Мазмұны нормативтік сілтемелер

63 
семинарлар, практикумдар, рөлдік және проблемалық ойындар, тренингтер, 
студенттердің зерттеу іс-әрекеті
барысында меңгеріледі. 
Студент пен оқытушының жұмыс істеу әдістері кезеңнен кезеңге 
(дайындық, негізгі, қорытынды) өткен сайын шығармашылыққа айналады: 
проблемалық әдіс студентке ғылыми және өмірлік мәселелерді шешу тәсілдерін 
меңгеруге мүмкіндік береді; эвристикалық жағдайда - студент жаңа идеяларды 
ұсыну, стандартты емес шешім шығару әдістерін іздеу қабілетін дамытады; 
зерттеу әдісін қолдану студенттердің ғылыми таным әдістерін меңгеруіне, жаңа 
мәселелерді шешу бойынша ізденушілік шығармашылық іс-әрекет тәсілдерін 
қалыптастыруға және дамытуға ықпал етеді. 
Күтілетін нәтиже шығармашылық ойлау қабілеті бар және өзін-өзі үнемі 
шығармашылықпен жетілдіру мен дамытуға қабілетті студент болып табылады. 
Ол стандартты емес мәдени шығармашылық жағдайларға қызығушылық, 
шығармашылық ойлаудың құндылығына сенімділік, оны қалыптастыру 
бойынша әдебиетті талдау, жаңа мәселелерді өз бетінше қою және шешу және 
осы үдерістің рефлексиясымен ерекшеленеді. 
Ғылыми әдебиеттерді талдау студенттердің шығармашылық ойлауын 
дамытуда математикалық пәндердің педагогикалық әлеуетін анықтауға 
мүмкіндік берді. 
В.А. Крутецкий математика пәндері бойынша шығармашылық ойлау 
құрылымындағы келесі элементтерді бөледі: 
- математикалық материалды формальды қабылдау қабілеті, есептердің 
формальды құрылымын алу; 
- сандық және сапалық қатынастар, сандық және таңбалы символика 
саласында логикалық ойлау қабілеті, математикалық символдар негізінде ойлау 
қабілеті; 
- математикалық ойлау процесін және тиісті іс-әрекеттер жүйесін 
жетілдіру қабілеті, құрылымдармен ойлау қабілеті; 
- математикалық іс-әрекеттегі ойлау үдерістерінің икемділігі; 
- 
шешімдегі анықтыққа, қарапайымдылыққа, үнемділікке және 
ұтымдылыққа ұмтылу; 
- ойлау процесінің бағыттылығын тез және еркін қайта құру қабілеті, 
ойдың кері жүрісіне тікелейге ауысу; 
- математикалық жады (математикалық қатынастарға жалпыланған жады, 
типтік сипаттамалар, пайымдаулар мен дәлелдер сұлбалары, есептерді шешу 
әдістері және оларға көшу принциптері); 
- ақылдың математикалық бағыты. 
Математикалық мәтіндік есептегі проблемалар, бұл тапсырма студенттің 
алдында осы жағдайды (деректерді) орындау және оның шешімін енгізу үшін 
бар элементтермен біртұтас жағдай ретінде әрекет етеді (белгісіз). 
Математикалық есептерді шешудегі мәдениеттанулық тәсіл келесі аспектілерде 
көрсетіледі: Тарихи (олар қалай пайда болды, олар не үшін қажет, қалай 
қолданылады); пәндік (математикалық тапсырмада нақты заттар, қатынастар 

64 
қарастырылады). Өмірлік жағдайдың математикалық моделін құру үлкен 
әлеуетке ие болады. 
Ғалымдар математиканы көп дәрежеде дамытатын тұлғаның қасиеттерін 
атап өтеді: дәлелді ойлау мәдениеті; арнайы ақыл-ой операцияларын меңгеру: 
салыстыру, ұқсастық, жіктеу, жалпылау, талдау, синтез; айқындық, 
аналитикалық ойлау; ерік-күші; еңбексүйгіштік. Шығармашылық іскерлікті 
қалыптастыруға ерекше рөл беріледі: өз бетінше білім алу, жаңа сұрақтар қою, 
себеп-салдарлық байланыстарды орнату, қорытындыларды қолдану, нәтижеге 
бағытталған жағдайлардың әсерін бағалау. 
Математикалық пәндерді оқыту барысында шығармашылық қиял дамиды, 
танымдық қызығушылық артады, шығармашылық ойлау үшін қарама-
қайшылықтарды бөліп, мәселелерді шешу, болжамдарды ұсыну және тексеру, 
мақсатқа жетудің бастапқы жолдарын табу үшін қажеттілік қалыптасады. 
Біз таңдаған критерийлердің және деңгейлік көрсеткіштердің тәртібі мен 
мазмұны дәлелдеуді талап етеді. Біз психологтардың субъектінің сыртқы 
(материалдық) және ішкі (психикалық) қызметінің бірыңғай екендігі туралы 
жағдайын қабылдауға бейімбіз. 
Олардың пайда болу тәртібі интериоризация қағидатымен бекітілген,оған 
сәйкес қызметтің ішкі, психикалық нысандарының мәні сол қызметтің сыртқы 
түрлері ретінде өзгеше болмайды. Ішкі қызмет екінші реттік және сыртқы 
пәндік қызметті интериоризациялау процесінде қалыптасады. Практикада өзара 
салыстырылатын, нақтыланатын, толықтырылатын сыртқы және ішкі 
жоспарлардағы (іс-қимылдар мен операциялар) іс-әрекеттердің параллель, бір 
мезгілде және қарама-қарсы бұрылуы орын алады. 
К.X.Брюггенер шығармашылық ойлауды қалыптастыруға басшылық ету 
барысында оқытушы қызметінің келесі компоненттерін ерекшелейді: жақын 
және алыс мақсаттарды қою, студенттерді оларға қол жеткізуге бағыттау; 
студенттердің танымдық іс-әрекетін және олардың шығармашылық ойлауын 
жандандыру және ынталандыру; әр студентке қатаң жеке көзқарас; оңтайлы 
психологиялық климат құру; ұжымдық қарым-қатынасты дамыту және 
қолдану. 
Сонымен, 
студенттердің 
шығармашылық 
ойлауын 
қалыптастыру 
педагогикалық қызмет мәдениетін қамтамасыз етеді. Шығармашылық ойлауды 
қалыптастырудың процесс ретінде екі өзара байланысқан және өзара кіріккен 
жақтары бар - жеке тұлғаның өзін-өзі дамыту логикасы және студентті 
шығармашылық ойлауға тартатын оқытушының қызметі. Бұл үдерісте ең 
маңыздысы студенттің шығармашылық ойлауын қалыптастыру процесін 
ұйымдастырудағы студенттің субъектілік ұстанымы бастымәселе болып 
табылады. 
Т.И.Шамованың әзірлеген рефлексивті басқару моделіне сүйене отырып, 
біз шығармашылық ойлауды қалыптастырудағы оқытушы мен студенттің 
рефлексивті өзара іс-қимыл циклін әзірледік. 
Бұл ретте цикл ретінде біз оқытушы мен студенттің тікелей өзара іс-
қимылын түсінеміз, ол субъектінің жеке сипаттарын кеңейтуге, орындаушы 

65 
позициясынан шығармашылық ойлауды қалыптастыруды ұйымдастырушы 
позициясына көшуге, мәдени шығармашылық жағдайларды шешу кезінде 
дербестіктің өсуіне алып келеді 
Әрбір цикл келесі кезектілікпен ұсынылуы мүмкін: рефлексиялық талдау, 
конструктивті-бағдар сатысы, тұрақтандыру, жүйелі рефлексия. Циклдылықты 
ескере отырып рефлексивтік функциялардың өзгеруі болады: талдаудан 
жоспарлау мен жобалауға, бұдан әрі – ұйымдастыруға, бақылауға және 
түзетуге. 
Шығармашылық ойлауды қалыптастыру процесінде рефлексияның әрбір 
кезеңін қарастырайық. 
1-кезең – рефлексивті талдау. Оның мақсаты өзара іс-қимылға 
қатысушылардың шығармашылық қызметінің субъективті тәжірибесін анықтау 
мен ашу және оның қалаған нәтижесін анықтау болып табылады. Рефлексия 
кейбір «білмеу» тіркелген сәттен басталады, «білмеу туралы білім» пайда 
болады. Ол келесі кезеңдерді қамтиды: 
1.1 
мәселе қою (студенттің шығармашылық ойлауын қалыптастыру); 
1.2 
мәселенің әртүрлі көзқарастарын анықтау (біріншіден, теорияда 
шығармашылық ойлауды қалыптастыру проблемасына әртүрлі көзқарастар бар; 
екіншіден, талқылау барысында оқытушылар мен студенттер оны 
қалыптастыру тәсілдері мен механизмдерін әртүрлі ұсынады); 
1.3 
тәсілдерді талдау. Жүзеге асырылатын рефлексивті талдау 
оқытушының студенттермен өзара қарым-қатынас жасауға ұмтылысы ретінде 
қарастырылады, онда келесі бірлескен және жеке шығармашылық қызметке 
қатысты идеялар мен ұсыныстар пайда болады. Мұндай жұмыстың нәтижесінде 
әрбір қатысушының шығармашылық ойлау проблемасын түсіну саласындағы өз 
тәжірибесінің өзара әрекеттестігін түсінуі жүзеге асырылады: оқытушы 
өзектендіреді, шығармашылық қызмет тәжірибесін белгілі бір түрде қайта 
қарайды; студент өзінің субъективті тәжірибесін ашады, өзін-өзі тануды жүзеге 
асырады. 
Рефлексия бастамасының екінші сатысында студенттерді шығармашылық 
ойлауды қалыптастыру субъектісі ретінде белсенді әрекеттестікке қосу қажет. 
2-кезең – құрылымдық-бағдар сатысы. Бұл сатының мақсаты-рефлексивті 
талдау мәліметтерінің негізінде студент қоршаған ортаның мүмкіндіктері мен 
жеке мүмкіндіктерді тиімді пайдалану үшін өзі анықтайтын жағдайлар 
жасалады. Оқытушылар мен студенттер мәселенің маңыздылығын түсінеді, 
оны шешу жолдарын талқылайды, өзара іс-қимылдың әртүрлі құрылымдарын 
құрады. Мысалы, проблемалық топтар, ғылыми-зерттеу кеңесі. 
3 - кезең-тұрақтандыру сатысы. Бұл кезең студенттің шығармашылық 
ойлауын қалыптастыру бойынша бірлескен қызметті тұрақты жүзеге асыруды 
қамтамасыз етеді. Оқытушының басқару мәні әртүрлі ұйымдастырушылық, 
бақылау және реттеуші іс-әрекеттерді жүзеге асыруын болжайтын 
студенттердің өзіндік шығармашылық қызметін қолдаудан тұрады. Ол келесі 
тұрақтандыру тәсілдерін пайдаланады: 

66 
- студенттерді мәдени шығармашылық жағдайларды шешу жолдарын өз 
бетінше іздеуге ынталандыру; 
- қойылған мақсаттар мен міндеттерді іске асыруға көмек көрсету; 
- өз жұмысының нәтижелерін өз бетінше бағалауға және оларды түзетуге 
ынталандыру. 
4-кезең-жүйелі рефлексия сатысына проблеманы шешурефлексиясы, 
мәдени шығармашылық жағдайды шешу саласындағы өз тәжірибесінің барлық 
субъектілерінің рефлексиясы, оқытушы мен студенттердің іс-әрекетінің өзара 
рефлексиясы кіреді. 
Өз негізінде рефлексивтік қызмет тәжірибені бір кеңістіктен екінші 
кеңістікке көшіруге негізделген. Ол – шығармашылық ойлаудың негізгі, 
маңызды құрамдас бөлігі. Студентті шығармашылық қызметті жүзеге асыра 
білуге үйрету үшін оны рефлексия жасауға үйрету қажет. 
Жүйелі рефлексия нәтижесінде студенттің шығармашылық ойлау 
проблемасын, оның қалыптасуының маңыздылығын түсіну (барлық 
құрамдастардың бірлігінде), білім беру процесінде студенттің шығармашылық 
ойлауын қалыптастыру бойынша іс-әрекеттің құндылығын түсіну, қызмет 
түрлерін ұйымдастыру және рефлексивті кеңістікті жобалау жүреді. 
Кесте 5 - Шығармашылық ойлауды дамыту процесінде оқытушы мен 
студенттің рефлексиялық өзара іс-қимылы 
Кезеңдері 
Оқытушының 
әрекеті 
Студенттердің 
әрекеті 
Өзара іс-қимыл 
алаңы 
Өзара 
іс-
қимыл 
нәтижесі 
1 
2 
3 
4 
5 
Рефлексивті 
талдау 
сатысы 
рефлексивті 
талдау жағдайын 
құру; 
субъектілік 
тәжірибенің 
негізгі 
сәттеріне 
талдау 
жасау 
барысында 
студенттердің 
назарын аудару; 
өз 
іс-әрекетінің 
рефлексиясы. 
рефлексивті 
ұстанымдағы өзінің 
субъектілік 
тәжірибесін талдау; 
басқалардың 
субъектілік 
тәжірибесін түсіну; 
оқытушының 
стратегиясы 
мен 
ұстанымдарын 
ұғыну. 
субъектілік 
тәжірибені 
өзектендіру 
және 
талдау 
бойынша 
оқытушы 
мен 
студенттің 
бірлескен 
шығарма-
шылық қызметі 
шығармашыл
ық ойлаудың 
субъектілік 
тәжірибесі-
нің 
құрылымы 
құндылық 
қарым-
қатынас, 
білім 
және 
іскерліктер) 
Конструк-
тивті 
бағдар 
сатысы 
мәселе қойылады 
және 
талқыланады; 
іс-әрекет 
жоспарын 
құрастыруға 
бастамашылық 
жасау; 
студенттермен
рефлексивті 
позицияда бұрынғы 
тәжірибені қалпына 
келтіру; 
жеке 
тәжірибеде 
күшті жақтар мен 
кемшіліктерді бөлу; 
мәдени-
шығармашылық
өзінің 
шығармашы-
лық 
қызметін 
құру бойынша 
оқытушы 
мен 
студенттің 
бірлескен 
қызметі 
оқытушы 
мен 
студенттің 
алдағы 
іс-
әрекетінде 
өзін-өзі 
анықтауы. 

67 
5 – кестенің жалғасы 
1 
2 
3 
4 
5 
бірге 
мәдени 
шығармашылық 
жағдаятты 
қою 
және оны шешу; 
көптеген 
өлшемдер 
бойынша мәдени 
шығармашылық 
жағдаяттың 
шешімін бағалауда 
кері оң және теріс 
байланыстарды 
іске асыру; 
студенттергекеңес 
беру 
жағдайларды шешу 
және 
шығармашылық 
қызметтің 
жалпы 
бағдарын 
іздеу 
процесінде 
өзінің 
жеке ресурстарына 
сүйену. 
Тұрақтандыр
у сатысы 
кері оң және теріс 
байланыстарды 
жүзеге 
асыру; 
студенттерге кеңес 
беру 
өзіндік 
шығармашылық 
қызметін 
жоспарлау; 
жоспарларды 
іске 
асыру; 
бірлескен 
қызмет 
мақсаттарына 
қол 
жеткізу 
бойынша 
басқа 
субъектілермен 
бірлесу 
қойылған 
мақсаттарды 
іске 
асыру 
бойынша 
оқытушы 
мен 
студенттердің 
бірлескен 
қызметі 
мақсатқа 
жету 
(мәдени 
шығарма-
шылық 
жағдаятты 
шешу және 
студенттің 
шығарма-
шылық 
ойлауын 
дамыту) 
Жүйелі 
рефлексия 
сатысы 
жүйелі рефлексия; 
жүйелірефлексиян
ыжандандыру 
өз 
іс-әрекетінің 
рефлексиясы; 
шығармашылықойл
аудыдамыту 
субъектісі ретіндегі 
өз рефлексиясы; 
өзара іс-қимылдың 
басқа 
қатысушылары іс-
әрекетінің 
рефлексиясы 
өткізілген 
жұмысты 
талдауға 
бағытталған 
оқытушы 
мен 
студенттердің 
бірлескен 
рефлексивті іс-
әрекеті 
бірлескен 
және 
жеке 
шығарма-
шылық 
іс-
әрекеттің 
мақсаттарын
а 
қол 
жеткізу 
дәрежесін 
бағалау 
Оқытылатын процестің құрылымдық-мазмұндық моделі студенттердің 
шығармашылық ойлауын дамыту процесін ұйымдастырудың толықтығы мен 
сапасына эталон және бағдар бола алады. Әзірленген модель тәжірибелік-
эксперимент жұмысында апробацияны талап етті, оның барысы мен мазмұны 3-
тарауда ұсынылған. 
Л.Н.Собчик жеке тұлғаның дамуы ортаның жалпы қабылданған 
нормативтік талаптарын толық сақтауды қамтамасыз ететін өзін-өзі таныту мен 
сапалық 
қасиеттерін 
дамытумен 
ерекшеленетіндігін 
айтады. 
Егер 

68 
“қалыптылық” кенеттен өзін-өзі таныту әсерінен өзін-өзі бақылаудың 
әлсіреуіне байланысты бұзылған жағдайда, онда, тұлға мен әлеуметтік орта 
мүдделерінің қайшы келуі, мінез-құлық реакцияларынынан өз көрінісін табады 
және бұл теңсіздікті әлеуметтік ортада туындайтын кедерілерге әкеліп соғады. 
Шығармашылыққа бейімделу маңызды құрылым аясында кәсіби сапа ретінде 
ғана емес, адамға тез өзгеруші әлеуметтік жағдайларға бейімделуге және 
ұлғайып отыратын ақпараттық ағымда бағдарлануға мүмкіндік беретін, қажетті 
жеке тұлғалық қасиет ретінде де қарастыруға болады. 
Кесте 6 - Студенттердің шығармашылық ойлауын дамытудың өлшемдері, 
көрсеткіштері, деңгейлері 
Компоненттер 
Өлшемдер 
Көрсеткіштер 
Деңгейлер 
Мотивациялық-
құндылықты 
Шығармашылық 
ойлауға 
құндылықты 
қатынастағы 
субъект 
Шығармашылық ойлауын дамытуға 
эмоционалдық жағымды 
қатынасының болуы, шығармашылық 
ойлауын дамытудың болашақ кәсіби 
іс-әрекетіне қажеттігі мен 
маңыздылығын түсінуі, проблемалар 
қоя білу 
Ынталылық 
Интеллектуалдық-
танымдық 
Шығармашылық 
білім-біліктерін 
саналы және 
жүйелі 
қолданатын 
субъект 
«Ойлау», «шығармашылық ойлау» 
ұғымдарының болашақ кәсібіндегі 
және өмірлік жағдаяттардағы мәнін 
түсінуі; тұлғаның шығармашылық 
ойлауын дамытудың психологиялық-
педагогикалық шарттарының; 
рефлексиялық кезеңдерінің, 
моделінің мазмұнын білуі; мәдениет 
жағдаяттарын құру мен оларды 
шешуді білуі 
Эвристикалық 
Іс-әрекеттік- 
рефлексивтік 
Жаңа 
проблемаларды 
интеллектуалды 
белсенділікпен 
шешуге қабілетті 
субъект 
Білім мазмұнын проблемалық-іс-
әрекеттік 
оқытуға 
құра 
алуы, 
шығармашылық ойлауын дамытуда 
субъектілік, 
өзара 
субъектілік 
әрекеттестігін 
қамтамасыздандыра 
алуы, педагогикалық құралдарды 
тиімді қолдана алуы; зерттеу іс-
әрекеттерінде ұшқыр қиялын, терең 
ойын, дербес талдауын көрсете алуы, 
интеллектуалдық 
белсенділігін 
таныта алуы
Креативтілік
Демек, шығармашылық жүйелі ойлау – шығармашыл жеке тұлғаның 
маңызды сипаты ретінде жаңа заман, ХХІ ғасыр адамның қажетті қасиеті (сурет 
8). Білім беру процесінде шығармашылық жүйелі ойлаудың қалыптасу 
нәтижелілігі көбіне шығармашылық ойлаудың негізгі компонентерінің 
қалыптасу деңгейімен айқындалады:

69 
- талдау мен жинақтауға, салыстыру мен себеп-салдарлық байланыстарды 
таба білу қабілеттілігі; 
- ойлаудың сыншылдығы (түрлі келіспеушіліктер мен қателерді таба білу) 
және қарама-қайшылықтарды аңғара білуге қабілеттілік; 
-
дамудың мүмкіндігін болжау; 
- кез-келген жүйені немесе нысанды, өткен шақ, бүгінгі күн, келешек 
тұрғысынан көре білуі; 
- әрекеттер тәртібін құру, жаңа идеяларды ұсыну және бейнелі-белгілік 
түрде шешімін табуды ұсыну. 
Келесі 2-ші бөлімде студентердің шығармашылық ойлауын дамытудың 
психологиялық-педагогикалық 
шарттары 
жан-дақты 
қарастырылып, 
баяндалады. 

70 

жүктеу/скачать 5,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: