Мазмұны нормативтік сілтемелер

78 
сондай-ақ шығармашылықта тұлғаның әлеуетін іске асырудың мағыналық 
перспективаларын жасауды қамтамасыз етуде мойындалған». 
Рефлексивті қызмет студентке өзінің пәндік қызметін және оның өнімдерін 
талдаудан «көрінетін» өзінің жеке даралығын, бірегейлігін және мақсатын 
түсінуге мүмкіндік береді, өйткені студент өзі үшін болмыстың басым 
салаларында және оның даралығына тән іс-әрекет тәсілдерінде өзін танытады. 
Л.С. Выготский, В.В. Давыдов, А.М. Матюшкин, О.К. Тихомиров 
[124,125] еңбектерін қорытындылай келе, біз рефлексия феноменін келесі 
негізгі 
аспектілерде: 
кооперативтік; 
коммуникативтік; 
тұлғалық; 
интеллектуалдық аспектілерде оқытылады деп бөлдік. Бұл ретте алғашқы екі 
аспектілер ұжымдық қызмет түрлерін зерттеуде, ал екіншісі – ойлау көрінісінің 
жеке түрінде ерекшеленеді. 
Коммуникативтік аспект. Рефлексия адам танымының ерекше сапасы 
ретінде дамыған қарым-қатынастың және тұлғааралық қабылдаудың маңызды 
құрамдас бөлігі ретінде қарастырылады.
Кооперативтік аспект субъекті-субъектілік қызмет түрлерін талдау кезінде 
аса өзекті және ұжымдық қызметті жобалауды қамтамасыз етуде белгілі бір рөл 
атқарады. 
Жеке рефлексия іздеу процесіндегі адамның өзіне бағытталған және 
тиісінше оның бүкіл қызметін қайта пайымдауға әкеледі. Ю.Н. Кулюткин, 
С.Ю.Степанов, И.Н.Семенов еңбектерінің негізінде [126,127] біз мәдени-рухани 
ахуалда тұлғаның көрініс табуының төрт тәсілін: репродуктивті, регрессивті, 
прогрессивті, өнімді белгіледік. Олар сыналушының жағдайды шешу 
мысалында тұлғаның көрсеткен төрт тәсілдерінің кезекті ауысуын сипаттайды. 
Алдымен сыналушы оның бірегейлігін байқамайды және оны бұрын белгілі 
тәсілмен дайын әрекет ету схемалары есебінен шешуге тырысады, бұл 
репродуктивті тәсілдің көрінісі болып табылады. Жағдай белгілі құралдармен 
шешілмейтіндіктен, сыналушы оны шешілмейтін немесе тіпті ақылға 
сыймайтын, логикаға негізделмеген тұжырым ретінде түсіне бастайды. Ішкі 
қақтығысты еңсеруге ұмтыла отырып, субъект оның шешілмеуін негіздейді, 
яғни «мен» жүзеге асырудың регрессивті тәсілін жүзеге асырады, оның көрінісі 
жеке стереотиптерді өзектендірудің түрлі нұсқалары: мәдени шығармашылық 
ахуалдың беделін түсіру, өзін-өзі бағалауды демонстрациялық төмендету, 
қалыптасқан пікірлер мен беделдерге аппеляция, шешім уақытын созу болуы 
мүмкін. Осылайша, даулы жағдайларда өзін сәтсіздіктен сақтау мақсатында 
қорғаныс механизмдері іске қосылады. 
Дәл осы сәтте сыналушы үшін жағдайды шешудің маңыздылығын атап 
көрсету есебінен қол жеткізілетін жеке және зияткерлік рефлексия 
белсендірілуі қажет. Жеке тұлғалық рефлексия жүзеге асырылуының арқасында 
жеке тұлғаның өзін-өзі бағалауы оның шешілуіне байланысты жағдайды 
тұлғалық-маңызды ретінде ұғынуда көрінетін жеке тұлғаның прогрессивті 
көрінісі пайда болады. Тұлғаның интеллектуалды рефлексиясы мәдени 
шығармашылық жағдайды шешудің нәтижелі тәсілін белсендіреді. 

79 
«Менді» жүзеге асырудың төрт тәсілінен басқа, зерттеушілер, сондай-ақ, 
сыналушы үшін өзінің шығармашылық мүмкіндіктерін ашу шарты ретінде 
әрекет ететіндігімен сипатталатын мәдени шығармашылық жағдайда жеке 
тұлғаны танытудың өзіндік шығармашылық тәсілі бар екенін атап өтті. 
Интеллектуалды рефлексия мәдени шығармашылық ахуалдың пәндік мазмұнын 
және ондағы өз орнын, оны қайта құру мүмкіндігін талдауға бағытталған [128]. 
Сонымен, рефлексияны меңгере отырып, субъект өзінің мақсатына жету, өз іс-
әрекеттерін жобалау және түзету, өз қызметінің нәтижесін бағалауға мүмкіндік 
беретін қабілетке ие болады. Егер адам үшін сезімнің физикалық органдары 
оның сыртқы тәжірибесінің көзі болса, рефлексия – ішкі тәжірибе көзі, өзін-өзі 
тану тәсілі және ойлаудың қажетті құралы. 
Рефлексивті үдерістердің болуын келесі ережелер нақтылайды: рефлексия 
өзінің түсінеушілігін сезіну процесінде пайда болады, үйреншікті тәсілдер «іске 
асырылмайды»; рефлекстік позициядан берілген сұрақтар қиындықтардың 
немесе қателердің себептерін анықтауға, өз әрекетінің дұрыстығын немесе 
дұрыс еместігін бағалауға бағытталған. 
Жауапкершілік. Субъект шығармашылық қызметтің нәтижелері үшін 
жауаптылықпен, табиғи және әлеуметтік шындық құбылыстары үшін 
жауапкершілікке қатыстылығымен, өз ішінде өзіндік «Менді» таңдауды 
негіздеуге, анықтауға ұмтылуымен ерекшеленеді. 
Студенттердің шығармашылық ойлауын сәтті қалыптастыру үшін біз 
студенттердің жас ерекшеліктерін зерделедік. 
Біріншіден, дәл осы жастық шақта гипотетико-дедуктивтік ойлаудың 
қарқынды дамуы, мәдени шығармашылық жағдайларды шешу үшін баламалы 
гипотезаларды қалыптастыру және таңдау қабілеті, проблеманы өз бетінше 
тұжырымдау қабілеті, талдау пәні ретінде өз ойын жасау қабілеті тән [129-131].
Екіншіден, орталық психологиялық процесс өзін-өзі көрсету, өз даралығын 
білдіру ниетінде не көрінетін жеке тұлғаның дүниетанымы мен сана-сезімінің 
қалыптасуы болып табылады [132]. 
Үшіншіден, жас ұрпақтың жаңа түзілімдерінің бірі-зерттеушіліктер 
рефлексивті қабілеттер мен мақсат қоюға қабілеттілікті дамытады. 
Осылайша, студенттік жас-бұл студенттің өзіндік шығармашылық ойлауын 
қалыптастыру, оны субъектілік позицияға аудару үшін қолайлы кезең. 
Субъект ретінде оқу іс-әрекетінде белсенділік танытатын, мақсат қоя 
алатын, оқытушылармен және басқа студенттермен өзара іс-қимыл жасай 
алатын, жағдайларға байланысты іс-әрекет әдістері мен тәсілдерін өзгерте 
алатын, шешім қабылдай алатын және олар үшін жауапты болатын студент 
аталады. Шығармашылық ойлауды қалыптастыру субъектісі болу – дамыған 
жеке қасиеттерге ие болу, оны қалыптастыру тәсілдері мен тетіктерін белсенді 
меңгеру, шығармашылық қызметтің өнімін дербес жасауға қабілетті және 
тұрақты өзгеретін ортада өзін мақсатты түрде қайта құруға және жетілдіруге 
дайын болу. 

80 
Психологиялық-педагогикалық әдебиетті талдау студентті шығармашылық 
ойлауды қалыптастыру субъектісіне айналдыру үшін принциптерді бөліп 
көрсетуге мүмкіндік берді. 
1. Тәрбие және оқыту стратегияларын есепке алу. Б.М. Якобсонның 
пікірінше, шығармашылық белсенділіктің төмендігі және шығармашылық 
қызметке қабілеттіліктің төмендігі диктат сияқты стратегияларды бастан 
кешірген балаларда басым; педагогтар мен ата-аналардың демократиялық 
қарым-қатынасы жағдайында жоғары қабілеттер байқалады. 
2. Қол жеткізу және ынтымақтастық мотивтерін дамыту. Біз X. Хекхаузен 
айтқан 
ынтымақтастық 
мотивтері 
мен 
табыс 
мотивтері 
адамның 
шығармашылық ойлау қабілетін қамтамасыз ететіні туралы пікірді ескереміз: 
біріншісі - жеке тұлғалық, екіншісі – әлеуметтік деңгейде. Табысқа ұмтылу, 
мысалы, адамның шығармашылық ресурстарын белсендіреді, ол табысқа және 
сәттілікке үміттене отырып, тәуекелге барады [133]. 
3. Оқытушының өзінің мінез-құлқының шығармашылық компонентін 
өзектендіру қажеттілігі. В.Н. Дружинин регламенттелмеген тәрбие және білім 
беру ортасы жағдайында шығармашылық адамға еліктеу іс-әрекетке 
шығармашылық қарым-қатынасты қалыптастыруға ықпал етеді деп болжады 
[134]. 
4. Байқағыштықты, сезімталдықты дамытуға арнайы жаттығуларды қосу. 
С. Парнсоның пікірінше, шығармашылық жағдайды жасау тәсілдерінің бірі – 
сезімталдықты 
дамыту, 
сезімталдықты 
арттыру, 
кеңдік 
пен 
айналасындағылардың қабылдауының қанықтығы, бұл төртінші принцип 
ретінде белгіленуі мүмкін. 
5. Шығармашылық көріністерге ішкі кедергілерді жою және бағалаудан 
бас тарту. Студенттер шығармашылық ізденіске дайын болу үшін оларға 
қоршаған ортамен - топтастарымен, оқытушылармен өзара қарым-қатынасына 
деген сенімділікке қол жеткізуге көмектесу керек [135]. 
Студенттің шығармашылық ойлауын қалыптастыруға ықпал ететін аталған 
қағидаттардан басқа, ғалымдар оған теріс әсер ететін факторларды бөліп 
көрсетеді: жағдаяттық (уақыт шектеулігі, күйзеліс жағдайы, тез шешім табу 
ниеті, өзін-өзі жоғары бағалау, дұрыс шешім шығаруға итермелейтін шешім 
шарттарын көрсету қабілеті және т.б.); жеке тұлғалық (конформизм, өзіне 
сенімсіздік немесе өз-өзіне сенімділік, эмоциялық басымдылық және теріс 
эмоциялардың тұрақты үстемдігі, қауіпті мінез-құлықтан аулақ болу, жеке 
тұлға ретінде жоғары мазасыздық, жеке қорғану және т.б. күшті механизмдер). 
Сонымен, осы параграфта қарастырылған субъектінің тұлғалық 
сипаттамалары студенттің шығармашылық ойлауын дамытудың субъектісі бола 
алатынын және оның шығармашылық ойлауын дамытуда субъектілік пен өзара 
субъектілік әрекеттестікті қамтамасыздандырудың психологиялық шарт 
тұрғысынан қажеттігін негіздеуге мүмкіндік берді.

81 

жүктеу/скачать 5,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: