Мемлекеттік басқарудағы нормашығармашылықты жетілдірудің кейбір мәселелері

ҚР Президентінің жанындағы мемлекеттік басқару Академиясы

Мемлекеттік және жергілікті басқару кафедрасының доценті, з.ғ.к.

Мемлекеттік басқарудағы нормашығармашылықты жетілдірудің кейбір мәселелері.
Нормашығармашылық кез келген мемлекет пен қоғамның ажырамас бөлігі, мемлекеттің қызметін жүзеге асыруда биліктік өкілеттіктермен байланысты қызметтің түрі ретінде ерекшеленеді және мемлекеттік басқару аясында өзекті мәселелердің бірі болып табылады.

Қазіргі таңда құқық нормаларының тиімділігін бағалау, заңнамаға қайшы келетін және ескірген құқық нормаларын анықтау мақсатында нормашығармашылық аясын үзіліссіз бақылау қажеттілігі туындап отыр.

«Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне норма шығармашылық қызметті жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының 2011 жылғы 1 сәуірдегі Заңында «нормативтік құқықтық актілерге мониторинг өткізу» түсінігіне анықтама берілген. Яғни, Қазақстан Республикасының заңнамасына қайшы келетін, ескірген және жемқорлық әрекеттеріне жол беретін құқық нормаларын анықтау, нормативтік актілердің іске асырылуының тиімділігін бағалау мақсатында заңнаманың жағдайы туралы ақпаратты жинау, бағалау, талдау, сонымен қатар оның дамуы мен іс жүзінде қолданылуының динамикасын болжамдаумен байланысты тұрақты негізде жүзеге асырылатын мемлекеттік органдардың қызметі [1]. Сондай-ақ нормашығармашылық және құқыққолданушылық аясында құқықтық мониторинг ретінде әр нормативтік құқықтық акт (әзірленуі, қабылдануы, қолданылуы, өзгерістер мен толықтырулар енгізілуі, күші жойылды деп танылуы немесе жаңа актіні әзірлеу) бойынша нормашығармашылық және құқыққолданушылық кезеңдерінде заңнаманың жағдайын бағалау бойынша қызмет түсіндіріледі.

Нормашығармашылық аясындағы құқықтық мониторингтің объектісі болып нормативтік құқықтық акт немесе оның құрылымдық бөлімі, қоғамдық қатынастардың жекелеген аяларын реттейтін актілер, сонымен қатар актілердің іске асырылуымен байланысты туындайтын қатынастар табылады.

Мониторингтен нормативтік құқықтық актілер, сондай-ақ заңның жобалары, Қазақстан Республикасының заңдары, ҚР Үкіметінің қаулылары, Орталық және жергілікті атқарушы органдар мен өзге мемлекеттік органдардың нормативтік құқықтық актілері өткізілуге жатады. Құқықтық мониторинг ұлттық заңнаманың тиімділігі деңгейін анықтау үшін тұрақты және жоспарлы негізде жүзеге асырылады.

Құқықтық мониторинг объектісіне қатысты алынған ақпаратты талдау және бағалау – қарастырылатын объект туралы жалпы түсініктің қалыптасуы мақсатында қандай да болсын белгілерін, қасиеттерін, қатынастарын жан-жақты зерттеуге бағытталады. Ол іске асырылу үшін келесі көрсеткіштер зерттеледі, яғни:

- зерттелетін нормативтік құқықтық актінің Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес келуі;

- зерттелетін нормативтік құқықтық актіге енгізілетін өзгерістер және оның себептері;

- зерттелетін нормативтік құқықтық актінің іске асырылуына қажет құқықтық актінің болуы, қабылданған нормативтік актінің орындалуымен байланысты келісімділік;

- құқыққолданушылық тәжірибесінің зерттелетін нормативтік құқықтық актінің талаптарына сәйкестігі, бекітілген заңдылық процедурасының сақталуы;

- әртүрлі актілердің құқық нормаларының арасындағы қайшылықтарды, коллизияларды; қоғамдық қатынастарды құқықтық реттеуде жетіспеушіліктерге әкеліп соғатын, ескірген және сыбайлас жемқорлықтан туындайтын құқықбұзушылықтарды жасауға жағдай жасайтын нормаларды анықтау; заңды техниканы, аутенттік мәтінді бұзу, құқыққолданушылықты талдау және тағы басқалары;

- зерттелетін нормативтік құқықтық актілердің қолданылуы мәселелері бойынша талқыламаның және ғылыми-практикалық түсіндірме мен әдістемелік ұсыныстардың болуы;

- зерттелетін нормативтік құқықтық актілердің ережелерін іске асыру үшін материалдық негіздің (іске асыруға бағытталған қаржылық ресурстың көлемі) болуы [1].

Атқарушы билік органдарының нормашығармашылық және құқыққолданушылық аясында өткізілетін құқықтық мониторингті үйлестіруді Қазақстан Республикасы Әділет Министрлігі жүзеге асырады.

Қазақстан Республикасы Әділет Министрлігімен 2011 жылдың 1-ші жарты жылдығында тіркелген нормативтік құқықтық актілерге жүргізілген мониторинг қорытындысы бойынша мемлекеттік органдармен берілген ақпарат талданды. Ол мәліметтерге сәйкес орталық мемлекеттік органдар бойынша 1 мың 441 қолданыстағы нормативтік құқықтық актілер тіркелген (өзгерістер мен толықтыруларды есептемегенде). Мониторинг 181 нормативтік құқықтық актіні (одан әрі НҚА) қолданыстағы заңнамаға сәйкестендіру қажеттігін көрсетті, оның ішінде:

қолданыстағы заңнамаға қайшы келетіндер - 70 (30 НҚА сәйкестендірілді, 40 НҚА сәйкестендірілуде);

тиімді іске асырылмайтындар ретінде - 19 (12 НҚА сәйкестендірілді, 7 НҚА сәйкестендірілуге жатады);

ескірген ретінде - 93 (60 НҚА сәйкестендірілді, 33 сәйкестендірілуде) танылды.

Анықталған нормативтік құқықтық актілердің жалпы санының 51 пайызы ескірген, 39 пайызы заңнамаға қайшы, ал 10 пайызы тиімді іске асырылмайтындар екендігін талдау жасау кезінде байқауға болады.

Берілген сандық көрсеткіштер қолданыстағы заңнамаға сәйкестендіруді талап ететін нормативтік құқықтық актілердің көпшілігінің ИЖТМ (15), АШМ (11), ҚОҚМ (8) және ТСМ (7) жататынын айқындады.

Аумақтық әділет органдарына жергілікті мемлекеттік органдармен берілген ақпараттарға сай қолданыстағы 6 мың 196 НҚА қатысты мониторинг жүргізілген (өзгерістер мен толықтыруларды есептемегенде).

Мониторингті жүзеге асыру барысында 431 НҚА қолданыстағы заңнамаға сәйкестендіруді қажет ететіндігі анықталған, оның ішінде: қолданыстағы заңнамаға қайшы ретінде – 182 (148 НҚА сәйкестендірілді, 34 НҚА сәйкестендірілуге жатады); тиімді іске асырылмайтындар ретінде – 24 (22 НҚА сәйкестендірілді, 2 НҚА сәйкестендірілуге жатады); ескірген ретінде 225 (174 НҚА сәйкестендірілді, 51 НҚА сәйкестендірілуге жатады) қарастырылады.

Яғни жасалған талдау анықталған нормативтік құқықтық актілердің жалпы санының 42,2 % заңнамаға қайшы, 5,6 % тиімді іске асырылмайтындар, ал 52,2 % ескірген екендігін көрсетті.

Сонымен бірге аталып өткен жергілікті мемлекеттік органдармен алынған НҚА 79,8 пайызы (344 НҚА) қолданыстағы заңнамаға сәйкестендірілген.

Ағымдағы жылы әділет органдарымен өткізілген мониторингтің нәтижесі бойынша 210 НҚА қатысты заңның бұзылғандығын жою туралы 71 ұсыныс енгізілген және әділет органдарында тіркелген 297 НҚА қолданыстағы заңнамаға сәйкестендіру, әрі заңның бұзылғандығын жою бойынша қажетті шараларды қолдану туралы 72 хат жолданған.

Заңның бұзылғандығын жоюға қатысты, 2011 жылдың 25 шілдесіндегі жағдайға сай, жалпы анықталған 507 НҚА бойынша 348 (68,6 %) НҚА мемлекеттік органдармен қолданыстағы заңнамаға сәйкестендірілген.

Әділет Министрлігінің мониторингті өткізу Ережесінің 10-1 тармағына сәйкес, 2011 жылдың бірінші жартыжылдығында (ұйымдастырушылық-кадрлық және қаржылық-материалдық сипаттағы ішківедомстволық актілерді қоспағанда), Қазақстан Республикасы министрлерінің және өзге де орталық мемлекеттік органдардың басшыларының бұйрықтары; орталық мемлекеттік органдардың, Орталық сайлау комиссиясының қаулылары; мәслихаттардың шешімдері, сондай-ақ әкімдіктердің қаулылары мен әкімдердің шешімдері бойынша салыстырып тексеру жүргізілген.

Осыған орай, ресми тіркеуден өткізілмеген 14 НҚА және мемлекеттік тіркеуден бас тартылған 1 НҚА заңсыз қолданылғандығы анықталған, әрі заңның бұзылғандығын жою туралы 5 ұсыныс пен 6 ақпараттық хаттар жолданған.

Әділеттің аумақтық органдарында мәслихаттардың шешімдері мен әкімдіктердің қаулылары мен әкімдердің шешімдерін салыстырып тексеру бойынша шаралар қолданылған. Оның нәтижесінде 184 НҚА қатысты заңның бұзылғандығын жою бойынша 110 ұсыныс және 30 ақпараттық хаттар енгізілген, әрі 154 НҚА қатысты шаралар қолданылған [2].

Берілген талдауды мониторингтік бағалау оның сапасы және маңызы бойынша біртұтас көрініс алуға мүмкіндік береді.

Іс жүзінде мемлекеттік органдармен құқықтық мониторингті жүзеге асыруда заңастылық нормативтік актілердің жоғары деңгейдегі актілерге сәйкестілігіне қарай көп көңіл бөлінеді.

Жоғары деңгейдегі актілерге заңастылық нормативтік актілерді сәйкестендіру – дұрыс бағыт болып табылады, құқықтық мониторингті жүзеге асыру процесінде кешендік міндеттерді шешуде негізгі мақсатқа жетуге – нормашығармашылық қызметтің сапасын көтеруге жетелейді.

Нормашығармашылық процесінде нормативтік құқықтық актілерді қабылдауда қаржылық-экономикалық, әлеуметтік-саяси салдарды толыққанды есептеуді қамтамасыз етуде сыбайлас жемқорлыққа қарсы сараптама ерекше рөлге ие болады.

Қазақстан Республикасының 14.10.2009 жылғы «Нормативтік құқықтық актілер туралы» Қазақстан Республикасы Заңына сыбайлас жемқорлыққа қарсы ғылыми сараптама жүргізу мәселелері бойынша өзгеріс енгізу туралы» N194-IV Заңымен Қазақстан Республикасының «Нормативтік құқықтық актілер туралы» Заңының 22-бабына өзгерістер енгізілді [3]. Яғни осы баптың 3) тармақшасына сәйкес, мәслихаттардың нормативтік құқықтық шешімдерінің, әкімдіктердің нормативтік құқықтық қаулыларының, әкімдердің нормативтік құқықтық шешімдерінің жобалары бойынша сыбайлас жемқорлыққа қарсы ғылыми сараптама міндетті түрде жүргізілуге тиіс және ол 2011 жылдың 01-ші қаңтарынан бастап қолданысқа енгізілді.

Осыған орай, 01.01.2011 жылдан бастап мемлекеттік тіркеуден өтетін жергілікті мемлекеттік басқару органдарының нормативтік құқықтық актілерінің жобалары сыбайлас жемқорлыққа қарсы ғылыми сараптамадан өткеннен кейін ғана әділет органдарына мемлекттік тіркеуге ұсынады.

Қазақстан Республикасы Үкіметінің 30.05.2002 жылғы «Норма шығармашылығы қызметiн жетiлдiру жөнiндегi шаралар туралы» N 598 Қаулысымен бекітілген Ережеде сыбайлас жемқорлыққа қарсы ғылыми сараптама жүргiзуге жiберу өлшемдерiне сәйкес келетiн НҚА жобаларын әзiрлеушi уәкiлеттi мемлекеттiк органдар көрсетiлген Ереже талаптарына сәйкес сыбайлас жемқорлыққа қарсы ғылыми сараптама жүргiзуге жiберу айқындалған [4]. Заңға тәуелді нормативтік құқықтық актілердің жобаларын сыбайлас жемқорлыққа қарсы сараптамадан өткізуді жетілдіру мақсатында аталған Үкіметтің Қаулысына 2011 жылдың 5 сәуірінде өзгерістер мен толықтырулар енгізілді және онда ғылыми сараптамадан өткізудің жаңа редакциясы берілді.

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы ғылыми сараптама міндетті түрде жүргізілетін нормативтік құқықтық актілерге келесілер жатады: ҚР Үкіметінің нормативтік құқықтық Қаулылары; ҚР министрлерінің және өзге де орталық мемлекеттік органдардың басшыларының нормативтік құқықтық бұйрықтары, орталық мемлекеттік органдардың нормативтік құқықтық қаулылары және ҚР Орталық сайлау комиссиясының нормативтік қаулылары; Мәслихаттардың нормативтік құқықтық шешімдері, әкімдіктердің нормативтік құқықтық қаулылары, әкімдердің нормативтік құқықтық шешімдері. Сонымен қатар экологиялық қауіп-қатерді туғызатын, оның ішінде радиациялық, қоршаған ортаны қорғаумен байланысты қабылданатын нормативтік құқықтық актілердің жобалары міндетті түрде экологиялық сараптамадан өткізіледі.

Сондай-ақ сыбайлас жемқорлыққа қарсы ғылыми сараптама жүргізілмейтін нормативтік құқықтық актілердің жобалары қарастырылған. Оларға: Қазақстан Республикасы Президентінің нормативтік құқықтық жарлықтарының жобалары; ҚР Конституциялық Кеңесінің нормативтік қаулыларының жобалары; ҚР Жоғары Сотының нормативтік қаулыларының жобалары жатады.

Қазақстан Республикасы әділет Министрлігінің ресми ақпараттарына сай, 2011 жылдың басынан жемқорлыққа қарсы ғылыми сараптамадан жаңа нормативтік құқықтық актілерді, атап айтқанда 16 заң жобалары және үкіметтің мыңнан астам актілерін, орталық мемлекеттік органдардың бұйрықтарын өткізу барысында мың жарымға жуық сыбайлас жемқорлық нормалары анықталып, оның 1300-ге жуығы жойылған. Сонымен қатар қолданыстағы нормативтік құқықтық актілерді де сыбайлас жемқорлыққа қарсы ғылыми талдаудан өткізу туралы мәселелер көтерілуде.

ҚР әділет вице-министрінің ресми мәліметтеріне сүйенетін болсақ, қазіргі таңда құқықтық сараптама бойынша ғылыми қорытынды жасау барысында оның пәнін анықтауда кемшіліктер көп, бөлімдердің атаулары бойынша қажетті емес ұсақ-түйектерге мән беріледі, талдау жасалмайды [2].

Сонымен қатар нормашығармашылық процесінің маңызды кезеңі ретінде нормативтік құқықтық актілерді іске асырудың сапасын бағалау болып табылады. Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылдың 23 желтоқсанындағы №1125 «ҚР Президентінің 2010 жылғы 19 наурызындағы №954 Жарлығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Жарлыққа сәйкес ҚР Президенті Әкімшілігі жетекшісінің 2011 жылдың 14 желтоқсанындағы №01-38.8 бұйрығымен ҚР Президентінің тапсырыстарының, ҚР Мемлекеттік хатшысының, ҚР Үкіметінің, ҚР Әкімшілігінің және Премьер-министр Кеңсесінің актілерінің орталық мемлекеттік және жергілікті атқарушы органдарымен орындалу сапасын бағалау Әдістемесі бекітілгендігін айта өткен дұрыс.Аталған құжат жоғарыда көрсетілген актілердің сапасын, толық және өз уақытылы орындалуын анықтау мақсатында жүзеге асырылады [5].

Осыдан мемлекеттік басқару аясында нормашығармашылық қызметтің әлі де болса кем тұстарын байқауға болады. Яғни мемлекетіміздің заңнамалық тұғырының тұрақтылығын қамтамасыз ету, нормативтік құқықтық актілерді әзірлеуге тәуелсіз сарапшыларды қатыстыру, нормативтік құқықтық актілерді құқықтық мониторингтен өткізуді ұйымдастыруды дамыту мен жетілдіру қажеттілігі туындайды.

Әдебиет:

1. 
   Қазақстан Республикасының 2011 жылдың 1 сәуіріндегі №425-ІV «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне норма шығармашылық қызметін жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Заңы
   
2. 
   www.minjust.kz
   
3. 
   Қазақстан Республикасының 14.10.2009 жылғы «Нормативтік құқықтық актілер туралы» Қазақстан Республикасы Заңына сыбайлас жемқорлыққа қарсы ғылыми сараптама жүргізу мәселелері бойынша өзгеріс енгізу туралы» N194-IV Заңы
   
4. 
   Қазақстан Республикасы Президентінің 2010 жылдың 23 желтоқсанындағы №1125 «ҚР Президентінің 2010 жылғы 19 наурызындағы №954 Жарлығына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Жарлығы
   
5. 
   Нормашығармашылық және құқық қолданушылық аясында құқықтық мониторинг өткізу бойынша Әдістемелік ұсыныстар. www.izrk.kz
   

Мемлекеттік басқарудағы жауаптылық мәселесі келесі аспектілерді қамтиды, біріншіден мемлекеттік басқарудың мазмұны мен даму деңгейін айқындайды, екіншіден, ұйымдастырылуы мен құқықтық реттелуі, бақылау мен бағалану сипатындағы ерекшеліктеріне ие болады.

Г.В. Атаманчуктің жауаптылыққа қатысты анықтамасында былай делінген: «Жауаптылық – экономикалық, рухани, мәдени, психологиялық және өзге де аспектілерді қамтитын жалпыәлеуметтік құбылыс» [1, 414].

Біз қарастырып отырған мәселе мемлекеттік басқаруда ерекше орын алатын атқарушы билік органдарының жауаптылығы, дәлірек айтқанда конституциялық жауаптылығымен байланысты туындайды. Қазақстан Республикасы Үкіметінің конституциялық мәртебесі Конституцияның 64-ші бабына сәйкес анықталады [2], яғни Үкімет Қазақстан Республикасының атқарушы билігін жүзеге асырады, атқарушы органдардың жүйесін басқарады және олардың қызметіне басшылық жасайды.

Үкіметтің қызметі 18 желтоқсан 1995 жылы қабылданған «Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы» Конституциялық заңымен және өзге де заңдармен, нормативтік құқықтық актілермен реттеледі [3]. Үкімет Қазақстан Республикасы Президентімен қалыптасатын жоғары атқарушы билік органы болып табылады және алқалы мемлекеттік орган ретінде, ол өзінің қызметі үшін жеке және алқалы жауаптылықта болады.

Қазақстан Республикасы өз алдына дербес тәуелсіз мемлекет атанып, өз міндеттерін шешуде оны жүзеге асыру үшін құрған мемлекеттік басқару органының атқарушылық билік жүйесін басқаратын – Үкіметтің бірнеше мәрте ауысқаны белгілі. Бүгінгі таңда мемлекет басшысы қазіргі Үкіметке Қазақстанның әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіруі жөніндегі стратегияны жүзеге асыруда шешуге тиісті бірқатар нақты міндеттерді белгіліп берді. 2007 жылғы 28 ақпандағы Қазақстан Республикасы Президенті Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан атты Қазақстан халқына Жолдауында «Біз үшінші дүниенің мемлекеті болуды алдыға мақсат етіп қойдық. Бұл өткен 10 жылдағы жұмысымыздың басты қорытындысы», - дей келе, Үкіметтің келесі онжылдықтағы одан арғы жұмысын белгілеп берді. "Қазақстан-2030" Стратегиясын дәйектілікпен орындау Қазақстанның алдағы ілгерілеу үшін берік негізді қамтамасыз етті. Республикамызда бұрынғыдан да табыстырақ алға басу үшін барлық негіз бар, мұндай тарихи мүмкіндікті уыстан шығармау қажет. Сол үшін де Қазақстанды жеделдете жан-жақты жаңғырта жаңарту жолы таңдап алынды. Бұл – Қазақстанның бұдан былайғы дамуының бірден-бір дұрыс арнасы. Осы заманғы әлемде Қазақстанға және қазақстандықтарға лайықты орын, бүкіл ел халқының әл-ауқатының өсуі мен тұрмыс деңгейінің елеулі жақсаруын қамтамасыз ету үшін сыртқы нарыққа шығып, сенімді орнығуға міндетті болып табыламыз. Үкімет алдындағы жаңа кезеңнің негізгі міндеттеріне келсек, Қазақстан әлемдік тауарлар, қызметтер, еңбек ресурстары, капитал, осы заманғы идеялар мен технологиялар рыногының шын мәнінде ажырағысыз да серпінді бөлігіне айналуы үшін негізгі он басты міндетті шешуі тиіс. Бірінші міндет - экономиканың тұрлаулы дамуын жай қамтамасыз етіп, ұстап тұру емес, оның өсуін басқару. Екінші міндет - өңірлік экономикада сапалық жаңа табыстарға жету және жаһандық экономикаға толыққанды қатысуды қамтамасыз ету. Үшінші міндет - өндіруші сектордың тиімділігін арттыру. Төртінші міндет - өндірістің шикізаттық емес секторының дамуын, экономикалық әртараптандырылуын қамтамасыз ету өте-мөте маңызды. Бесінші міндет - өңірлік және жаһандық экономикадағы өзіміздің жаңа рөлімізге сәйкес осы заманғы инфрақұрылымды дамыту. Алтыншы міндет - осы заманғы білім беру мен кәсіптік қайта даярлау, "парасатты экономиканың" негіздерін қалыптастыру, жаңа технологияларды, идеялар мен көзқарастарды пайдалану, инновациялық экономиканы дамыту. Жетінші міндет - атаулы әлеуметтік қолдау және әлеуметтік саланы нарық қағидаттары негізінде дамыту. Сегізінші міндет - дамуымыздың жаңа кезеңінің бағытына сәйкес саяси жүйемізді жаңғырта жаңарту. Тоғызыншы міндет - халықаралық іс-тәжірибені ескеріп, әкімшілік реформаны жеделдете жүргізу. Келесі мақсат - Үкіметті жаңғырта жаңарту, жоғары кәсіби мемлекеттік қызмет пен тиімді басқару құрылымын жасақтау[4]. Аталып өткен үкіметтің алдына қойылып отырған міндеттіліктер, сәйкестелген түрде олардың тарапынан туындайтын жауаптылыққа негіздейді.

Жалпы алғанда мемлекеттік органдардың, оның ішінде үкіметтің конституциялық жауаптылығына қатысты мәселе күрделілігімен ерекшеленеді.

Жоғарыда айтып өткендей Үкімет алқалы орган болып табылады және өзінің бүкіл қызметінде Республика Президентінің алдында жауапты, ал Конституцияда көзделген жағдайларда Парламент Мәжілісінің және Парламенттің алдында жауапты. Конституцияның 57-бабының 6)-тармақшасында көзделген ретте Үкiмет мүшелерi Парламент палаталарына есеп бередi.

Үкiмет мүшелерi өз құзыретi шегiнде шешiмдер қабылдауда дербестiкке ие әрi өздерiне бағынысты мемлекеттiк органдардың жұмысы үшiн Қазақстан Республикасы Премьер-Министрiнiң алдында жеке-дара жауап бередi. Үкiметтiң жүргiзiп отырған саясатымен келiспейтiн немесе оны жүргiзбейтiн Үкiмет мүшесi орнынан түсуге өтiнiш бередi не ол лауазымнан босатылуға тиiс.

Республиканың Премьер-Министрі жаңадан сайланған Парламент Мәжілісінің алдында Үкіметке сенім туралы мәселе қояды. Мәжіліс сенім білдірген жағдайда, егер Республика Президенті өзгеше шешім қабылдамаса, Үкімет өз міндеттерін атқаруды жалғастыра береді. Егер Үкiмет және оның кез келген мүшесi өздерiне жүктелген мiндеттердi одан әрi жүзеге асыру мүмкiн емес деп есептесе, олар Республиканың Президентiне өз орнынан түсетiнi туралы мәлiмдеуге хақылы. Парламент Мәжілісі немесе Парламент Үкіметке сенімсіздік білдірген жағдайда Үкімет орнынан түсетіні туралы Республика Президентіне мәлімдейді. Орнынан түсудi қабылдау немесе қабылдамау туралы мәселенi Республиканың Президентi он күн мерзiмде қарайды. Орнынан түсудi қабылдау Үкiметтiң не оның тиiстi мүшесiнiң өкiлеттiгi тоқтатылғанын бiлдiредi. Премьер-Министрдің орнынан түсуiн қабылдау бүкiл Үкiметтiң өкiлеттiгi тоқтатылғанын бiлдiредi.Үкiметтiң немесе оның мүшесiнiң орнынан түсуi қабылданбаған жағдайда Президент оған мiндеттерiн одан әрi жүзеге асыруды тапсырады.

Республиканың Президентi өз бастамасы бойынша Үкiметтiң өкiлеттiгiн тоқтату туралы шешiм қабылдауға және оның кез келген мүшесiн қызметтен босатуға хақылы. Премьер-Министрдi қызметiнен босату бүкiл Үкiметтiң өкiлеттiгi тоқтатылғанын бiлдiредi.

Yкімет және оның кез келген мүшесi егер өзiне жүктелген қызметтi одан әpi жүзеге асыру мүмкін емес деп есептесе, өзiнiң opнынан түсетінін Президентке мәлiмдеуге құқылы. Қандай жағдайда Үкіметтің тұтас немесе оның жекелеген мүшесiнiң орнынан түсетінін мәлiмдей алатындығы занда көзделмеген. Егер Yкіметтің орнынан түсуін Yкімет мәлiмдесе, oғaн Парламентпен өзара қарым-қатынасына қатысты емес әр түрлi мән-жай негiз болуы мүмкін. Yкіметтің өз iшiнде еңсерiлмейтiн әр түрлi көзқарастар, басқа да себептер болуы мүмкін. Yкімет мүшелерiнiң орнынан түсуіне олардың Yкімет Бағдарламасы­мен келiспеуi және тағы басқалары себепшi болуы мүмкін. Парламент Yкіметкe сенiмсiздiк вотумын бiлдiрген кезде Конституцияда көзделген жағайларда Үкімет енгізген заң жобасының қабылданбауына байланысты Премьер-Министр Парламент палаталарының бірлескен отырысында Үкіметке сенім туралы мәселе қоюға хақылы. Бұл мәселе бойынша дауыс беру сенім туралы мәселе қойылған сәттен бастап қырық сегіз сағаттан ерте өткізілмейді. Егер сенімсіздік білдіру туралы ұсыныс палаталардың әрқайсысының депутаттары жалпы санының көпшілік даусын ала алмаса, заң жобасы дауысқа салынбай қабылданды деп есептеледі. Алайда Үкімет бұл құқықты жылына екі реттен артық пайдалана алмайды. А.Ж.Истаев Қазақстан Республикасы Үкіметінің жауаптылығының конституциялық-құқықтық негізін екі аспектіде: Президенттің және Парламенттің алдында туындайтындығын қарастыратын болса [5, 42 б], ал Қазақстан Республикасы Конституциясына 2007 жылдың 21 мамырында енгізілген өзгерістер мен толықтыруларға сәйкес Үкіметінің жауаптылығының конституциялық негізі Президенттің және Парламент пен Мәжілістің алдында туындайды [6].

Ғ. Сапарғалиев «3аңдылық пен құқық тәртiбiн нығайту саласында Yкімет құқықтық реформаның жүзеге асырылуын қамтамасыз етедi; азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын сақтау мен қорғау, заңдылық пен құқық тәртiбiн, республиканың қауiпсiздiгi мен қорғаныс қабiлетiн, мемлекеттiк шекараның аумақтық тұтастығы мен қорғалуын қамтамасыз ету жөнiнде шаралар әзiрлеп, жүзеге асырады», - деп толықтыра түседі [7, 39 б.].

Үкіметтің конституциялық-құқықтық мәртебесін ашу кезінде мемлекеттің дамуы үшін аса маңызды болып табылатын, оның ерекше байланысын анықтайтын, әр саланың толыққанды және еркін дамуы үшін жасалатын шарттарды шешу кезінде мемлекет пен үкіметтің өзара мүддесі мен жауаптылығын білдіретін негізгі құқықтары және міндеттері қарастырылады. Яғни Үкіметтің қызметі мен мақсаты мемлекеттің, оның басқарылуының жан-жақты және еркін дамуының біртұтастығымен қарастырылады.

Мемлекеттің үкіметпен жалпы қатынасы кезіндегі мемлекеттік басқаруды іске асырудағы жауаптылық мазмұны конституциялық-құқықтық нормалармен анықталған, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарына берілген кепілдіктеріне бағытталған қызметін құрайды. Бұл қызмет үкіметтің өзінің конституцияда бекітілген құқықтары мен мүмкіндіктерін толық әрі жан-жақты пайдалануды іске асыруды қамтамасыз етумен байланысты. Ашып айтуға тырыссақ, мемлекеттің адамның өмір сүруі мен денсаулығына қолайлы айналадағы қоршаған ортаны қорғауды мақсат етіп қоюы (Конституцияның 31-ші бабының 1-ші тармағы), оның қандай деңгейде айналадағы ортаны қорғауға бағытталғандығы, нақты іс-шараларды тәжірибе жүзіндегі қажеттілікке сәйкес әзірлеп әрі жүзеге асырудағы жеделдігі мен нәтижелігіне қарап зерделеуге болады. Осыған байланысты атқарушы билік органдарының қоршаған ортаны қолайлы ету және қорғауда жеке тұлғаны белсенді әрекет етуінің құралдары және тәсілдерін арттыруда көмегін көрсетеді, әрі олардың сәйкестелген мемлекеттік органдармен, қоғамдық ұйымдармен осы аяда пайда болатын мәселелерді шешуде өзара тығыз байланысты қамтамасыз етеді. Жоғарыда келтірілген мысал мемлекет пен атқарушы билік органдарының мемлекеттік басқарудағы өзараәрекеті кезінде туындайтын конституциялық-құқықтық қатынастардың өте жылжымалы екендігін ашады деп ойлаймыз.

Сонымен қатар үкіметтің конституциялық-құқықтық жауаптылығы ол Конституцияда, конституциялық актілерде бекітілген және оны орындауды қажет ететін, қандай да бір жетістіктерге жетуге, мемлекетпен біртұтас жеке немесе оның жоғары лауазымды тұлғасымен, өкілді және атқарушы органдарымен іске асыруға бағытталған әрекеті. Б.С.Эбзеевтің айтуынша «… негізгі құқықтар мен бостандықтар мемлекетке тұлғаның бостандықтары шеңберіне араласудан бәсең бас тарту міндетін ғана емес, сонымен қатар заңнамалық, басқармалық және сот қызметіндегі индивидтің басты құқықтары мен бостандықтарының тәжірибеде жүзеге асырылуға бағытталған белсенді (позитивті) міндеті» болмақ [8, 11 б.].

Үкіметтің конституциялық жауаптылығы мәселесі өзекті болып табылады және өте күрделі әрі көп жақты. Конституциялық жауаптылық кей кезде саяси жауаптылықпен де ұштасып жатады. Осындай негіз Үкімет мүшелеріне де қатысты пайда болуы мүмкін екендігін жоққа да шығара алмаймыз. Премьер-министрді алатын болсақ, оның орнынан кетуі конституциялық жауаптылық санкциясы ретінде және саяси жауаптылық шарасы ретінде де қолданылуы мүмкін. Бұл жағдайда қарастырылып отырған тұлға мемлекеттік-биліктік өкілеттіктерге және саяси мәртебеге де ие болады. Осы тұрғыдан қарағанда Премьер-министр конституциялық мәртебесін анықтайтын өкілеттігі шегінде қайшы әрекет, құқықбұзушылық – конституциялық деликт жасаса – орнынан кетіріледі. Ал заң жобасына байланысты сенім білдіруді ұсыну – Үкіметтің конституциялық құқығы болып табылғанымен, құқыққа қайшы әрекет болып табылмайды. Ашып айтатын болсақ, Парламент депутаттарының Премьер-министр ұсынған заң жобасын қабылдауға қатысты сенім білдірмеуі, Үкімет басшысының орнынан кетуімен және Үкіметтің таратылуына негізделеді. Қазақстанда ол жер мәселесімен байланысты қолданысқа түскен болатын. Бұл жайт Конституцияның 3-ші бабына сәйкес тепе-теңдік және тежемелік жүйені іске асырумен байланысты туындайды.

Мемлекет басшысы 2007 жылғы 28 ақпанындағы Қазақстан халқына арналған «Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан» атты Жолдауында атқарушы билікті жаңартудың келесі үлгілерін ұстанады. «..... Жетіншіден, үкімет пен жергілікті атқарушы билік органдары өздерінің қызметінің ашықтығы мен есептілігін арттыруға бағытталған шаралар кешенін әзірлеуге тиіс. Сегізіншіден, мемлекеттік қызметшілер жауапкершілігін арттыруға, сондай-ақ олардың жұмысқа деген ықыласын нығайтуға бағытталған неғұрлым қатаң талаптар енгізген дұрыс. Тоғызыншыдан, мемлекеттік органдардың қызметі азаматтарға көрсетілетін қызметтің тиімділігі мен сапасы, мемлекттік, салалық, өңірлік және бюджеттік бағдарламаларды іске асырудың нәтижесі ескеріліп, екшелуге тиіс. Оныншыдан, «электрондық үкімет» жасақтау жөніндегі жұмыстың нәтижелеріне мұқият талдау жүргізу қажет» [4].

Атқарушы билікті жүзеге асыруда мемлекеттік қызметшілердің алатын орны өте маңызды. Мемлекеттік қызметшілердің жауаптылығы бірнеше нормативтік актілермен рәсімделеді. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінің 13-ші тарауында мемлекеттік қызметшілердің қылмыстық жауаптылығы қарастырылса, Қазақстан Республикасының «Мемлекеттік қызмет туралы» заңының 7-ші тарауы мемлекеттік қызмет туралы заңдарды бұзғаны үшін жауаптылықты, ал «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» ҚР кодексінің ерекше бөліміндегі тараулар мемлекеттік қызметшілердің әкімшілік жауаптылығын қарастырады. Сонымен қатар мемлекеттік қызметшілерді тәртіптік жауаптылыққа тарту Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан Республикасының мемлекеттік әкімшілік қызметшілеріне тәртіптік жаза қолдану ережесін бекіту туралы», «Мемлекеттік саяси қызметшілер лауазымдарының тізілімі мен мемлекеттік саяси қызметшілерге тәртіптік жаза қолдану тәртібі туралы ережені бекіту туралы», «Қазақстан Республикасы мемлекеттік қызметшiлерiнiң ар-намыс кодексі туралы» жарлықтарымен де реттелген. Сондықтан конституциялық нормалардың іске асырылуын қамтамасыз ету кезінде, көбінесе олардың өзге құқық салаларының нормаларымен реттелетінін байқауға болады.

Қазақстан Республикасы Президентінің 2002 жылғы 20 қыркүйектегі Жарлығында мақұлданған Қазақстан Республикасының құқықтық саясат концепциясында да өздерінің конституциялық міндеттерін жан-жақты орындауға тиісті мемлекеттік қызметшілер мен азаматтардың жауаптылықтарын арттыру қажеттігі туралы бекітілген [9].

Конституциялық құқықтың субъектілері белгілі бір өкілеттіктер мен міндеттерге ие болу арқылы позитивті жауаптылықтың заңды негізі болып табылады. Конституциялық жауаптылықтың субъектілері – мемлекеттің, белгілі бір аумақтың мүддесін көздейтін маңызды шешімдерді қабылдауға өкілеттігі бар органдар немесе тұлғалар. Осы тұрғыда жауаптылықты қолданудың негізі болып субъектінің, органның, лауазымды тұлғаның мемлекеттің мүддесіне сәйкес келмейтін, әрекеттері табылады. Осыған орай мемлекеттік қызметтің негізгі қағидасының біріне тоқталып өтсек: мемлекеттік қызметшілердің қызметтік міндеттерін орындамағаны не тиісінше орындамағаны және өздерінің өкілеттігін асыра пайдаланғаны үшін жеке жауаптылық бекітілген. Бұл қағиданың сыбайлас жемқорлықпен күреске тікелей әсері бар. Конституциялық құқықта жауаптылықтың позитивтік негізі лауазымды тұлғалардың мәртебесімен анықталады. Жоғарыда қарастырылып өткен қағиданы Ғ. Сапарғалиев пен Ж. Салимбаева мемлекеттік қызметшілердің конституциялық жауаптылығының негізі ретінде ашады [7, 87 б.], бұл пікірмен толық келісуге болады деп ойлаймыз, себебі біздің ойымызша мәселе мемлекеттік органдар мен оның лауазымды тұлғаларының өздеріне артылған конституциялық өкілеттіктерін әрі міндеттерін атқармағандығынан туындауы мүмкін. Осы аспектіде М.Т. Баймахановтың: жоғары лауазымды тұлғалардың жауаптылығы – атқарылған жұмыстың сапалылығына берілетін баға, өздерінің құзыретіне сай келмейтіндігін, өз ісін атқаруға қабылетсіздігін, билікті халық мүддесі үшін пайдалана алмайтындығын анықтаған кезден бастап міндетті отставка институтын қолдану қажет, - деген [10, 9 б.] пікірімен толық келісеміз.

Сонымен, Үкіметтің жауаптылығы – оның жеке тұлғамен конституциялық қатынасымен және атқарушы билік органдарының осы қатынастарға байланысты сәйкестелген құқықтық нормаларымен нақтыланады. Сондықтан Үкімет атынан әрекет ететін атқарушы билік органдардың, олардың лауазымды тұлғаларының мемлекеттік басқаруды іске асыруда бақылауда болуы, есептілігі, күнделікті қызметі олардың позитивті жауаптылығын арттырады деп ойлаймыз.

1 Атаманчук Г.В. Теория государственного управления. Курс лекций. Изд. 2-е, дополн. – М.: Омега-Л, 2004. – 584с.

2 Қазақстан Республикасының Конституциясы / 1995 жылы 30 тамызда республикалық референдумда қабылданған (7 қазан, 1998 жылғы № 284-1, 2007 ж. 21 мамырда № 254-ІІІ Қазақстан Республикасы Заңдарымен енгізілген өзгерістер мен толықтырулармен бірге) // Қазақстан Республикасы Парламентінің жаршысы. – 1996. - № 4. – 217-қ.; 1998. - № 20. – 245-қ.; 2007. – № 10. – 68-қ.

3 Қазақстан Республикасының Үкіметі туралы Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 18 желтоқсандағы №2688 Конституциялық Заңы.

4 Назарбаев Н.А. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан. // Қазақстан Республикасы Президентінің халыққа Жолдауы. «Егемен Қазақстан», - Астана, - 2007, № 55

8 Эбзеев Б.С. Признание и защита прав и свобод человека и гражданина – обязанность государства: Комментарий к постановлениям Конституционного Суда Российской Федерации / Отв.ред. Б.С.Эбзеев: В 2 т. Т.2. М., 2000.

9 Концепция правовой политики Республики Казахстан от 20 сентября 2002 г. №949. Одобрена Указом Президента Республики Казахстан // Официальная газета от 5 октября 2002. - № 40

10 Баймаханов М.Т. Проблемы воплощения принципов правового государства в Конституции Казахстана. // Государство и право. 1992. - № 8. – С. 9-16.

заң ғылымдарының кандидаты,

экономика ғылымдарының кандидаты,

Қазақстан Республикасы Президентінің жанындағы Мемлекеттік басқару академиясы «Мемлекеттік басқару және мемлекеттік қызмет» кафедрасының доценттері
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖӘНЕ КАНАДАНЫҢ МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІНЕ САЛЫСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ
Аңдатпа

Мақалада Қазақстан Республикасы және Канаданың мемлекеттік басқару жүйесіне салыстырмалы талдау жасалады. Екі мемлекеттің мемлекеттік басқару тиімділігін бағалау бойынша халықаралық рейтингтегі алатын позициялары беріледі.

В статье приводится сравнительный анализ государственного управления Республики Казахстан и Канады. Представлены позиции двух стран в международных рейтингах по оценке эффективности государственного управления.

The comparative analysis of public administration of the Republic of Kazakhstan and Canada is provided in article. Positions of two countries in the international ratings are presented according to efficiency of public administration.

Қазіргі таңда көптеген сарапшылар канадалық мемлекеттік басқару моделінің тиімділігіне мән беріп отыр. Оны әлемдік рейтингтер де, төменде біз жүргізіп отырған талдау да дәлелдеді. Біздің зерттеу жұмысымыздың да мақсаты жоғарыда аталған мемлекеттердің мемлекеттік басқару жүйесіне салыстырмалы талдау жүргізу болып табылады.

Қазақстан Республикасы - президенттiк басқару нысанындағы бiртұтас мемлекет. Қазақстан Республикасының Президентi - мемлекеттiң басшысы, мемлекеттiң iшкi және сыртқы саясатының негiзгi бағыттарын айқындайтын, ел iшiнде және халықаралық қатынастарда Қазақстанның атынан өкiлдiк ететiн ең жоғары лауазымды тұлға. Ол - халық пен мемлекеттiк билiк бiрлiгiнiң, Конституцияның мызғымастығының, адам және азамат құқықтары мен бостандықтарының нышаны әрi кепiлi. Республика Президентi мемлекеттiк билiктiң барлық тармағының келiсiп жұмыс iстеуiн және өкiмет органдарының халық алдындағы жауапкершiлiгiн қамтамасыз етедi.

Парламент - Қазақстан Республикасының заң шығару қызметiн жүзеге асыратын Республиканың ең жоғары өкiлдi органы. Парламент тұрақты негiзде жұмыс iстейтiн екi Палатадан: Сенаттан және Мәжiлiстен тұрады.

Үкiмет Қазақстан Республикасының атқарушы билiгiн жүзеге асырады, атқарушы органдардың жүйесiн басқарады және олардың қызметiне басшылық жасайды. Үкімет алқалы орган болып табылады және өзінің бүкіл қызметінде Республика Президентінің алдында жауапты, ал Конституцияда көзделген жағдайларда Парламент Мәжілісінің және Парламенттің алдында жауапты [4].

Халықаралық тәжірибеде мемлекеттік басқарудың тиімділігін бағалау үшін әртүрлі интегралды көрсеткіштер қолданылады. Олар халықаралық ұйымдармен (Біріккен Ұлттар Ұйымы, Бүкіләлемдік банк, Бүкіләлемдік экономикалық форум, Transparency International халықаралық ұйымы) әзірленген. Солардың кейбіреулері назарларыңызға ұсынылады. Әдістемелердің бірі ретінде Бүкіләлемдік банктің әлем елдері бойынша мемлекеттік басқару сапасын бағалау әдістемесін [5] қарастырып керейік.

