«мектепке дейінгі балалық шақ» республикалық орталығЫ

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ

«МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БАЛАЛЫҚ ШАҚ» РЕСПУБЛИКАЛЫҚ ОРТАЛЫҒЫ

МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ҰЙЫМДАРДА

ТІЛДЕРДІҢ ҮШТҰҒЫРЛЫҒЫН ДАМЫТУ

___________________________________________
Бағдарлама

АСТАНА

педагогика ғылымдарының докторыА.Е. Жұмабаева

педагогика ғылымдарының кандидатыА.Ж.Салиева

Астанақ. Гуманитарлық колледжінің бөлім меңгерушісіХалықова А.М.

Мектепке дейінгі ұйымдарда тілдердің үштұғырлығын дамыту бағдарламасы мектеп жасына дейінгі балаларға (4-5 жастағы) тілдердің үштұғырлығын үйрету мақсатын іске асыруға бағытталған. Бағдарламада мектепке дейінгі ұйымдарда тілдерді үйретудің ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттерінің технологиялық карталары, бағдарлама бойынша меңгерген білімдерінен күтілетін нәтижелері, қосымшалар берілген.

«Мектепке дейінгі балалық шақ»

республикалық орталығы, 2013

ТҮСІНДІРМЕ ЖАЗБА
Қазақстан Республикасының Президенті – Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан-2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауында білім беру саласындағы стратегиясы және саясаты айқындалды.

Елбасы «балаларымыз қазақ тілімен қатар орыс және ағылшын тілдерін де белсенді меңгеру үшін жағдай жасауға» шаралар қабылдау қажеттігін көрсетті. Көрсетілген үш тілдің әр қайсысы кез-келген салада өзінің қолданыс мүмкіншілігін барынша ашуы тиіс.

«2011 – 2020 жылдарға арналған ҚР Тілдерді дамыту мен қолданудың мемлекеттік бағдарламасы» тілдерді дамыту мен қолданудың нормативтік-құқықтық және әдіснамалық базасын жетілдіруге бағытталған кешенді шаралар өткізуді қарастырады. Сонымен қатар, мемлекеттік тілді үйрену және оны қолдануда жаңа технологиялар мен әдістерді енгізу бойынша кешенді шаралар жоспарлануда.

Білім беруді жаңғырту үдерісін мектеп жасына дейінгі кезеңнен бастаған қажет, өйткені бұл кезеңде тұлғаның қалыптасу негізі қаланады.

Қазақстандағы көптілді білім беру моделі, әр білім алушының мектеп жасына дейінгі кезеңінен бастап, ел дамуының игілігі үшін бойындағы тұлғалық қабілеттерін ашуға үш тілді- қазақ, орыс, ағылшын тілдерін қарқынды түрде меңгеруге бағытталған. Тілді қазіргі замандағы диалогтың құралы ретінде қолданатын тұлғаны қалыптастыру білім беру үдерісінің негізгі мақсаттарының бірі болып табылады. «Тілді иеленуші тұлға» тек лингвистикалық қабілеттерінде емес, сөйлеу әрекетінде сөзді түсініп өз ойын тұжырымдау қабілетінде байқалуы тиіс, бұл қасиет біртіндеп басқа тілде сөйлесу кезінде өзінің адами әлеуеті мен кәсіби құзыреттілігін жүзеге асыра алатын «екінші тілді меңгерген» тұлғаны қалыптастырады.

Қазіргі замаңғы еңбек нарығы маманнан саяси-әлеуметтік, көп мәдениетті, қарым-қатынас, ақпараттық құзыреттіліктерін меңгеруді талап етеді. Көптілді құзыреттілігі жеке тұлғаға өзін мәдени-әлеуметтік және кәсіби салаларда шындауға ықпал етеді, өркениетті диалог негізінде адами және жұмысқа байланысты қатынас жасауға мүмкіндік береді.

Көптілді құзыреттілікті отандық және шетелдік ғалымдар, көп этникалық қоғамда жеке адамға жеңіл бейімделіп өзін шындауға мүмкіндік беретін құзыреттілік ретінде қарастырады.

Қазіргі таңда ең алдымен мектепке дейінгі ұйымдардың деңгейінде көптілді білім беру мазмұнын бір жүйеге келтіру қажет. Бұл тілдік дайындықтың нормативтік базалық деңгейін бастауыш, орта, жоғары және жоғарыдан кейінгі білім беру деңгейінде көптілді құзыретті қалыптастыруды сабақтас жалғастыру үшін қамтамасыз етуі қажет.

Мектеп жасына дейінгі кезең тілдерді үйренуге ең қолайлы кезең екендігін, бала жетерлік зейін қоюға, логикалық ойлауға қабілетті екендігін, балада жетерлікті ес көлемі бар екендігін есепке ала отырып, үш тілде оқытуды мектепке дейінгі ерте жастан бастау қажеттілігі туындайды. Бұл тілдерді ары қарай үйренуде сөздердің лексикалық қорын құруға мүмкіндік береді.

«Тілдердің үштұғырлығының» өзектілігі практикалық маңыздылығымен де себепші. Мектеп жасына дейінгі балалар алған білімдерін мектепте оқыған кезде де қолдана алады. Мектепке алғашқы барған кезде балалардың ең бастысы — екінші тілді ары қарай үйренуге қызығушылықтары қалыптасуы, белгілі білім көлемі жинақталуы тиіс, бұл балаларға бастауыш мектепте тілдердің үштұғырлығы бағдарламасын жеңіл меңгеруге мүмкіндік беретін.

Мемлекеттік тіл рухани және ұлттық бірліктің басымдылығымен негізделген. Ана тілін білу Қазақстанның мектеп жасына дейінгі ерте жастан бастап әрбір азаматының, міндеті мен борышы, өзінің бәсекеге қабілетті бола білуін және қоғамдық өмірге араласуды айқындайтын ынталылығы болуы тиіс.

«Мектепке дейінгі ұйымдарда тілдің үштұғырлығын дамыту» бағдарламасы» мектеп жасына дейінгі балалардың үш тілде бірдей белсенді сөздік қорын дамытуға бағытталған. Тілдердің үштұғырлығы мектеп жасына дейінгі балалардың мемлекеттік тілде, Қазақстан Республикасының аумағындағы екінші болып есептелетін, жалпы қолданыстағы орыс тілінде және халықаралық тілі болып саналатын - ағылшын тілінде қарым-қатынас жасау дағдыларын қалыптастыруға негізделген.

Бағдарламаның мақсаты:мектеп жасына дейінгі балаларға мектепке дейінгі ұйымдарда ағылшын, орыс және қазақ тілдерін үйретуді ұйымдастыру, үш тілді меңгерген тұлғаны тәрбиелеп дамыту.

Міндеттері:

- мектеп жасына дейінгі балаларға ана тілін және шет тілдерін үйретудің тиімді бағдарламаларын қолдану бойынша шетел педагогтерінің озық тәжірибелерін зерттеу;

- мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық және тілдік қабілеттерін қалыптастыру әдістемесін әзірлеу;

- тілдердің үштұғырлығын дамыту үшін лексикалық материалды іріктеп алу және жүйеге келтіру;

- мектеп жасына дейінгі балалардың үйреніп жатқан тілдері бойынша жиі қолданылатын және жиі қолданылмайтын сөздік қорларын дамыту жағдайын анықтау;

- көптілді үйрету бойынша балалардың білімдерін бағалау критерийлерін әзірлеу.

Ана тілі мен шет тілдерін үйренуде мектеп жасына дейінгі балалармен жүргізілетін жұмыс ерекшеліктері Г.И. Алешинаның, Ш.А. Амонашвилидің, Е.Ю. Бахталинаның, Е.А. Глухареваның, А.А. Леонтьеваның, Е.И. Негневицкаяның, 3.Н. Никитенконың, Е.Ю. Протасованың және А.М. Шахнаровичтің еңбектерінде қарастырылған.

Ресей психологиясында да (Л.С. Выготский, С.И. Рубинштейн), сонымен қатар, шетел психологиясында (Б. Уайт, Дж. Брунер, В. Пенфильд, Р. Робертс, Т. Элиот) ересекке қарағанда бала шет тілдерін жылдам әрі жеңіл меңгеретіндігі туралы деректер бар.

Сенситивті кезеңнің ұзақтығын әр автор әртүрлі сипатайды: Пенфилд пен Робертс бұл кезеңді 4 жастан бастап 8 жасқа дейін деп белгілесе, Элиот — 1,5 жастан бастап 7 жасқа дейін деп көрсетеді.

Шет тілі табиғат, қоршаған орта, өзіндік ерекшелігі, ұлттық дәстүрі, балаларға арналған халық ертегілері, фольклоры, әуені, өлеңдері мен әндері сияқты өзіндік құндылықтарымен балаға жаңа әлемді танып білуге жол ашады.

Осылардың барлығы мектеп жасына дейінгі балаларда әлем туралы біртұтас бейнені; өзге адамдарға деген төзімділікке тәрбиелеуді; шет тілін меңгеруге қызығушылықты өмірлік маңызы бар құрал ретінде баулуды қалыптастыруға ықпал етеді.
Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуін дамыту сипаттамасы
Мектеп жасына дейінгі балалардың психофизиологиялық дамуына негізделетін тілдердің үштұғырлығын (қазақ, орыс, ағылшын) оқытудың өз ерекшеліктері бар. Психологтардың пайымдауы бойынша мектеп жасына дейінгі балалардың қабылдауы, есте сақтауы, зейіні еріксіз болады. Балалар өз қабылдау үдерісін басқара алмайды, кез-келген затты өздігінен талдай алмайды. Балалардың есте сақтауы тек қана фотографиялық сипатта болады, сонымен бірге мектеп жасына дейінгі бала барлық қабылдағанын кейін қолдануды ойланбайды.

Бала зейінінің ерекшелігі — назарын сырттағы көзге түсер заттармен аударатыны. Қабылданатын заттарға қызығушылық сақталып отырғанға дейін зейіні жинақталған болып тұрады. Негіз қалаушы сөйлеу дағдылары мен іскерліктері мектеп жасына дейінгі балаларға әлі тән емес, бұл мидың оң жақ жарты шеңберінің сол жарты шеңберіне қарағанда артығырақ дамығанына байланысты. Бұл мектеп жасына дейінгі балалар қиын логикалық тізбектерін құруды, біртипті фразаларда сөздерді алмастыра алуды, фразаны лексикалық бірліктер ретінде қабылдай алмайтынына әкеліп соғады. Сондықтан, оқыту осы ерекшеліктерді ескере отырып құрылуы және бастауыш мектептегі оқытудан айырмашылығы болуы қажет.

Мектеп жасына дейінгі бала зейіннің ұзақ концентрациясын сақтай алады, оның мақсатқа бағытталған іс-әрекетті қажет етіп, ол жеткілікті лексикалық қорды, өзінің коммуникативті қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін сөйлеу модельдерін меңгереді.

Осы жас аралығында адамдардың қарым-қатынастарына қызығушылығы дамып, қоршаған ортаның заттарын тану шеңбері кеңейеді. Балалар осы жасында қоршаған ортаның заттары арасындағы кейбір байланыстарды және тәуелділіктерді өздігінен орнатады. Бұл жас аралық сөйлеудің барлық қырлары мен қызметтерінің дамуы үшін сензистивтілігімен сипатталады.

Тілдерді меңгеру үшін ең қолайлы кезең ретінде 4-5 жас аралық екендігін мамандар атап көрсетуде. Психологтар (Л.С. Выготский, С.Л. Рубинштейн, А.А. Леонтьев, Б. Уайт, Дж. Брунер, В. Пенфильд, Р.Робертс, Т. Элиот) бала төрт жасынан бастап ересек адамға қарағанда шет тілдерін оңай меңгере алатынын пайымдайды.

Осы жаста тілдік материалды есте сақтауы берік болады, фонематикалық естудің жоғары деңгейі белгіленеді. Шет тілді меңгеруде үзіліс болса да, меңгерілген дағдылар ұзақ уақытқа дейін сақталатын болады. Мектепке дейінгі жастағы меңгерілген сөйлеу жылдам қалпына келетіндігі белгілі.

Мектеп жасына дейінгі балалардың басқа тілді меңгеруі (қазақ, орыс, ағылшын негізгі ана тілге байланысты) өз ерекшеліктері бар, олар осы жас аралығындағы балалардың психофизиолоиялық ерекшеліктерінде негізделеді. Психологтардың пайымдауынша мектеп жасына дейінгі жастағы балалардың қабылдауы, есте сақтауы мен зейіні еріксіз сипатта болады. Балалар өз қабылдау үдерісін басқара алмайды, кез келген затты өздігінен талдай алмайды. Балалардың есте сақтауы ерекше фотографиялық қасиетке тән, бірақ, сонымен қатар, қабылданатынның барлығын кейін қолдануды олар ойланбайды. Бала зейінінің ерекшелігі – сырттағы қызық заттар оның зейінін тудырады. Қабылданатын объектілерге қызығушылық сақталғанға дейін зейіні жинақталған болады. Сөйлеудің негізгі дағдылары мен іскерліктері мектеп жасына дейнгі балаларға әлі де тән емес. Бұл балалардың қиындатылған логикалық тізбектерді құра алмайтындарына, біркелкі фразаларда сөздерді алмастыра алмайтындарына, фразаны лексикалық бірліктердің жиынтығы ретінде қабылдай алмайтындарына әкеліп соғады.

Сондықтан осы ерекшеліктерді ескере отырып,оқытуды ұйымдастыру бастауыш мектептегі оқытудан және шет тілді оқытудың жалпыға танымал әдістемесінен, мектептегі әдістемеден айырмашылығы болуы қажет.

1. 
   - белсенді және пассивтісөздік қорын байыту;
   
2. 
   - сөздікті бекіту мен нақтылау;
   
3. 
   - сөздікті белсендіру;
   
4. 
   - әдеби тілден тыс сөздікті жою.
   

- заттар мен құбылыстар тұтастай қабылдаумен бірге сөздікті меңгеру;

-заттар мен құбылыстардың қасиеттерін, бөлшектерін, олардың қатынастарын білдіретін сөздерді түсіну арқылы сөздіктің өсуі. Бұл үдеріс қабылдауға, талдау мен салыстыру сияқты ойлау операцияларға қабілеттілікті қажет етеді;

- қарапайым түсініктерді білдіретін сөздерді лексикаға кіргізу. Заттар мен құбылыстарды маңызды белгілері бойынша жалпылау іскерлігін қалыптастыру.

Тілдердің үштұғырлығы бойынша бағдарламаға қоршаған орта жайлы түсініктерді келесі тараулар арқылы енгізу керек:

5. 
   - жеке-тұрмыстық;
   
6. 
   - қоғамдық өмірдің құбылыстары;
   
7. 
   - туған елі (Қазақстан) және тілдердің үш тұғырлығы құрамына кіретін елдер (Ресей, Ұлыбритания) туралы білім;
   
8. 
   - адамдардың еңбегі және кейбір еңбек әрекеттерін орындау үшін қолданатын құралдар;
   
9. 
   - адамдардың жылжу құралдары, көліктер мен байланыс түрлері;
   
10. 
    - табиғаттың өмірі (табиғи құбылыстар мен маусымдық өзгерістер туралы білім).
    

Балалар балабақша жайларында еркін бағдарлануы, өзінің мекен-жайын, жасын білулері тиіс.

Сөздікті байыту бойынша жүргізілетін жұмыста әр түрлі заттарды, ойыншықтарды, заттық және сюжеттік суреттерді қарау бойынша жұмыс ерекше орын алады.

4-5 жаста белсенді сөздік қорының мазмұны баланың айналадағы адамдармен сөйлеу қарым-қатынасы үшін қажет сөздерді жинақтауға бағытталған.

Тілдердің үштұғырлығын дамыту үдерісінде лексиканың негізгі бөлігін айрықша мәнді (зат, сын есімдер, етістік, сан есім, одағайлар, есімдіктер) сөздерді кіріктіру керек. Бұл сөздер атаулар ретінде қызмет ететін түсініктерді білдіріп, сөйлемдегі негіз (бастауыш, баяндауыш, анықтауыш, пысықтауыш, толықтауыш рөлінде)болып табылады. Балалардың сөйлеуі, біріншіден, ерекше мәнді сөздер арқылы баюы тиіс.
Балалар сөйлеу кезінде төмендегідей біліктер мен дағдыларды білуі тиіс:

- айналадағы адамдармен қарым-қатынас орнату үшін қажетті, балалардың әлеуметтік-адамгершілік түсініктерін білдіретін сөздер мен сөйлемдерді;

- заттардың және олар жасалған материалдардың атауларын (ағаштан, қағаздан, пластмассадан);

- тірі жандардың және олардың тіршілік орталарының атауларын, кейбір еңбек үдерістерін (жануарлардың қоректенуі, көкөністерді өсіру, кірді жуу, дастарханға ыдыстарды даярлау және т.б.);

- заттарды, тірі жандарды, табиғи құбылыс бөліктерін, олардың қасиеттерін және сипаттарын; түстердің реңдерін, дәмдік сапасын, объекттердің және құбылыстардың сапа дәрежесін белгілейтін сөздерді;

- түрлерді жалпылауды білдіретін сөздерді меңгеріп, қолданулары тиіс.

Осы жастағы балалармен жұмыс барысында үш тілде жалпы дамытатын лексикалық ойындар ойнату үшін уақыт бөлу қажет.

Сөйлеудің лексикалық жағы

Жиі қолданылатын сөздік қорға бір уақытта 4-5 жаңа сөз кіреді. Енгізілген сөздердің арасында бір-бірімен байланысы бар бірнеше сөздер болуы шарт.

Балаларға ана тілінің құрамына кірмейтін сөздерді жаттауға беру дұрыс емес. Балаларға ұсынылатын жаңа лексика баланың санасында жатталып, сіңіп қалуы тиіс. Ортаңғы топта шет тілдеріндегі сөздік қорлары 100-150 лексикалық бірлікті құрауы тиіс, оның ішінде 1-ден бастап 5-ке дейін санау, бір-бірімен сөйлесу кезіндегі жалпы қолданатын сөздер, тұрмыстық заттарды және киім-кешекті сипаттайтын сөздер бар.

4-5 жастағы балалардың сөйлеуін дамыту

4-5 жастағы мектеп жасына дейінгі бала өзін қоршаған табиғатқа: жануарларға, өсімдіктерге, ауа-райының құбылыстарына деген белсенді түрде қызыға бастайды. Бұл жас кезеңінде «Неге?», «Не үшін?», «Қайдан?» деген сұрақтар пайда болады.

5 жастағы балалар үшін табиғат жайлы білу қажет болса, сондай-ақ қоршаған орта туралы білулері қажет.

Балалардың танымдық және сөйлеу мүмкіндіктері едәуір өседі. Мектеп жасына дейінгі ортаңғы топтағы балалардың білімге деген құштарлықтары жоғары, әлеуметтік және табиғи болмысты меңгеруде белсенділік танытады.

Осы кезеңде балалардың сөздік қоры 2200 сөзге дейін жетеді. Балалардың ересектермен және құрбыларымен қарым-қатынас жасау барысында танытатын дербестігіжене ынталылығын тәрбиелеу - 4 жастағы балалардың сөйлеу дағдыларын дамыту бойынша негізгі бағыт болып табылады. Балалар байланыстырып сөйлеу дағдыларын меңгереді, сөздік қорлары кеңейеді, сөйлемді грамматикалық тұрғыдан дұрыс құра бастайды.

Байланыстырып сөйлеуді дамыту

Балалар диалогтік және полилогтік сөйлеу білігін меңгеріп, айналадағы адамдармен қарым-қатынасты жеңіл жасайды.

Сұрақ қояды, қойылған сұрақтарға жауап береді, құрбыларының жауаптарын тыңдайды, ортақ сұхбатта ынталылық танытады, әңгімелесушінің сөзіне кедергі келтірмей сөзін тыңдап содан кейін сөйлейді, әңгімелесу барысында тәрбиешінің көмегіне жүгініп қойылған сұрақтың мәтініне байланысты түрлі типтегі сөйлемдерді қолданады.

Балалар ересектерге және құрбыларына сыпайы сөйлеу мәнерін, ризашылықпен сөйлеуді, ренішін және наразылығын білдіруге үйренеді. Өзінің және құрбылыраның сөйлеу барысында жіберген қателерін жөндейді.

Монолог құру біліктерін меңгереді: заттарды сипаттап 5-6 сөйлемнен тұратын әңгіме құрайды, өзінің көрген-білгенін айтып әңгімелеп береді, әдеби туындыларды мазмұндайды.

МЕКТЕП ЖАСЫНА ДЕЙІНГІ БАЛАЛАРДЫҢ ТАНЫМДЫҚ ЖӘНЕ ТІЛДІК ҚАБІЛЕТТЕРІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ ӘДІСТЕМЕСІ
Үйрету мен жұмыс тәртібін ұйымдастыру түрлері

Үйрету іс-әрекетін ұйымдастырудың жетекші түрі - топпен жұмыс істеу болып табылады. Топтардың толымдылығы – 8-12 адамнан артық емес. Тілдің үштұғырлығын дамыту бойынша ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттері 4-5 жастағы балаларға - аптасына 1 рет, ұзақтығы 20-25 минуттан, ал 5-6 жастағы балаларға - аптасына 2 рет, ұзақтығы 25-30 минуттан жүргізіледі. Тілдің үштұғырлығын дамыту бойынша ұйымдастырылған оқу іс-әрекеттері барысында алынған білім барлық режимдік кезеңдердің үдерісінде күнделікті: сәлемдесу, киіндіріп шешіндіру, тамақ ішу, ұйқыға дайындық, ойындар мен серуендер барысында бекітіледі.

Мектепке дейінгі ұйымдарда тілдердің үштұғырлығын дамыту бағдарламасының педагогикалық пайдалылығы мектеп жасына дейінгі балаларға тілдердің үштұғырлығын үйрету көптілді тұлғаның негізін қалыптастырудағы алдын-ала маңызды кезеңдерінің бірі ретінде қарастырылуында болып табылады. Тілдердің үштұғырлығы бағдарламалық мазмұны негізінде балалардың үйреніп жатқан тілдерінде сөздердің, дыбыстардың, сөйлемдердің дұрыс айтылуы қалыптасады, сөздік қоры жинақталады, ана тіліндегі және басқа тілдегі сөзді түсіну мен қабылдау білігі және жеңіл диалог құруға қатысу білігі қалыптасады.

Мектепке дейінгі ұйымдарда тілдердің үштұғырлығын дамыту бағдарламасының педагогикалық маңыздылығы мектеп жасына дейінгі балалардың заманауи қоғамдағы жалпы қолданылатын тілдердің негізін меңгеруімен шарттастырылады. Тек қана ана тілі емес, сонымен қатар ұлтаралық қарым-қатынаста шет ел тілдерінің ауыз екі тілін меңгеру тұлғаның зияткерлік, эмоционалдық және адамгершілік дамуымен тығыз байланысты.

Тілдік дағдыларды дамытудың негізгі мазмұны мектепке дейінгі ұйымдарда тәрбиелеу мен оқыту бағдарламаларының «Қатынас» білім беру саласында анықталады. «Қатынас» білім беру саласының мақсаты үйретілетін тілдердің ауызша және ауызша емес құралдарымен қоршаған ортадағы адамдармен қарым-қатынас жасауға қабілетті мектеп жасына дейінгі көптілді тұлғаны тәрбиелеу болып табылады.

Ұйымдастырылыған оқу іс-әрекеттері бойынша қойылатын негізгі талаптар: жалпы уақыттың 5–10 минуты үш тілде жүргізілетін жалпы дамытушы лексикалық түрлерге (сергіту кезеңдері, санамақтар, дидактикалық ойындар, тілдік және фонетикалық дайындықтарға, тақпақтар мен ұйқастырмаларға) бөлінеді.

Ағылшын тілін үйрету әдістемесін таңдау барысында балалардың жас ерекшеліктерін ескеру қажет.