көрсетілмеген. Адамның қызмет бабын пайдаланып қылмыс жасауы белгілі бір іс-әрекеттің қоғамға дәрежесін арттырады сондықтан бұл белгі заңда тиісінше көрініс табуы қажет. Мысалы мұндай құрамдарға ҚК-тің 181 бабы 3 бөлігі, 180 бап 2 бөлігі, 196 бап 3бөлігі, 206 бап 3 бөлігі, 207 бап 3 бөлігі, 251 бап 4 бөлігі, 259 бап 4 бөлігі және т.б. жатады. Осындай құрамдардың ауырлататын түріне қызмет өкілеттілігін теріс пайдалануды жатқызу өте орынды болар еді.

Осылайша мемлекеттік билік органдарында сенімді және ең сыбайлас жемқорлық байланысы болмаса, ұйымдасқан қылмыс өмір сүре алмайды.

1. 
   Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жылдағы 30 тамыздағы.
   
2. 
   ҚР – ның Қылмыстық кодексі Алматы 2005 ж.
   
3. 
   КСРО Жоғары Сотының 1990 жылғы 30 наурызындағы Пленумының қаулысы.
   
4. 
   Қазақ КСР – ның шаруашылық қызметінің бостандығы және кәсіпкерлікті дамыту туралы 1990 жылғы 11 желтоқсандағы қаулысы
   
5. 
   ҚР – ның Жоғарғы Сот Пленумының парақорлық үшін жауапкершілік туралы. 1995 жылғы 22 желтоқсандағы №9 қаулысы
   
6. 
   ҚР – ның Перзидентінің «Ұйымдасқан қылмыс пен сыбайлас жемқорлық күресуді өрістету шаралары» 1997 жылғы 5 қарашадағы жарлығы.
   
7. 
   ҚР – ның сыбайлас жемқорлыққа күресу туралы заңы 2003 жылғы 25 қыркүйек
   
8. 
   ҚР – ның Президентінің сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресті нығайту туралы жарлығы 2005 жылғы 14 сәуір
   
9. 
   ҚР – ның Президенті мен Үкімет актілер жинағы 44 құжат 2006 жылғы №5 48 - 68 бет.
   
10. 
    ҚР – ның Мемлекеттік қызметтуралы заңы 1999 жылы 23шілде
    
11. 
    Ағыбаев А.Н., з.ғ.д. пр. ҚР – ның Қылмыстық құқықығы ерекше бөлім. Алматы, «Жеті жарғы» 2003 жылғы 560 бет.
    
12. 
    Ағыбаев А.Н., з.ғ.д. пр. Парасат журналы №4 2007 4,5, 10 беттер.
    
13. 
    Ағыбаев А.Н., з.ғ.д. пр. «Заң газеті №6 11, 13,16,18,20 қыркүйек 3 беттер.
    
14. 
    Алауханов А. з.ғ.д.пр. «Қылмыстық құқық ерекше бөлім» Алматы 2004 ж.
    
15. 
    Ағыбаев А.Н., з.ғ.д. пр. «Заң журанлы №1 2008 жыл 25 бет»
    
16. 
    Александр, Тасболатов, «Егемен Қазақстан газет» №37 1 бет.
    
17. 
    Ахметжанов А. «Заң журанлы» №9 2007 жыл 15 бет.
    
18. 
    Әпенов С.М., Серік Мейрамұлы «ҚР – ның Қылмысқа қатысушылар нысандары» 2007 ж. 28 бет.
    
19. 
    Бейсенова М. «ҚР – ның Қылмыстық құқығы» қылмыскерлердің ниетін саралау Алматы 2004 ж. 26 бет.
    
20. 
    Волженкин Б.В. «Кволификация взяточниство» Ленинград 1984 г.
    
21. 
    Голохва А.В. «Превишение власти и служебних полномочий» Москва 1978 г.
    
22. 
    Егізбаев Н. «Қылмыстық құқық» Алматы 2002 28 бет.
    
23. 
    Здравомыслов Б.В. «Понятие и квлификация» М. 1975 г.
    
24. 
    Қазақстанның Ұлттық энциклопедиясы IV том 163 бет.
    
25. 
    Қожаниязов А. «Мемлекеттік билік қызметкелерінің қылмысы»Алматы 2004 ж.
    
26. 
    Лысов М.Д. Ответственность по советскому угаловному праву Казань 1972 г.
    
27. 
    Рахметов С.М., Бапанов Т.Ә., Балтабаев, Әбдиров Н.М. «Қылмыстық құқыққа түсініктеме» Алматы 2005 ж.
    
28. 
    Сыдықов З. Діл газеті №8 (275) 2008 жыл
    
29. 
    Тұрсынбаев Д. Заң газеті №7 2008 3бет.
    
30. 
    Шектібаев Т.Т., Әбілезов Е.Т. «Парақорлық қылмысы» Алматы 2003 ж.