Зерттеу жүргізу барысында халықаралық сарапшылар мемлекеттік басқаруды елдегі билік өкілеттіктерін жүзеге асыру үшін қажетті институттар ретінде анықтайды. Яғни сайлау процедуралары және үкіметті алмастыру, оның қызметіне бақылау жасау туралы; үкіметтің мемлекеттік саясатты тиімді қалыптастыруы мен іске асыруы қабылеттіктері туралы; азаматтар мен мемлекеттің, олардың арасындағы экономикалық және әлеуметтік өзара әрекеттестікті реттеуді қамтамасыз ететін институттарға сенім білдіруі туралы мәселелерді қамтиды.

Зерттеу шеңбері аясында мемлекеттік басқару сапасын бағалаумен байланысты алты негізгі параметрлер қамтылады: 1. Тұрғындардың пікірлерін есепке алу және мемлекеттік органдардың есептілігі (елдің азаматтарының сайлауға қатысу мүмкіндіктері, сөз бостандығы, бірлесу бостандығы деңгейі және т.б.); 2. Саяси тұрақтылық және күш көрсетудің болмауы (үкіметтің тұрақсыздығына конститутциялық емес әдістермен немесе күш көрсету арқылы әсер ету деңгейі); 3. Үкімет қызметінің тиімділігі (мемлекеттік қызмет көрсету сапасын бағалау, мемлекеттік қызметшілердің жұмысының сапасы, олардың саяси қысымнан тәуелсіздігі деңгейі және т.б.); 4. Нормативтік-құқықтық реттеу сапасы (жеке секторды дамытуға мүмкіндік беретін нормативтік құқықтық актілер мен негізделген саясатты әзірлеудегі үкіметтің қабылетін бағалау); 5. Заңның жоғарылығы (әртүрлі субъектілердің қолданыстағы нормаларға және ол нормаларды сақтаумен байланысты сенім білдіру, оның ішінде шарттарды міндетті түрде орындату, жеке меншікті қорғау, құқыққорғау орындарының жұмысы, қылмыстылық деңгейін бағалау); 6. Сыбайлас жемқорлықпен күрес (мемлекеттік билік ету өкілеттігін жеке басының мақсатына пайдаланудың таралымын бағалау)

2-ші кестеде 215 мемлекеттің мемлекеттік басқарудың сапасын анықтайтын алты индекс рейтингтері бойынша Қазақстан мен Канаданың алатын позициялары беріледі.

2-ші кестеде – Әлем елдерінің мемлекеттік басқарудағы сапасын анықтайтын көрсеткіштер*

Жыл дар	KAZ	CAN	KAZ		CAN	KAZ		CAN	KAZ		CAN	KAZ		CAN	KAZ		CAN
	Тұрғындардың пікірлерін есепке алу және мемлекеттік органдардың есептілігі			Саяси тұрақтылық және күш көрсетудің болмауы			Үкімет қызметінің тиімділігі			Заңнама сапасы			Заңның жоғарылығы			Сыбайлас жемқорлықтың болуы
2007	16	95	66		82	34		95	39		94	21		96	19		95
2008	17	95	66		82	42		96	44		95	24		96	18		95
2009	16	95	72		88	48		97	41		96	32		97	20		97
2010	14	94	62		79	44		97	41		96	32		97	16		97
2011	14	95	41		85	45		97	43		96	31		95	15		95
*Ескерту: Бүкіләлемдік банк зерттеулерінің көрсеткіштері бойынша. Интернет-ресурс: http://www.worldbank.org/

Берілген кестеде елдерді бағалау пайыздық көрсеткіштер негізінде жүргізілген – 0-ден 100-ге дейін. Әр мемлекет алты критерийлер бойынша өз рейтингтеріне ие болған. Сәйкесінше, рейтинг төмен болған сайын, мемлекеттік басқарудың да сапасы төмендейді.

Мысалы, 70% рейтинг сол мемлекеттегі мемлекеттік басқару сапасының әлемдегі мемлекеттердің 70 пайызына қарағанда жоғары және 30 пайызына шаққанда төмен екендігін білдіреді. Сандық көрсеткіштерді жеңілдету үшін бағалау жүйесін 7 баллдық шкалада пайдаланады, яғни 1 – ең жоғары баға (бұл дегеніміз мемлекеттің рейтингісінің осы категория бойынша 90-100% екендігін білдіреді), 7 – төменгі (0%, мемлекет осы категория бойынша ең төменгі позицияны алады). «Екілік» - 75-90%, «үштік» - 50-75%, «төрттік» - 25-50%, «бестік» - 10-25%, ал «алтылық» - 0-10% рейтингтерді білдіреді.

Кестеге сәйкес Канада төрт көрсеткіш бойынша өте жоғары бағаланса, керісінше «Саяси тұрақтылық және күш көрсетудің болмауы» көрсеткіші бойынша «екіге» бағаланған.

Қазақстан 2-ші кестеге сәйкес екі көрсеткіш бойынша «Тұрғындардың пікірлерін есепке алу және мемлекеттік органдардың есептілігі» және «Сыбайлас жемқорлықтың болуы» - «бестік», ал өзге көрсеткіштер бойынша «төрттік» рейтингке тұрақтаған.

Келесі 3-ші кестеде Біріккен Ұлттар Ұйымымен (әрі қарай - БҰҰ) жүргізілген электронды үкіметтің даму деңгейі бойынша әлем елдерінің глобальды рейтингісінде, сондай-ақ мемлекеттік құрылымдардың ақпараттық коммуникациялық технологияны (одан әрі – АКТ) пайдалану тенденциясын жүйелі түрде бағалаған зерттеуінде Қазақстан мен Канаданың алатын позицияларына талдау жасалады. Зерттеу БҰҰ-мен 2003 жылдан бастап бірнеше жылда бір рет жүргізіледі [6]. Осы зерттеуде қамтылған барлық мемлекеттер, рейтингте негізгі үш құрастырушы: интернет-қызмет көрсету сапасының деңгейін, АКТ-инфраструктураның даму деңгейін және адами капиталын бағалаумен байланысты бөлінеді.