Дәрістік кешен (дәріс тезистері, көрнекілік, таратылу материалдары, қажетті әдебиет тізімі)

Драма теориясының мағынасы мен орны. Теорияның қазақ сонымен қатар шетелдің драма сахнасының өміріне белсенді әсер етуі. Драма теориясының мақсаты:әлеуметтік табиғи,идиялық-көркем негізгі және драмалық поэзияның ерекшеліктерін,оның маңыздылығы мен пайдалылығын зерттеу. Драма теориясының әдебиет теориясымен байланасы.

Драма теориясы,және оның филасофиялық-эститикалық дамуымен әдеби-сыни ойлардың байланысы.Аристотел,Д.Дидро,Г.Лессинг,Шеллинг,Г.Гегел,В:Белинский және т.б. Драма телриясының дамуына сөз шеберлерінің, драматургтердің көзқарасы: Гораций, Л.Вега,П.Корнел,М.Әуезов,Ғ.Мүсірепов,Б.Құндақбаев.Бүгінгі қазақ және дамушы шетел театр қайраткерлерінің драма теориясына қатысты жұмыстарының мағынасы.

Драма теориясына арналған еңбектер(Г.Фрейтог,Д.Аверкиев,Г.Лоусон,Э.Бентли және т.б.)

Өнердің негізгі-адамның әр қырынан көрінуі,байланысы,мүмкіншілігі. Адам поэтикалық өнерде яғни көркем әдебиетте нақты сезімтал тұлға,әрекетті,басқа тұлғалармен бірге өмірдің даму процесіне шығармашалық(жағынан) әрекетпен қатысушы.

“Поэзияға’' жататын – лирика,эпос,драмаға өз пәніне байланысты әр алуан ыңғайымен келу(қарау) Лириканың кейіпкерлері- өзінің ойы мен сезімінде байсалдылық танытатын,басқа(өзге) адамдармен (индивидтермен-тұлға,адам тікелей қарым-қатынаста болмайтын адам(тұлға индивид)Лирикалық төмендегі принципті (негізі)монолог(негізгі монологтың лирикалық пішіні)) Эпостың кейіпкер- түрлі байланыс жүйелеоіндегі сияқты өмір сүре алмайтын (адамдармен ғана емес,табиғи,заттық өмірмен де) тұлға. Әңгіме түрінде баяндау-эпикалық жанрлардағы негізгі бейн. Бейнеленгелі отырған оқиғаны сараптап жеткізу-баяндаушының міндеті.

Драманың негізгі нышаны-адамдар арасындағы қиын жағдайға тан болған кездегі,өсек-өтірік,екіхүзділік,түрлі мінездер,әрқилы оқиғалар мен әлеуметтік күштердің қарым-қатынасы.

Кейіпкерлердің ара қатынастарындағы дағдарыстар,алға басушылық ,Шұғыл өзгерістер(бірін-бірі альтернативті жағдайлармен алмастырып,мінез-құлық,жүріс-тұрыстарын күтпеген нәтижелермен таңқалдыру- драманың құрылымын анықтайтын ең негізгі әрекет)

Уақыттың түрлі трактовкалары.(лирикада,эпоста,драмада)

Эпос пен лириканың уақыты-бұрынғы «жойылған»,қайта бастап өткерілуімен байандаушының немесе лириканың кейіпкерлердің айтын бкрулері арқылы бұрынғы қалпына келтірілуі. Драманың уақыты -өткенмен байланысты,жойылмаған,көрерменнің көз алдында өрбуі

Эпос,лирика және драианың аралық іс-әрекеті.

Өнердің даму барысында эпикалық және лирикалық жанрды драматизммен,ал драматургианы –эпостың,лириканың элементтерімен байыту.

Замандас зерттеушілер Аристотел,Лессинг,Г.Гегель,В:Белинскийлердің «поэзияны бөлшектеу мәселелерін түсіндіру».

Халық ауызынан үрпақтан-ұрпаққа тараған халық ауызы оны жаңаша тірілтіп,жаңғыртып кеткен драматургтер оларды эпикалық шығармаларға айналдырды. Сол драматургтерінің бірі Мұхтар Әуезов болды. Ол жиырма жасында Еңлік-Кебек трагедиясын жазды. (халық аңызы)

Дұние жүзіндегі әдебиетіндегі бірталай ұлы шығармалар халық аңызы негізінде туғандығы белгілі.

“Еңлік-Кебек” аңызының 2 әңгіме,2 поэма түрінде келген 4 нұсқасы бар. Алғашқы нұсқа “Қазақтардың естерінен кетпей жүрген бір сөз” деген атпен 1892ж “Дала уалаяты”газетінің 31-39 сандарында жарияланды.

2ші “Дала уалаяты ” газетінің 1900ж 46шы санында жарияланған нұсқа “Қазақ тұрмысынан хикая” деп аталды. 1ден өзгешелігі бар.

3ші нұсқа- Мнәкуияның “Еңлік-Кебек”поэмасы. Ол Қазақстан Республикасы Ғылым академиясы архивінде сақталған қол жазба бойынша 1960ж “Дастандар” жинағында басылды.

4ші нұсқа-1912жылы Семейде екі кітап болып басылған. “Жолсыз жаза ”поэмасы. Емкілікті жақсы білген шежіре ақын Шәкәрім Еңлік-Кебек оқиғасы 1780ж шамасында болды деп дәл көрсетеді. Ақтабан шұбырындыдан кейін қазақтардың Сырдан кетіп,шұға,Арқарға қарай аууы сөз болды. Бұл поэмада Кебекті таныстырудан басталған. Бұрынғы варианттарда жоқ ерекшелік –жас батырдың портреті. Ұсақ ауытқуларды айтпағанда,барлық нұсқадағы оқиға,оның баяндау реті,аяқталуы,аты аталатын адамдар,негізінен бірдей.

Драманың шығармаға арқау болғанға дейін аңыз қолдан-қолға өтіп,сараланып,оның тұрақты сюжетін желісі тартылып,оьраздар қалпы айқындалып,халқының идея дәстүрлі арнаға түскен еді. “Еңлік-Кебек”трагедиясы автордың “өткен өмірді аңсауынан”туған жоқ. Қаршадайынан құлағыңа сінген,өзі жаттаған тамаша аңыз драмалық шығармаға жақсы материал болды.

Мұхтар Әуезовтың “Еңлік-Кебегінің” сюжеті халық ауызының бұрынғы ангіме,поэма түрінде келген нұсқалардың іргесінен тарайды.

Жас Әуезов халықтың аңыздың бұрынғы пайымдауларына жаңа,мол өзгерістер енгізіп,шын мағынасындағы сахналық шығармасындағы тудыра алғанын көрерміз. Әуелі нұсқаларда Еңлік пен Кебектен басқа бірер адамның ғана есімі аталса,пьесадағы персонаждар: Еңліктің әкесі Ақан,шешесі Қалампыр,Абыздың әйелі Таңшолпан,Еңліктің әменгері батыр Есен,Найман билері- Жомарт,Еспембет,малшы бала Жапал,Қосдәулет,Жәуетейлер-Әуезов өз жанынан қосқан адамдар.

Ұлттық топырақта драматургиялық дәстүрдің жоқтығына қарамай,басқа елдер Әдебиетінен үйрене отырып, Әуезов жанр шарттарына толық жауап бере алатын трагедия жасады. Сюжеттік желінің тартылуы,композиция құрудағы шеберлік қаламгердің драма заңдылықтарын жақсы білгендігін көрсетті.

“Еңлік-Кебектің” қазір бізге мәлім,театрда қойылып жүрген,Әуезов таңдамалы шығармалар жинағының бесінші томына енген түрі -1943жылғы нұсқа.

Драматургия жанрларының ішінде өмірге айрықша жақын түрі-трагедия,өйткені бұл формада тіршіліктін сан алуан қайшылықтарын,ғаламат тартыстар,құштарлықтар мен сезімдер шайқасы,ойлар мен идеялар ерекше зор пафоспен,әрі реалистік тереңдіктен бейнеленеді. Трагедия қаһармандары сұм заманның қатігез әдеттерімен шайқаста опат болады;олардың алдарында тас қамалдай неше түрлі кедергілер,асу бермес тосқауылдар тұрады;трагедия асқақ рухты қайсар жанның алапат күресін суреттейді. Трагедия қаһарманы теңіздей сұрапыл тебіреніс құшағында;ол өз ішіне терең бойлайды;қамырықты,қайғылы, азапты, хал кешеді;кедергі,қарсылықтармен қаймықпай күреседі.

Трагедия жанрының табиғатын түсінуде Карл Маркстың «Гегельдің право филасофиясын сынау. Кіріспе» деген еңбегінде айтылған түбегейлі методологиялық байламдардың маңызы айрықша зор. Трагедия категориясына қатысты орнықты пікірлерді сан алуан ғылыми зерттеулерден көптеп табамыз. Мысалы,А:В:Луначарский дүниежүзүлік драматургия тарихына сүйене отырып,трагедияны символдық және реалистік деп екі салаға бөліп қарайды. Бірінші қатарға Гетенің ‘Фаустың’ қосса екінші қатарға Шекспирдің ‘Гамлетін жатқызад, . (А.В. Луначарский театр және драматургия туралы М,1958,1,2-т)

Трагедияның ең басты ерекшелігі трагедиялық тартыста көрінеді.

Трагедияның тағы бір маңызды сипаты-басты кейіпкер үлкен қателік жіберіп,зор адасуға ұшырайды. Бұл-әлеуметтік жағдайлар мен қоғамдық қарым-қатынастар тудыратын кейіпкердің өз еркіне тыс,оның идеял –мұраттарын күйретіп мақсатына жеткізбей мерт қылатын зауал іспетті,тағдыр жазмыш бұйрығы танылатын ерекше ситуациялардан шығады.

Трагедия-драматургияның қаһарлы тартыстар мен адасулар шайқасы-қат-қабат өмірдің объевтивті қайшылықтар терең образдар арқылы ашып,зор айқастар,үлкен күрестерді бастан өткеріп,шындыққа жету жолында опат болатын күрделі тұлғаның қайғы-шері,мұң-ызасы,эмоциялық-эститикалық ғаламат әсерімен оқыомандарға берілетін,болмыстың қаны сорғалаған сұрапыл шындықтарын айқара ашып,қопара бейнелейтін іргелі жанры.

Қазақ трагедиясын мынадай салаларға бөлуге болады.а)эпикалық трагедия; ә)тарихи трагедия:б)адамгершілік-тұрмыстық трагедия.

Тақырыбы: Қақтығыс. Драматургиялық шығармадағы кейіпкер.

Дәрістің мазмұны:

Объективті және субъективті тұрғыда драматургиялық шығамадағы қақтығысты суреттеп көрсету. Қақтығыстың пьесада маңыздылығы.

Драматургиялық шығармадағы қақтығыстың 3 негізгі құру структурасы. Кейіпкер – Кейіпкер, Кейіпкер – Көрермен залы, Кейіпкер – Орта.

Драманың негізгі мақсаты – кейіпкерлердің мінездерін көрсету, оның қалыпты жағдайдан басым түскен жағдайлардағы өзгерісі пьесаның оқиғасында тікелей дамып отыратын коллизия (оқиғаға ұшырау) мен тартыспен байланысты. Драмалық белсенділік кейіпкер мінезіндегі құрылысты анықтау сияқты. Коллизия мен тартыс. Қарама – қайшылық жағдайдағы коллизияның пайда болуы, кейіпкердің жасаған іс - әрекетіне байланысты бір шешімді талап ету кезіндегі іс - әрекеті негізінде анықталады. В.Г.Белинскийдің коллизия туралы еңбегінде кейіпкер жан – дүниесінің жаң – жақтылығы, әртүрлі ұмтылыс – талаптарда өзінің «Емін – еркіндік» жағдайын ұстанған кезінде анықталады. Конфликтінің дамуындағы жеке даралақ коллизия жүйесі өзара әрекет етуші кейіпкерлердің белгілі бір оқиғаларға байланысты белсенділік танытуы. Көптеген конфликтіде анықталатын жиынтықтың немесе өмір дағдарысындағы пайда болған қарама – қайшылықтардың барлығы, драмада өткір, ащы сөздермен шебер беріледі.

Драматургтың қоршаған болмысты қабылдаудағы дүниетанымдық көзқарасы «Меңгеру» процесінің ролін анықтай отырып, олардың коллизиялық маңыздылығы, кейіпкер сомдаушылардың осы коллизиялық жолды табу барысы шығарманың толық құрылымы болып шығады.

Тақырыбы: Драматургия жанрлары.

Дәрістің мазмұны:

Драматургиядагы мазмұн құрылымының ортақ заңының көрсетілуі. Жанр түріндегі «Сабақтасу», «Материалдану»(мәлімет )сақталуы (трагедия,комедия,драмалар,мелодрамалар және т.б) драматургиядағы өмірдегі тарьыстар мен қақтығыстар көркемдеу әдісімен жеткізеді.

Трагедиядағы әрекет пен қайғылы жағдай қарсыласу мақсатындағы әуесқойлықты шығарады, Сонымен қатар кейіпкерлердің өмірдегі қарсыласу меңгеріледі. Кейіпкердің бірден және көңіл аудармайтын тағдырлары. Трагедиялық әрекеттің басты «Айқындалуындағы» маңызды ерекшеліктері. Кейіпкердің таңқалдыратын «білімділігі» оның қасіретке төзімділігі мен байланысты. Аристотель өзінің зерттеулерінде, білімділік пен қасіреттер,трагедия фабуласының ең маңызды бөлігі.

Сұрақ «ләззат алудың мақсаты,трагедиялық жағдай арқылы жетеді» (Ф:Шиллер) және оның әр түрлі шешімі.

1. 
   Рахаттану мүмкіншілігі. Көрермендердің білуінше,олардың көз алдындағылар сенімсіз,адамдардың уайымы- қайғылары шынайы емес,тек «Еліктеу», «Қиал ғана»
   
2. 
   Көрермен рахаттану мүмкіндігіне иелену барысында,бақытсыздық онымен болмайды,сол адаммен,басқа адамдармен болады.
   

Комедияның әртүрлі функциялары:шындықты ашу,күлдіру.

Олардың көрсетілу бойындағы көрермендердің әр түрлі әсері:әзіл-қалжың,терең түрде мазақтау,рахатқа бөлену сезімі,аяушылық білдіру,қуанышты шаттықтар және т.б.

Кейіпкердің сыртқы келбеті көрінбейтін иллюцизиялық алдамшы ретінде болса,біәрақ ішкі жан-дүниесі мағынасыз мақсаттарға толы. Бұл комедиялық әрекеттің құрылымы. Комедияның дағдарысқа ұшырау ерекшеліктері. Ұсқын-келбеті үстіндегі марапаттау рәсімі. Комедияның әр түрлілігі.

Драманың коллизия мен конфликтіге қатынасы адамдардың көрнекті қарым-қатынасы және бірбеттілікті ұсынбаған,қоғам тарихи,революциялы, әлеуметтік жағдайларға тура қатынасы.

Жанр ұйғаруындағы драманың түн негіздік құрылымының ерекшеліктері. Драианың бірігуіндегі немесе ығыстыруындағы екінші мақсаттағы трагедия мен комедияға сай келетін керемет ауыр -көріністер.

«Децентралицациялы», «азды» жағдайлар ашылау кейіпкерлер арасындағы қатынас сонымен қатар олардың психологиялық сана сезімдері іспеттес.

Диалектипі емес және бір бағыттылы қарастыруындағы мелодраманың атқаратын ортасы.

Ішкі қарама-қайшылықтың әлсіреуі,мелодрамманың дамуындағы кейіпкердің дамуы,оның қарсы қойылуындағы қайшылық . Мелодрама бейімділігі жақсылық пен жамандық арасындағы күресті,өшпенділікпен абстрактылы құрықтырықты қарастыру. Мелодрамадағы орнықты мінездер.

Трагикомедия.(трагифарс). Тригикомедияның трагедиямен байланысы тұрмыстық жолға жету,комедияның келе жатқан тұрақты дәлелдеулерден бас тарту адамдар қатынасындағы және мінезіндегі саналы ережелер,драмамен,ынталы талдаулар жасау процесі,ішіңнен құрын біту мен жаңа қатынас түрінің тууы. Кейіпкердің қолынан келмейтіні өз бағындағы үлкен әрекеттер мен ауыр сезімдер,мағыналы –трагедиялы қайғылар,жақсы көзқарас пен комедиялық оқиғаларға қолданылады.

Трагедиялық комедия мен трагикомедиядағы интерпретациясы қазіргі театрдың негізгі ойы іспеттес.

Тақырыбы: Драмадағы әрекеттің құрылымы және динамикасы.

Дәрістің мазмұны:

Драманың оқиғасы мен композициясы адамдар арсындағы қарым – қатынасты динамикалы етіп көрсету үшін шыдамды қозғалыс қадамдарын, айналымды және өзгерісті құбылыстарды көркем түрде іске асыру қажет. Драма құрылымының негізгі еркшелігі, оның әрекетті көрсету бағыты бір сызықты және өзгерісті болуында, бірақ кейіпкерлердің бір жағдайдан екінші жағдайға бірден ауысуы, оның мінезінің шұғыл өзгеруінебайланысты.

Драмадағы динамика әрекеті: өздігіненалмасумен бірге ішкі байланыстағы дыбыс сыңғыры, даму сатылары, анықталған көріністер, қойылымдар, эпизодтар, актыға бөлінген бөлімдер және олармен байланысқан антракт тоқтылымдары.

Драма әрекетінде кездесетін бірлесе байланысқан және дайындыққа ынталықпен қарау сияқты, негізгі «өтпелі» мен кезеңдік, қайғысы мен «мүмкіншілік» сахналық және сахнадан тыс оқиғалардың бірігу нәтижесінде тұтастық драмалық композициядағы шығарманың түпкі ойы түсіндіріледі.

Пьесаның тарихи қалыптасуы мен түзетілуі мақсатындағы жеке «бөлімдер», синтетикалық жинақтар, сонымен қатар оларды бір драмалық құрылым ретінде үйлестіру.

Пьесаның жанрын анықтаудағы негізгі құрылымдық өзгешеліктер: трагедиялық, комедиялық, драмалық, мелодрамалық және өзге композициялар.

Аристотель «фабула» туралы айтқанды, «байланысты», «шешімді», «бастамасы, ортасы және аяғы туралы» , оқиғалар бірлігі мен уақытын қарастырады.

Кинематографтың композициялық ұстанымен драматургияға монтаж арқылы әсер етуі. Құрылымның әр түрлі болуы қазіргі драматургияға сәйкес келеді және бір – біріне әсер етеді.

Көркем шығармадағы идея дегеніміз не? Ол-шығармада жазушының айтпақ болған ойы,алдына қойған мақсаты,көздеген нысанасы. Ал композиция-сол нысанаға жету үшін жазушының қолданған әр түрлі амал-тәсілдерінің жиынтық құрамы. Шығармадағы сюжеттік желінің дамуы мен характерлердің өсу тарихы,оларды берудегі жазушының қолданған әр түрлі әдіс,тәсілдері т.б. Одан да гөрі дәлірек айтқанда,айтпақ болған идеяның шығармада іске асуы. Жазушы ол идеяны қалай іске асыруды,көздеген нысанасына жетті ме,жоқ па? Ол әр бір жазкшының шеберлігіне байланысты.

Композиция- Composito-деген латвн сөзі. Қазақша құрастыру,тәртіпке келтіру деген мағынаны білдіреді. Жазушы өмір кортинасын шынайы беруге тырысады. Ол үшін көрсетпекші болған өмір шындығын саралап,екшеп алады. Оны көркем характерлер бойына сіңіріп,олар арасындағы тартыс арқылы қоғамдық тартысты көрсетеді. Шығармадағы оқиғаларды шын,жанды күйіндегідей етіп, бір-тұтас бірлікте көрсетеді. Кейіпкерлерді қимылға келтіріп,олардың характерін ашады. Ол характерлердің бірін екіншісінен толықтыра отырып,біртұтас дүние жасап шығарады. Жазушы соңғы оқиғанын алдыңғы оқиғаның заңды жалғасы есебінде келуін қадағалай отырып,шығарманың айағында белгілі бір характердің тұлғасын жасайды. Ол характер өсіп,оқиғаның даму жолымен шығарманың құрылысы да сәйкес келіп отырады. Осылайша көркем шығарманың барлық бөліктерін біртұтас дүние етіп біріктіріп тұрған,өмір шындығы образдар арқылы көретіп,автордың түсінігі арқылы беретін,сөйтіп жазушының айтпақ болған идеясын оқушыға жеткізетін көркемдік құрал-шығарманың құрылысын- композиция дейміз. Ол әдеби шығарманың сыртқы түрінің ғана симметриясы емес,сонымен қатар ішкі сырының да гармониясы.

Соңғы кезге дейін сюжет пен композицияны бір деп қараушылық басым орын алып келді.Бұл сюжет пен композицияның құрамына енгенмен жеке зерттеудің объектісі болатындай өз алдына проблема.

Сюжет оқиғалы көркем шығармадағы адамдардың қарым-қатынасы,бірімен-бірінің байланысы,оқиғаның дамуы мен образдардың өсу тарихы.

Сюжет эпикалық(әнгіме,мысал,повест,роман,эпопея жатады),драмалық,және лиро-эпикалық жанрдағы оқиғалв шығармаларға ғана тән. Лирикалық жанрдағы шығармаларда сюжет бола бермейді,онда ой ғана айтылады. Бірақ онда идея мен композиция міндетті түрде болады.

Дүниеге келген әрбір туындының көркемдігі мен құндылығы осы екеуінің бірлігі арқылы ғана анықталады.(Бұл көркем шығармадағы шеберлік проблемасы деген сөз)

2. Драматургиялық шығарманың композициясы.

Драмадағы ең шешусі нәрсе-тартыс. Көлемді эпикалық шығарманың сюжеті секілді,драмадағы тартыстың да кезең-кезеңдері –басталуы мен байланысы,шиеленісі мен шешімі болады;драматургиялық шығармалардың классикалық үлгілерінде бұл кезеңдер композициялық жағынан шебер қиыстырылып,оқиғаны өрбіту тәртібі жазылмаған заң ретінде қатал сақталған. Мәселен,өзінің әйгілі “Ревизорында:”Н:В: Гоголь драма заңдарын айта қалғандай ұтымды қолданған. (Драматургке қажет шеберлік сырының байыбын бара түсу үшін осы хайға аз кем тоқталып өту аз болмайды.)

Драмадағы хал-күйдің басы(экспозитция), әрине,пьесаның кіріспесі іспетті, алғашқы актіде жатады. Мұның міндеті-көрерменді пьесаға қатынасатын адамдармен таныстыру.Экспозиция екі түрлі (жағдай экспозициясы,мінез экспозициясы) болуы мүмкін. МысалыРевизордың, бірінші пердесіндегі Дуанбасының «мырзалар,мен сіздерді бір орасан жайсыз хабарды естіртуге шақырып едімбізге ревизор келе жатыр»деген сөзінен кейін оған сыбайлас жемқорлар арасында туған ұйқы-тұйқы абыржулар мен сол арада көрінген әр түрлі мінездер-экспозицияның екі түрінің де тамаша үлгілері.

Байланыс көрерменге қаһармандар арасындағы болашақ қақтығыстардың себебін аңғартып,сахнадағы бір тұтас қимылды бастайды. (“Ревизорда”,мысалы,біріншіперденің үшінші көрінісі ,яғни ит қуған тайлақтай желпілдеп жүрген Бобчинский мен Добчинский туғызатын алатопалаң-түп-түгел байланыс:бар пәленің бас себебі-сол). Біртұтас қимыл (единое действие) – тартыстың ұлы арқауы, шығармадағы шиеленістер оқиғаның дәл өзі. Бұл – аса күрделі дүние; мұның түр – түрі, тарам – тарам даму жолдары болмақ. (Бір ғана «Ревизорда» біріне – бірі өріле өрбіп жатқан үш түрлі тартыс бар: өзара арбасқан Дуанбасы мен Хлестаковтың арасындағы негізгі тартыс, Дуанбасының Хлестаковқа таласқан әйелі мен қызының арасындағы қатар тартыс және бірін – бірі мезі қылған Хлестаков пен Осиптің арасындағы қиғаш тартыс.)

Драмадағы хал – күйдің аяғы (развязка) – пьесаның шешімі, шиеленіскен оқиғалардың соңынан ақырғы актіде келеді. Тартыстардың немен тынғанын көрсетеді. Мұның да бірнеше түрі бар: трагедиядағы тартыс көбіне басқаһарманның өлімімен тынса («Қозы Көрпеш – Баян сұлу»), комедияда («Ревизорда») ешкімді өлтірмей – ақ, кінәлілерді рухани жағынан күйретіп барып біте береді.

Осының бәрі – драма теориясының тек бір қыры, бірер сыры, драматургиялық шығарманың архитектоникасына тән ерекшеліктердің бір мысалы, бірер сипаты ғана.

Эрзацфинал.Драматургиялық шығарманы эрзацфиналмен аяқтау қажеттілігі, мәселесі.

Ремарка. Ремарканың драмалық көркем шығармаларда алатын орны ерекше. Ремарка авторлардың әрекетке ену арқылы оқиғаны түсіндіруі. Оның жазылу бағыты кейіпкерлерді оқитындармен, сомдаушыларға арналған.

Ремарканың модификациясы қазіргі драмаларда келтіретін эпикалық және лирикалық элементтерді күшейтіп көрсетумен тығыз байланысты. (Г.Ибсен, Б.Шоу, А.Чеховтың ремаркалары).

Драматург пьесада өтетін сахналық әрекеттерді режиссерге пьесаның ремаркасы арқылы түсіндіреледі. (Эсхил, Софокл, еврипид, В.Шекспир, Ж.Б.Мольер, А. Островский. Автор өзінің интерпретациясындағы оқиғадағы бірлескен әрекеттерді ремарканың көмегі арқылы, көрермендер мен қоюшы ұжымдарға жеткізіледі.

Реплика. Реплика кейіпкердің жігерлілігімен ауызша айтылатын сөз. Репликаның белсенді және реактивті функциялары, олардың диалогтік сөйлесу арқылы дамуы. Репликаның драмалық мағынасы, диалогтік контексте (түсінікте) анықталады. Драмалық жүйелердің әртүрлі дәрежесіне қарай репликаның мағыналы айқын бөліктерін кездестіреміз.

Тақырыбы:Инсценировка.

Дәрістің мазмұны:

Қазіргі уақытта көптеген көркем шығармадағы прозалар экранизацияға және инсценировкаға негізделген. Осындай мәселені А.С.Пушкинде айтқан, ол уақытта әлі де теледидар да және кино да болмаған.Драматургия бүгінгі таңда әдебиет пен көрерменнің ортасында жүретін посредникке айналды.

Кино өнері жылына 150 көркем филм дайындау керек. Оның әрқайсысына керекті сценарий, яғни драматургиялық шығарма жазылу керек. Осыған байланысты бүгінгі таңда драматургия ға сұраныс көп. Адам тарихында мұндай драматургиялық шығармаға қажеттілік болған жоқ. Сонымен қатар бұл драматургиялық шығармалардың сапасына да көп көңіл бөлінеді. Осы теледидар арқылы драматургиялық шығарма өзіне көңіл аудартты. Экранизация кейбір оқылмай жүрген әдеби шығармаларды оқуға өзінің оқырмандарын табуға көмегін тигізді, ал екінші жағынан кейбір көрермендер шығарманы оқитын оқырманын жоғалтты. Яғни экранизацияның пайдасы да, пайдасы жоқ жақтары бар деуге болады. Көбінесе инсценировканы повесттер, әңгімелер талап етеді.

Тақырыбы: Драматургиялық шығарманың актуальдігі.

Дәрістің мазмұны:

Қазіргі таңдағы драматургиялық шығарма – ол қазіргі таңдағы мәселе, қарастырып отырған пьесадағы қақтығыстармен құралған. Бұл жайында тек жазып отырған драматург ғана емес, сонымен қатар театр репертуарын құрастырып отырған адамда түсінуі тиіс. Соның ішінде классика дүниелері жатады. Кейбір классикалық шығармалар әлі күнге дейін өзінің актуальдігін жоғалтқан жоқ. Олар мысалы: В.Шекспирдің «Ромео және Джульетта» және т.б. Ал кейбіреулері өзінің уақытын күтіп жатады.

Эпизод – кез-келген пьесаның шағын бір бөлігі.

Драматургиялық шығармалардағыдай бірінші,екінші,үшінші болып бөлінбейтін,формальда мағыналы эпизодтық бөлім. Пьес мәтіндері қимыл-істің нақты аяқталғандығын білдіреді. Сонымен,эпизод драматургиялық шығармадағы аяқталған іс-әрекетті білдіретін,басты фрагмент ретінде саналады.

Драматургиялық шығармада оны 3 түрге бөледі (эпизод - драматургиялық микроструктуралық, эпизод –мост, эпизод – штрих).

Эпизод- драматургиялық микроструктуралық, конфликтік байланыста дамытады және аяқтайды. Мұндай эпизодтарды толық бір картина ретінде қарауға болады. Отелло-Дездемена өлімнің аяқталуын Дездемон,Фонтан қасындағы көрініс Борисе Годунове,Любви Яровой күйеуі Яровпен кездесетін пьеса «Любовь Яровая».

Эпизод –мост. Ол эпизодтарының бірінен-бірі өтуін қадағалайды. Мұндай эпизодтар детиктевтерде жиі кездеседі,жаңа қимыл іс-әрекеттерінің іске асуы,жаңа кездесулер,іздестірулер арқылы жүзеге асырады. Драматургиялық шығармадағы аздаған мағынаға ие болуы эпизод-штрих деп аталады. Ал,бұл эпизод түрі өз алдына жеке мағынаға ие болмайды және оған шығарма құрылымы керек емес. Егер оны шығарсақ әрекет арқауы жоғалмайды және түсінікті болады.

Эпизод – штрих, кейіпкер характерін одан әрі ашуға немесе ситуацияны одан әрі дамытуға қосымша қажеттілік етеді.