Мемлекеттік басқарудағы нормашығармашылықты жетілдірудің кейбір мәселелері

Үш құрастырушы бойынша әр көрсеткіш, өз кезегінде көптеген параметрлерді қамтиды, оның ішінде ақпараттық қызмет көрсету және мемлекеттік қызметтің веб-сайттары, сондай-ақ азаматтардың оларға қолжетімділігі, интернет-пайдаланушылардың салыстырмалы саны, мобильдік телефондық байланысты пайдаланушылар, тұрғындардың сауаттылығы деңгейі, реттейтін нормативтік құқықтық база және өзге де факторлар.

3-ші кестеде – Электрондық үкіметтің даму деңгейі бойынша әлем елдерінің рейтінгісі беріледі (193 мемлекет)*

Жыл сайынғы Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі (одан әрі - СЖҚИ), ең алғаш 1995 жылы жарияланған, және осы уақытқа дейін жоғарыда аталған ұйымның танымал өнімі болып табылады.

Сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі елдердегі (183 ел) мемлекеттік қызметшілер және саясаткерлердің арасында сыбайлас жемқорлықтың таралуы деңгейін бағалау бойынша бөлінеді. Бұл кешендік индекс, себебі ол әр түрлі өкілді ұйымдармен жүргізілген, әрі сыбайлас жемқорлыққа қатысты сараптамалық сұрауларға және зерттеулерге негізделген.

Индекс әлемдегі әр мемлекеттің кәсіпкерлері және аналитиктерінің, сонымен қатар зерттеу жүргізілген елге қатысты елде тұрып жатқан сарапшылардың пікірлерін білдіреді. Қазақстан Республикасы 1999 жылы зерттеуге қосылды.

Қазақстанның алдында 50 ең дамыған бәсекелестікке қабылетті мемлекеттердің қатарына ену стратегиялық міндеті қойылған болатын [8]. Сондықтан Қазақстан үшін бәсекеге қабылеттілік аясындағы рейтинг те қызығушылық танытады. Осындай рейтингтердің бірі ретінде Бүкіләлемдік экономикалық форумның әдістемесі қарастырылады, бұл зерттеулер 2004 жылдан бері өткізілуде [9]. Жаһандық бәсекеге қабылеттілік индексі 113 өзгермеліктерден құрастырылған, ол әр түрлі деңгейде экономикалық дамудағы әлемдік елдердің бәсекеге қабылеттігін сипаттайды. Өзгермелі элементтер жиынтығының үштен екісі компаниялардың басшыларына жаһандық сұрақ қою нәтижелерінен (зерттеліп жатқан мемлекеттердегі бизнес-климатқа әсер ететін факторлардың кең шеңберін қамту мақсатында), ал үштен бірі жалпыға қолжетімді қайнар көздерден (халықаралық ұйымдармен тұрақты негізде жүргізілетін зерттеулердің нәтижелері мен статистикалық көрсеткіштер) құралады. Өзгермелі элементтер ұлттық бәсекеге қабылеттікті айқындайтын 12 бақылаушы көрсеткіштерге біріктірілген (5-ші кесте). Қорытынды рейтингте зерттеу объектісі болып табылатын барлық мемлекеттер біріншіден соңғы орынға дейін орналастырылады, бірінші орын – ең жоғары болып табылады.

Әлемдік банк және Халықаралық қаржы корпорациясы жыл сайын Doing Business (Бизнесті жүргізу) рейтингісін жариялап отырады [10]. Онда зерттеліп отырған мемлекеттегі бизнестің дамуына ықпал ететін немесе кері әсер ететін жағдайлар жарияланады. Баяндама авторлары компанияның даму циклінің 11 кезеңдеріне қатысты нормаларды талдайды. Соның ішінде – кәсіпорындарды құру, құрылыс салуға рұқсат алу, жеке меншікті тіркеу, кредит алу, инвесторларды қорғау, салық салу, халықаралық сауданы жүргізу, контрактілердің орындалуын қамтамасыз ету, кәсіпорындарды жою, электрді қамтамасыз ету жүйесіне қосылу және жұмыс күшін жалдау қарастырылады (6-шы кесте). Қорытынды рейтингте зерттеуге алынған барлық елдер 1-ші орыннан соңғы орынға дейін орналастырылады. Бірінші орын – ең жоғары болып есептеледі. Яғни, елдің ең жоғары позициясы, ол елдегі бизнесті жүргізу климатының жайлы екендігін білдіреді. Талдау жүргізгенде макроэкономикалық саясат, инфрақұрылымның сапасы, жұмыс күшінің біліктілігі, валюталық курстың ауытқуы, инвесторлардың пікірі, қауіпсіздік, сыбайлас жемқорлықтың деңгейі факторлары есепке алынбайды. Сонымен, ұйымдастыру шарттары және бизнесті жүргізу саяси аспектілерді қамтымайды, тек заңнамада бекітілген ережелер мен нормативтерге негізделеді.

Қазақстанға келетін болсақ, ол 2008 жылмен салыстырғанда өзінің позициясын жоғарылатты. Яғни, 2012 жылы 185 елдің ішінен 47-ші орынға тұрақтады. Сонымен қатар салық салу аясында, жеке меншікті тіркеу, контрактілерді орындауды қамтамасыз етуден де қанағаттанарлық орынды иеленуде. Бірақ халықаралық сауда және құрылыс салуға рұқсат алудан төменгі позицияда тұр.

Бұл өлшемдер сандық мазмұнда 0-ден 1-ге стандартталады, яғни орта геометриялық 0-ден 1-ге дейінгі диапозонды АДИ көрсеткіштерінің жиынтығын білдіреді. Осы көрсеткіштерге сәйкес мемлекеттер орындарды иеленеді және төрт категорияларға жіктеледі [12]:

1. 
   АДИ өте жоғары елдер.
   
2. 
   АДИ жоғары елдер.
   
3. 
   АДИ деңгейі орта елдер.
   
4. 
   АДИ деңгейі төмен елдер.
   

8-ші кесте – Әлем елдерінің адами даму индексі*

Жалпы алғанда Канада және Қазақстан Республикасының мемлекеттік басқару ерекшеліктеріне талдау жасай отырып, келесі қорытындыға келдік:

– жоғарыда қарастырылған рейтингтерге сәйкес, жекелеп айтқанда, Канада 215 мемлекеттің арасынан мемлекеттік басқару сапасы көрсеткіші бойынша орта позициясында; электрондық үкіметті дамыту деңгейі бойынша 193 елдің арасында – өте жоғары (11 орын); сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі бойынша 176 елдің арасынан – жоғары (9 орын); жаһандық бәсекеге қабылеттік индексі бойынша 144 елдің арасынан – жоғары позицияны (14 орын) алса, бизнесті жүргізу рейтингісі бойынша 185 елдің арасынан – жоғары позицияны (17 орын) ұстанып отыр, оның ішінде кәсіпорындарды тіркеу (3 орын), инвесторларды қорғау (5 орын), салық салу (8 орын), кәсіпорындарды жою (3 орын). Канада электрмен қамтамасыз ету көрсеткіші бойынша ең төменгі позицияда (156 орын), ал ішкі жалпы өнім мөлшері бойынша 192 елдің арасынан – жоғары позицияға (11 орын) тұрақтанған.

– Қазақстан Республикасы жоғарыда берілген кестелердегі талдаулар барысында келесі рейтингтерге ие болып отыр: мемлекеттік басқарудың сапасы көрсеткіші бойынша 215 елдің арасында – төменгі позиция (14 орын), электронды үкіметті дамыту деңгейі бойынша 193 елдің арасынан салыстырмалы түрде – жоғары позиция (38 орын), сыбайлас жемқорлықты қабылдау индексі бойынша 176 елдің арасынан – ең төменгі позиция (133 орын), жаһандық бәсекеге қабылеттілік көрсеткіші бойынша 144 елдің ішінен – орта позиция (51 орын). Бизнесті жүргізу рейтингісіне келетін болсақ, 185 мемлекеттің арасынан – жақсы позицияны (47 орын) ұстануда, оның ішінде салық салу (13 орын), жеке меншікті тіркеу (29 орын), инвесторларды қорғау (10 орын), контрактілерді орындауды қамтамасыз ету (27 орын), бірақ құрылыс салуға рұқсат алу (147 орын) және халықаралық сауда (176 орын) көрсеткіштері бойынша – төменгі позицияда орналасқан. Дегенменде, ішкі жалпы өнім мөлшері бойынша 192 елдің арасынан – жақсы позицияда (49 орын).

1. 
   Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан-2050» Стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты : Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. 2012 жылғы 14 желтоқсан // www.akorda.kz. (17.09.2013)
   
2. 
   Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасы мемлекеттік қызметінің жаңа моделі Тұжырымдамасы туралы» 2011 ж. 21 шілдедегі №119 Жарлығы
   
3. 
   Система государственного управления Канады. Интернет – ресурс: http://www.gmu-countries.ru
   
4. 
   Қазақстан Республикасының Конституциясы / 1995 жылы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданған (7 қазан, 1998 жылғы № 284-1, 2007 ж. 21 мамырда № 254-ІІІ Қазақстан Республикасы Заңдарымен енгізілген өзгерістер мен толықтырулармен бірге) // Қазақстан Республикасы Парламентінің жаршысы. – 1996. - № 4. – 217-қ.; 1998. - № 20. – 245-қ.; 2007. – № 10. – 68-қ., 02.02.2011. - №403-ІҮ.
   
5. 
   Результаты исследований Всемирного банка по оценке качества государственного управления в странах мира. Интернет-ресурс: http://www.worldbank.org/
   
6. 
   Результаты исследований Организации Объединенных Наций по формированию глобального рейтинга стран мира по уровню развития электронного правительства. Интернет-ресурс: http://www.unpan.org
   
7. 
   Результаты исследований по восприятию уровня коррумпированности государственного сектора Международной организации Transparency International. Интернет-ресурс: http: //cpi.transparency.org/
   
8. 
   Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы : Қазақстан Республикасының Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. 1997 жылғы 10 қазан // Егемен Қазақстан. 1997. 11 қазан.
   
9. 
   Результаты исследований по индексу глобальной конкурентоспособности Всемирного экономического форума Интернет – ресурс: данные исследований. Источник: http://www.weforum.org/gcr
   
10. 
    Результаты исследований Всемирного банка и Международной финансовой корпорации Doing Business. Интернет- ресурс: http://doingbusiness.org/
    
11. 
    Результаты исследований по глобальному рейтингу стран и территорий мира по показателю валового внутреннего продукта Всемирного банка http://www.worldbank.org/
    
12. 
    Результаты исследований по индексу человеческого потенциала Всемирного банка. Интернет-ресурс: http://hdr.undp.org/
    

Для совершенствования системы государственного управления в Республике Казахстан необходимо изучать зарубежный опыт. В этом плане интересен опыт Канады.

Канада является федеративным государством, состоящим из 10 провинций и трех территорий, находящихся под управлением федерального правительства. Официально страна именуется доминионом в составе Содружества наций. Канада фактически стала независимым государством в 1867 г., когда Великобритания предоставила ей статус доминиона. В 1931 г. Английское правительство признало за Канадой самостоятельность во внутренней и внешней политике. В 1982 году Канада официально получила независимость от Великобритании. Главой государства номинально остается английская королева, представленная генерал-губернатором. Генерал-губернатор (из канадских граждан) назначается королевой по рекомендации премьер-министра Канады на 5 лет.

Республика Казахстан является унитарным государством с президентской формой правления. Президент Республики Казахстан является главой государства, его высшим должностным лицом, определяющим основные направления внутренней и внешней политики государства и представляющим Казахстан внутри страны и в международных отношениях. Президент Республики - символ и гарант единства народа и государственной власти, незыблемости Конституции, прав и свобод человека и гражданина. Президент Республики обеспечивает согласованное функционирование всех ветвей государственной власти и ответственность органов власти перед народом. Законодательным органом является Парламент Республики Казахстан, который состоит из двух Палат: Сената и Мажилиса, действующих на постоянной основе. Исполнительную власть осуществляет Правительство, которое возглавляет систему исполнительных органов и осуществляет руководство их деятельностью [4].

Правительство является коллегиальным органом и во всей своей деятельности ответственно перед Президентом Республики, а в случаях, предусмотренных Конституцией, - перед Мажилисом Парламента и Парламентом.

В международной практике используются различные интегральные показатели для оценки эффективности государственного управления, которые были разработаны международными организациями (Организацией Объединенных Наций, Всемирным банком, Всемирным экономическим форумом, международной организацией Transparency International). Представим некоторые из них. Одной из методик является методика Всемирного банка по оценке качества государственного управления в странах мира [5]. Авторы исследования определяют государственное управление как традиции и институты, служащие для осуществления властных полномочий в стране. Речь идет о процедурах выбора и смены правительств, контроля за их деятельностью; о способности правительства эффективно вырабатывать и реализовывать рациональную политику, об уважении граждан и государства к институтам, обеспечивающим регулирование экономического и социального взаимодействия между ними.

В таблице 2 представлены совокупные рейтинги 215 стран по шести индексам качества государственного управления.

Оценка страны производилась на основе процентных показателей – от 0 до 100. Каждое государство, по каждому из шести критериев, получало свой рейтинг. Соответственно, чем ниже рейтинг, тем хуже качество государственного управления.