шығармашылық сипаттағы міндеттерді

85 
болмайды. Сондықтан білімді немесе қызмет үлгілерін терең меңгеру үшін 
бірнеше рет қайталау қажет. Екіншіден, жадыда ассоциативті жүйелердің әлсіз 
қозуы жүйеаралық қауымдастықтарды құру процесін тежейді, себебі қозу көрші 
облыстарды қозғамайды. Бұл кең тасымалдауға қабілеттілігімен, яғни 
өнімділігімен ерекшеленбейтін білім, дағды мен шеберлікке әкеледі. Соңында, 
алгоритмдік типтегі міндеттердің оқыту процесінде тұрақты шешімі 
шығармашылық қабілеттердің, тұлғаның эмоциялық және ерік қасиеттерінің баяу 
дамуына әкеледі. 
Міндет жеке мағынаға ие, бірақ оны шешу тәсілі белгілі болған жағдайда, 
бірнеше басқа көріністі байқауға болады. Содан кейін ол білім алушыларға 
проблемалық ретінде қабылданады, ал оның шешімі шығармашылық ойлаудың 
функционалдық актісін шығарады. Ол толық және белсенді эвристикалық 
ізденіспен, ойлау қызметіне жаңа кезеңдер мен механизмдерді қосумен 
ерекшеленеді (сурет 3). 
Нәтижелі ақыл-ой қызметінің басталуы бірінші жағдайдағыдай, мақсат 
ретінде тапсырманы қабылдаумен байланысты, яғни осы мақсатқа басымдық 
мотивация, бастапқы бағдар және жадты енгізу кезіндегі міндетте бірдей бағдар 
орын алады. 
Сонымен қатар, ойлау психологиясы бойынша зерттеулер мақсатқа жету 
механизмдерін түсінуде түбегейлі жаңа сәт енгізді. Егер бұрын мақсаттарды 
қабылдау процесі соңғы рационалды эксперименттерден басталса, мақсаттың 
қалыптасу процесі эмоционалдық «мағыналы» деп аталатын эмоциялық 
«звенодан» басталатынын және т.б. көрсетті. Басқаша айтқанда, мақсаттарды 
қабылдау «рационалды-эмоциялық» сызба бойынша емес, қарама-қарсы 
«эмоциялық-ұтымды» сызба бойынша жүреді. Осылайша, эмоциялар тек ойлау 
феномендері ғана емес, эвристикалық іздеудің пайда болатын және туатын 
факторлары ретінде әрекет ететіні дәлелденген [147]. 
Осылайша, проблемалық міндетпен қақтығыс кезінде пайда болатын 
эмоциялық белсенділік субъектіде ерекше және күрделі жағдайдың туындауына 
әкеледі, онда аффект және өзекті келісумен байланысты күту және шешім алу 
мүмкіндігінің алдын алуға негізделген оң мотивация пайда болады. 
Сонымен, тапсырманы шешу барысында білім алушының жеке басын 
белсендіру жүреді. Бұл үдерісте интеллект антиципация механизмін қолданады 
(алдын ала таңдау, болжау). «Мұндай болжамсыз ойлау процесі таза кездейсоқ, 
хаотикалық, соқыр іздеуге айналады» [148,с. 30]. 
Алайда, шығармашылық сипаттағы проблемалық мәселені шешу кезінде 
болжаудың қиындығы түпкілікті, болашақта нәтиженің болмайтйнын атап өтеміз. 
Бұл болашақ нәтиженің бастапқы болмауы мен оның қажеттілігі арасындағы 
қарама-қайшылықтар шығармашылық ойлау актісінің барлық іздеу кезеңінде 
шешіледі. Бұл жерде біз Ежелгі Грецияда былайша тұжырымдалған 
шығармашылық парадокс кездестіреміз: егер мен не іздегенімді білсем, онда 
маған тағы да н не іздеу керек; мен не іздегенімді білмесем, онда мен қалай 
іздеймін. 

