Международной научно-теоретической конференции сейфуллинские чтения

161
солтҮстік ҚазаҚстанның ҚҰРғаҚ ДалалыҚ аймағы 
ЖағДайынДа Қатты биДай соРттаРын зеРттеу Жəне бағалау
Р. Махат, магистрант
Н.Ж. Жанбыршина, а.ш.ғ.к., аға оқытушысы
Нұр-Сұлтан қ., С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті
Қатты бидайдың сорттарын өсірудегі негізгі мәселелері сорттардың өнімділігін арт-
тыру және технологиялық элементтерін жақсарту болып табылады. Макарон өнеркәсібі 
шикізатқа жоғары талаптар қояды. Жоғары сапалы макарон өнімдерін шығару үшін ұн 
қажет, тығыз, біртекті қамыр беріп, жақсы жыртылуға төзімді, жеткілікті серпімді және 
серпімді, өндіріс, кесу, кептіру, пісіру кезінде деформацияланбайды [1].
Қатты бидай макарон және жарма өндірістерінде теңдесі жоқ негізгі шикізат ретінде 
қабылданады. Бұл дақыл өсіретін барлық мемлекеттер үшін негізгі мәселелердің бірі- 
оның өнімділігін көтеружәне дәннің технологиялық сапасын арттыру болып табылады. 
Біздің елімізде өндірілетін қатты бидай сапасы жағынан әлемдік деңгейде жоғары 
бағаланады [2]. 
Еліміздің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуде қатты бидайдың маңызы 
айтарлықтай зор. Оның астығынан жоғары сапалы мәнней жармасын, құнды макарон, 
кондитер өнімдерін өндіреді. Сыртқы саудада оның астығы жұмсақ бидайдан жоғары 
бағаланады, бәсекеге қабілеттілігі дау тудырмайды. Өсіру технологиясын дұрыс 
қолданғанда жаздық қатты бидай астығының өнімі жұмсақ бидайдан қалыспайды. 
Ақмола облысы жағдайында орта есеппен 5 жылда (1998-2002 ж.ж.) конкурстық сорт-
сынауда қатты бидай өнімі 28,4 ц/га көрсетті. Қазақстанда оның егістік аумағының өсуі 
байқалады: 2008 жылы қатты бидай 253,6 мың га жерде өсірілсе 2009 жылы - 284,6 мың 
гектарға жетті. Дүние жүзіндегі егістік аумағы жыл сайын 20-22 млн га алқапты қамтиды, 
немесе жалпы бидай егістігінің 10%-на таяу.
Қазақстанда бидай – негізгі азық-түліктік астық дақылы. Жер шары тұрғындарының 
жартысынан астамы бидай ұнымен қоректенеді. Ол жоғары қоретілігімен, дәмдік сапа-
сымен және жақсы сіңімділігімен ерекшеленеді. Бидай астығы жарма, макарон, конди-
тер өнімдерін өндіруге қолданылады. Бидай астығының сапасын сипаттайтын маңызды 
көрсеткіштеріне дәндегі ақуызбен клейковина мөлшері жатады. Бұл көрсеткіштер 
бидайдың пайдалану сипатын анықтайды [3].
Эфиопия әртүрлілік орталығы және қатты бидайдың екінші мүмкін орталығы бо-
лып саналды. Эфиопиялық қатты бидайдың гермплазмасындағы генетикалық әртүрлілік 
пен популяция құрылымын талдау селекциялық күш-жігерді арттыруда және тұрақты 
сақталуда үлкен маңызға ие. Осылайша, эфиопиялық бидай өсіретін 192 бидай 
қосындылары елдің негізгі бидай өсетін аудандарынан жиналған 167 жерді және әр жыл-
дары (1994-2010 жж.) Эфиопияның Дебре Цайт және Синана ауылшаруашылық ғылыми-
зерттеу орталықтарынан шығарылған 25 жетілдірілген сорттарын жинады. Эфиопиялық 
қатты бидайдың генетикалық ресурстарын тұрақты пайдалану және сақтау - кеңінен 
болып жатқан климаттың қайталанатын өзгерістеріне және биотикалық күйзелістерге 
қарсы тұрудың таптырмас құралы және осылайша үнемі өсіп келе жатқан адамзат 
тұрғындарының тұрақты өнімділік сұранысын қанағаттандыруға мүмкіндік береді [4].
Жоғары сапалы өнім алудың маңызды шарттарының бірі - жоғары сапалы тұқым, 
өндіріске өнімділігі жоғары жаңасорттарды, суыққа төзімді, құрғақшылыққа, аурулар мен 
зиянкестерге жоғары төзімділікке ие сорттарды енгізу. Әр сорттың өзіндік биологиялық 
және шаруашылық маңызы бар екені белгілі және өсіру жағдайларға байланысты әр 
түрлі талап қояды [5].

162
1-кесте Қатты бидайдың өнімділік көрсеткіші
№
Сорттың атауы
Өнімділік, ц/га
Ауытқуы
1
Алтындала (st)
2,405
-
2
Асангали 20
3,372
-0,967
3
Корона
4,686
+2.281
4
Алтайская нива
2,3
+0,105
5
Гордеиформе 254
1,7
+0,705
6
Гордеиформе 750
1,2
+1,205
7
Гордеиформе853
1,8
+0,605
8
Светлана
1,7
+0,705
9
Атлант
1,4
+1,005
10
Краснокутка
1,4
+1,005
11
Tunisina
1,15
+1,255
12
K 14572
1,9
+0,505
13
Haurani
1,8
+ 0,605
14
Lahn
3,4
-0,995
15
Green
1,75
+1,655
16
Mach 7
1,9
+0,505
Өнімділікті анықтау барысында стандарт Алтын дала сортында 2,405 ц/га құрады. Ал 
Корона сорты 4,686 ц/га құрап, жоғарғы көрсеткішке ие болды. 
Дәнді дақылдардан тұрақты өнім алуды қамтамасыз ету мәселесі көптеген 
факторларға тәуелді, соның бірі — қоршаған орта факторларына бейімделу әлеуеті мен 
өнімділігі жоғары әрі дәні сапалы болатын жаңа сорттарды шығару. Ең жақсы сорттар 
өсіру қолға алынса, ауылшаруашылығы дақылдарының өнімділігі артады және өнімнің 
сапасы да жоғарылай түседі.Шаруашылыққа тиімділігітұрғысынан алып қарағанда, алу-
ан түрлі сорттардың бір-бірінен айырмашылығы — бірдей жағдайларда әртүрлі өнім 
беретіндігімен сипатталады. Неғұрлым жаңа, өнімді сорт егілгенде, дәнді дақылдар 
түсімінің орташа көрсеткіші, кем дегенде, 2 ц/га, ал кейде тіпті одан да көп мөлшерде 
артады деп айтуға болады.
Әлемдік және жекелеген аймақтардағы климаттық өзгерістер жағдайында, 
ауылшаруашылығы түрлі дақылдары сорттарының қоршаған ортаға қарай бейімделу 
мәселесі — селекцияның басым бағыттарының бірі. Өнім беру әлеуеті мен технологиялық 
қасиеттері жоғары, қоршаған ортадағы жанды-жансыз атаулының жағымсыз әсерлеріне 
төтеп бере алатын сорттар мен гибридтер арқылытабиғи және техногендік ресурстарды 
тиімді пайдалануға, экологиялық қауіпсіздікке, қуат көздерін үнемдеуге, рентабельділікке 
жол ашылады.

жүктеу/скачать 5,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: