Мектепке дейінгі психология пәнінен дәрістер жинағы

1. 
   Жалпы психология Жакупов С.М., Оқулық – Алматы: Алла прима, 2012ж
   

2. 
   Сәбет Бап-Баба (Бабаев). Психология негіздері: Оқу-анықтамалық қолданба. Алматы: Нұр-пресс, 2007. – 06 бет.
   

2. 
   Психология. Жарықпаев Қ.
   

Ойлау – танымдық проблемаларды шешуде маңызы жоғары, нақты жағдайларда

бағыт-бағдар алып жүру үшін өте қажет болмыстың тұрақты да заңдылықты қасиеттері мен қатынастарын жалпылай және жанама бейнелеуші психикалық үдеріс.

Ойлау үдерісі құбылыстарының арасында ерекше мәнге ие болғандары:

1. 
   ойлау іс-әрекеттері – белгілі міндетті шешуге бағытталған ой әрекеттері мен амалдарының жүйесі.
   

2. 
   ойлау амалдары: салыстыру, қорыту, бейнақтылау, топтастыру, жүйелестіру және нақтылау;
   

3. 
   ойлау формалары: пікір, ұғым, түсінік;
   

4. 
   ойлау түрлері: тәжірибе-әрекеттік, көрнекі-бейнелі және теориялық –бейнақты; Мазмұны бойынша тәжірибелік, ғылыми, көркем өнер ойлау іс-әрекеттері
   

ажыралады.

Құрылымы жағынан ойлау іс-әрекеттері а) алдын ала белгілі ере¬желер бойынша орындалатын алгоритмдік және б) қалыптан тыс мәселелерді шығармашылдықпен шешуге бағышталған эвристикалық болып бөлінеді.

Бейнақтылық деңгейіне орай эмпирикалық және теориялық ойлау түрлері ажыралады.

Ой әрекеттерінің бәрі ойлау үдерісінің бірлікті байланысқан екі тарапы ретінде көрінетін талдау (анализ) және біріктіру (синтез) өзара ықпалдастығы негізінде орындалады.

Жеке-даралықты ойлау қызметін сипаттауда келесідей ақыл сапалары ескеріледі: жүйелілік, бірізділік, дәлел-дәйектілік, икемділік, шапшаңдық және т.б., сондай-ақ тек өкілінің ойлау типі мен интеллектуал ерек-шеліктері.

Психологияда танылған ойлау формалары – пікір, ұғым және түсінік.

Пікір – зат жөніндегі нақты таным, оның қандай да бір қасиетін, байланыс не қатынастарын мақұлдау немесе терістеу. Бейнеленуші зат мазмұнына тәуелді ойлау бірнеше түрге бөлінеді. Олар – жеке және жалпы, шартты және тиянақты шешімді, болымды және теріскей.

Ұғым – бірнеше пікірлер негізінде белгілі қорытынды жасауда қолданылатын ойлау формасы.

Дедуктив ұғым – ықтимал, жалпыдан жалқыға келтірілген ұғым.

Индуктив ұғым – ықтимал, кейбір құбылыстардың жекеленген белгілері бойынша барша біртекті заттар жөнінде, яғни жалқыдан жалпыға өте, берілетін ұғым.

Түсінік – біртекті топ заттары мен құбылыстарының мәнді қасиеттерін бейнелейтін ойлау формасы.

Ойлау әрекеттері – біртекті мәселелерді белгілі әдістермен шешуге негізделген қайта жасаушы (репродуктив) және ізденістік (өнімді – продуктив) болып ажыралады. Қалыптан тыс проблемаларды ше¬шуде қолданылатын ойлау әрекеттері өзіндік құрылымға ие болып, ол кезеңдерге бөлініп, бірізді орындалып барады:

1. 
   Бастапқы кезең – танымды әрекеттің бастауы – тек өкілінің туындаған проблемалық жағдайды түсінуі.
   

2. 
   Екінші кезең – шешілетін мәселе бойынша принциптерді, жалпы жобаны, шешу әдістерін айқындап, ашып алу. Бұл үшін нақты құбылысты жалпы өзара байланыстар аймағында көре біліп, оның мүмкін болған себептерін жоғары ықтималды болжау – гипотезалармен түсіндіру.
   

3. 
   Үшінші кезең – мәселе шешімі бойынша алға тартылған гипотеза-ларды тексеру. Бұл тексеріс әрқилы іс-әрекеттер сипат, мазмұнына орай әртүрлі арнайы әдіс-тәсілдермен іске асырылуы мүмкін.
   

4. 
   Төртінші, қорыту кезеңінде мәселе бойынша алынған нәтиже бастау талаптарымен салыстырылады. Егер соңғы нәтиже мен бастапқы талап сәйкес келсе, зерттелуші нысанның дұрыс ақпараттық-логикалық сұлбасының (моделінің) жасалғаны, яғни қойылған проблеманың шешім тапқаны.
   

Ойлау іс-әрекеттері бірінен екіншісіне ауысып баратын ой амалдары түрінде орындалып жатады: салыстыру – жалпылау, бейнақтылау (абстракция) – топтастыру (классификация) – нақтылау.

Ойлау амалдары – бір мақсат арнасындағы ой әрекеттерінің тобы.

Салыстыру – құбылыстарды топтастыруға мүмкіндік ашатын әрі құбылыстар және олардың қасиеттерінің ұқсастығы мен ерекшелігін айқындайтын ойлау амалы. Жалпылау - ойлау қасиеті, сонымен бірге негізгі ой амалы. Ойдың жалпылау ісі екі деңгейде өтеді: бірінші, қарапайым деңгей - ұқсас заттарды сыртқы белгілері бойынша біріктіру, қосу. Екінші деңгей – заттардың мәнді жалпы белгілерін ажырату.

Бейнақтылау (абстракция)– құбылыстардың қандай да бір тұрғыдан мәнді жеке қасиеттерін дерексіздендіре бейнелеу амалы.

Жалпылау және бейнақтылау негізінде топтастыру мен нақтылау ой жұмыстары іске асады.

Топтастыру (классификация) –нысандарды мәнді белгілері бойынша бір топқа келтіріп, басын қосу.

Нақтылау (конкретизация) – біртұтас нысанды оның мәнді өзара байланыстары бірігімінде танумен оны теориялық қалыпқа келтіру.

Ойлау түрлері

Психология ғылымында ойлау түрлерін ажыратуға байланысты алғашқы қабылданған генетикалық топтастыру әдісі. Бұл бойынша ойлау әрекеті дамуының үш деңгейі еленген:

- тәжірибе – әрекетті ойлау – нақты заттармен тікелей байланыса, ой қызметін орындау түрі;

- көрнекі-бейнелі ойлау – елестер мен психика өрнектерін арқау еткен ойлау түрі;

- сөздік – логикалы немесе сөздік – рәмізді ойлау – абстракт түсініктерді пайдалану және жалпыланған заңдылықтарды ашумен байланысты ойлау түрі.

Қолданылатын құрал-жабдықтарына тәуелді ойлау үдерісі келесі түрлерге бөлінеді: Вербалды (сөздік) және визуалды (көру), нақты және дерексіз (абс¬тракт) ойлау. Бағыт-бағдарына орай ойлау үдерісінің келесі түрлері белгілі: теориялық және

тәжірибелік. Болмыс құбылыстарын түсіндіре баяндау бағытынан теориялық ой туындайды да болмысқа өзгеріс ендіру, қайта жасау бағытында тәжірибелік (практикалық) ой пайда ету қажеттігі алға тартылады.

Ойды тереңдей жалпылаудан эмпирикалық және теориялық ойлар бөліне көрінеді. Эмпирикалық (тәжірибелік) ойлау күнделікті қызмет, тіршілік әрекеттері негізінде алғашқы қорыту, жалпылау мүмкіндігін береді. Мұндай қорытулар абстракциялаудың ең төменгі деңгейінде орында¬лады. Теориялық ойлау жалпыланған қатынастарды ашады, таным нысанын өзіне тән қажетті байланыстар жүйесінде зерттейді, нәтижеде – адамның жасампаздық іс-әрекеттерін қамсыздандырушы әрқилы құбылыстардың даму заңдылықтары нақты айқындалады. Логикалық (қисынды) ойлау – логикалық амалдар (салыстыру, жүелеу, қорыту және т.б.) жәрдемімен орындалатын ойлау түрі. Синкретикалық (біріктіру) ойлауда құбылыстар мәнді қатынастарынан емес, сырттай ұқсастық белгілері бойынша өзара байланыстырылады.

Шешілетін мәселе және орындалатын іс-әрекеттердің стандартты не стандартты болмауынан келесідей ойлау түрлері ажыралады: алго¬ритмдік, дискурсив, эвристикалық және шығармашыл ойлау.

Алгоритмдік ойлау – типтік мәселелерді шешуге қажет алдын ала белгіленген ережелерге, әрекеттердің қалыпты бірізділігіне орайласқан ойлау түрі.

Дискурсив ойлау - өзара байланысты ұғымдар жүйесіне негізделген ой әрекеті түрі.

Шығармашыл ойлау – соны жаңалықтар ашуға, түбегейлі жаңа нәтижелерге қол жеткізетін ой қызметі.

Эвристикалық ойлау – қалыптан тыс мәселе, міндеттердің шешімін табуға бағытталған өнімді ойлау үдерісі.

Танымдық үдерістер өздерінің өту сипаттары бойынша шұғыл сезімдік (интуитивтік) және аналитикалық (талдауға негізделген) бо¬лып бөлінеді.

Шұғыл сезімдік (интуитивті) ойлау сипаты: өтуі шапшаң, толық түсінікке келмеген, кезеңдері анық емес.

Ойлаудың арнайы бір түрі – аутистикалық ойлау – психикалық сырқаттармен байланыста көрінеді (мысалы, ақылдан адасу, ес ауу жағдайында). Өмірде мұндай сырқатты ойдың өтпелі формалары көптеп кездеседі: нақты тәжірибеден шамалап ажырасудан бастап, негізсіз, шындыққа тіпті жанаспайтын қиялилыққа дейін.

Ойлау сапасы

Ойлау өрістілігі – адамның мәселені тұтастай қамтып, сонымен бірге оның жекеленген тұстарын да назардан шығармау қабілеті.

Ой тереңдігі – күрделі мәселелердің мәніне жете енуден көрінеді. Ой тереңдігіне қарсы сапа – ой үстірттігі. Мұндайда адам басты нәрсені көрмей, қажеті кем жағдайлардан аса алмайды.

Ой дербестігі – адамның жаңа міндеттерді алға тартып, басқалар жәрдемінсіз-ақ оларды шешудің жолдарын таба білу.

Ой асығыстығы - тұлғаның кезіккен мәселені жан-жақты ойлас¬тырып алмай, қандай да бір тарапын үзіп алып, шешім беру, жетерлі ой сарабынан өтпеген жауаптар мен пікірлер айту әдеті.

Ой икемділігі – мәселе шешудің дәстүрлі, бұрыннан қалыптасқан әдіс-тәсілдері құрсауына маталып қалмай, қалыптан тыс шешім жол¬дарын іздестірудегі еркіндігі, жағдай өзгерістеріне орай жаңаша ой жүргізу қабілеттілігі.

Ой жүйріктігі – адамның ауысқан, бейтаныс жағдайлар мәнін жылдам түсініп, ойланумен дұрыс жол таба білу қасиеті.

Ойлау әрекетінде көрініс беретін шабандық жүйке жүйесінің типі – жай қозғалғыштығымен байланысты. Айзенк пікірінше, ақыл үдерістерінің шапшаңдығы адамдар арасындағы ой-өріс, парасат ерекшеліктерінің негізгі тірегі.

Ой сындарлылығы – адамның өзінің де, өзгенің де ой, пікірін шынайы бағалай білу ептілігі, алға тартылған тұжырымдар мен қорытындыларды тиянақты әрі жан-жақты тексерістен өткізе алу қабілеті. Ойлаудың жеке-даралықты ерекшелігі әр адамның өзіне тән, өз қызметімен байланысты ойлау түрлерін таңдай білуіне байланысты. Мысалы, бір адам – көрнекі - әрекеттік ой түрін таңдаса, екіншісі – көрнекі – бейнелі ой толғастыруды қалайды, ал үшіншісі, тұлғалық деңгейі жоғары адам – абстракт-логикалық ойлауды қару етеді.

1. 
   Сезім және эмоция туралы түсінік
   

2. 
   Сезім мен эмоцияның айырмашылығы