86 
Бұл қарама-қайшылық белгілі бір дәрежеде антиципация тетігінің тұрақты 
жұмыс істеуі есебінен салыстыру тетігімен (верификация және гипотезаны түзету) 
бірге рұқсат етіледі. Алдын ала болжаудың бірінші циклдары қондырғыны 
өңдеуге әкеледі, одан кейін шешім жоспары (гипотеза) неғұрлым аз болуы тиіс. 
Одан әрі орнату мен жоспар психикалық үдерістерді реттеудің негізгі өзегі болып 
табылады, ал салыстыру тетігі есебінен ойды қол жеткізген нәтижелермен үнемі 
салыстыру жүргізіледі. Ағымдағы кері ақпарат пен уәждемелік кері ақпарат бұл 
ретте эвристикалық іздеудің сәтті жүріп өткен сигнализаторларының рөлін 
атқарады. Ескерту және салыстыру кейбір алдын ала табысқа, талап етілетін және 
берілген ішінара сәйкестікке әкелуі мүмкін. Осы механизмдердің жұмыс істеу 
негізінде одан әрі талдау жүргізу қажет бағыт кристалдануы мүмкін [149]. 
Психологиялық-педагогикалық тұрғыдан алғанда табыстың кез келген сәті 
білім алушыларға эмоционалдық және бағдарлы нығайтуды алу ретінде 
қабылданады және жадыда есепті шешу кезінде табысты қадамды бекітеді. Сәтсіз 
әрекеттер оған әртүрлі әсер етуі мүмкін. Я.А.Пономаревтің сөзі бойынша,
шығармашылық тұлғаның ізденушілік доминанты (мотивацияның бір түрі) 
өседі. Мұндай міндеттерді шешуге үйренбеген, операциялық іскерліктері мен 
жеткілікті қызығушылығы жоқ адамда тежелу, шаршау және т.б. пайда болады. 
Біз жоғарыда атап өткендей, шығармашылық міндеттерді шешу ескі білім 
жүйесін жою және жаңа білім беру жүйесін құрумен ерекшеленеді. Бұл үдерістің 
өзі өте оңай емес (кез келген стереотиптің жойылуы сияқты) және үйреншікті 
жағдайды 
бұзатын 
табандылық 
іздену 
жұмысы 
үшін 
өте 
күшті 
ынталандыруларды қажет етеді. 
Психологиялық-педагогикалық әдебиетте мәселелерді үнемі ойластыру 
шығармашылық тұлғаның ең айқын ерекшелігі болып саналады. 
Міндетті шешу кезіндегі шығармашылық ойлау іс-әрекетінің процесі 
адамның жеке сипаттарына ғана емес, сонымен қатар міндеттің өзіндік 
ерекшелігіне де байланысты. 
Я.А. Пономаревтің көзқарастарымен бөлісе отырып, студенттерге шешуге 
тура келетін шығармашылық міндеттерді екі санатқа бөлуге болады деп 
есептейміз. Бірінші санатқа шешімі танылымның шегінен шықпайтын міндеттер 
кіреді, яғни логикалық талдау фазасында жүзеге асырылады. «Эвристик» 
құралдарын тарту және табандылықпен талдау, шығармашылық іс-әрекетті 
алгоритмдеу идеяларын, жасанды интеллект идеяларын және т.б. арқасында бұл 
жерде шешімнің өзіне қол жеткізіледі. Осы санат міндеттерінің маңызды 
ерекшеліктерінің бірі – шешім міндеттің бастапқы жағдайларын толық ұғыну 
және адекватты түсіндіру негізінде туындайды. Басқаша айтқанда, іс-әрекет 
үдерістері, логикалық бақылау және ойлау, іздеудің саналы мақсаты 
бағыттылығы жоғары іздену ретінде шығармашылық орын алады. Мұндай 
міндеттер санатына тән сипат – оларды шешу нәтижесінде алынған білім оны 
кеңейте немесе тереңдете отырып, жалпы бұрынғы білім жүйесіне қайшы 
келмейді. 
ЖОО-да студенттерге шешуге тура келетін шығармашылық міндеттердің 
көпшілігі 1-санат міндеттеріне жататынын атап өту қажет. Я.А. Пономарев [150] 

87 
атап өткендей, «1-санат міндеттерін шешу үдерісіне салыстырмалы түрде оңай 
үйрету». 
Екінші санатты логикалық талдауға келмейтін және саналы түрде 
шешілмеген міндеттер құрайды. Басқаша айтқанда, бұл санаттың міндеті
интуитивті шешім фазасының өтуін талап етеді. 1-санаттың міндеттерін толық 
ұғыну және 2-санаттың шығармашылық міндеттерінің шарттарын адекватты 
ұғыну кейінірек осы міндетті шешу арқылы алынған интуитивті негізде 
басталады. Бұл санат міндеттерінің маңызды белгісі алынған білімнің шешілетін 
білім жүйесінің логикасына сәйкес келмейтіндігі болып табылады. Олар жаңа 
білім мен бұрынғы қалыптасқан жүйе арасындағы қайшылықты, ескі білім 
жүйесін қайта құру, қайта қарау, жетілдіру, нақтылау жолымен ғана рұқсат 
етілетін қайшылықты тудырады. 
Сонымен, міндет санатына байланысты индивидтің ойлау қызметінің 
сипатын анықтайды. 1-санат міндеттерінің шарттарын табанды және жан-жақты 
талдау білімнің кең жүйесіне сүйенген кезде және ойлау тәсілдерін саналы түрде 
қолдану, әдетте, оны шешу кезеңінде міндет шығармашылықтан шығармашылық 
емес сипатқа айналатынға алып келеді. Сонда шығармашылық ойлаудың 
функционалдық актісі ең ұтымды вербалды және логикалық түрде осы шешімді 
рәсімдеу және шешу кезеңімен аяқталады. Егер міндет практикалық сипатта 
болса, онда қорытынды кезең шешімді іске асыру болып табылады. 1-санаттың 
міндеттерін шешу кезінде шығармашылық ойлаудың функционалдық актісі 
осылай көрінеді. 
2-санаттың міндеттерін шешу кезінде логикалық талдау арқылы нәтижеге 
саналы түрде қол жеткізудегі барлық әрекеттер, әдетте, сәтсіздікпен аяқталады. 
Интеллектуалдық қажеттілік стимулдың өсуіне және психикалық кернеудің 
артуына әкеледі. Міндетті шешетін студент үнемі ойлаудың белсенді 
жағдайында болады (ойлайды, сәтсіз нұсқаларды қабылдамайды, қайтадан 
проблемаға оралады және т.б.). Осы шиеленісті, бірақ саналы ойлау іс-
әрекеттерімен қатар сананың қызметі өтеді, оның деңгейінде міндеттің негізгі 
қондырғысы «жарқырайды», себебі «маңыздылығы аз» және сол себепті 
жадымен өзектендірілмеген ассоциативті жүйелерді белсендіре және айналдыра 
отырып, өз уақытында жадыдан «ығыстыру» пайда болады. Бұл жүйелердің 
санада болуы белгілі бір жағдайларда олардың сананы құрайтын ықтимал 
модельдерге «тұйықталу» мүмкіндігін туғызады [151].
Басқа жағдайда шешімге келу баяу, эволюциялық жолмен жүреді. Сананың 
жұмысы субъект сезімдер деңгейінде белгілі бір түрде сезіледі. Эмоциялар 
және міндеттерді шешуді іздеу кезеңі сананың зияткерлік (операциялық) 
компоненттеріне әкеледі. Интуитивті жолмен алынған шешім логикалық және 
вербалды негіздемені түсінеді және алады. 
Нәтижелі кері ақпарат және нәтижелі уәждемелік ақпарат барлық ойлау 
жұмысының аяқталғаны туралы сигнал береді және уәждемелік, ерік және 
интеллектуалды шиеленісті жояды, бұл субъективті шешім қабылдаушыға 
үлкен қанағаттану әкелетін эмоциялық нығайту ретінде ұзақ еңбек үшін 
марапат ретінде қабылданады. Шығармашылық тұлғалар үшін осы сезімнің өзі 

88 
тартымды күш және танымдық мотивацияның орталық компоненті болып 
табылатынын, бұл педагогикалық үдерісті ұйымдастыру үшін ерекше мәнге ие 
болатынын байқаймыз. 
Практикаға шығумен міндеттер шешілген жағдайда шығармашылық 
ойлаудың функционалдық актісі әрекет ету кезеңімен аяқталады. 
Біз екі санаттың міндеттерін шешудің әрбір кезеңінде психологиялық 
белсендіру, тәжірибені өзектендіру, іздеу процесін реттеу (антиципация, 
салыстыру, рефлексия және ойлау қызметін саналы басқару) тетіктері орын 
алғанын көрдік. 
Осы 
айтылып 
өткендер 

жүктеу/скачать 5,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: