Мемлекеттік тілде оқымайтын мектептерге арналған

9 -Т А Р А У
Қ А З А Қ Т ІЛ ІН ІҢ ЛЕКСИ К АСЫ Н ОҚЫ ТУ
Жоспар:
1. Сөз мағынасын түсіндіру.
2. Оқушының сөздік ңорын байыту.
3. Фразеологияны оқыту.
9.1. Сөз м ағы н а сы н түсіндіру
Қ азақ тілі - өте бай тілдердің бірі. Қ азақ тілін екінш і 
тіл ретінде оңытңанда, қазаң тілінің бай сөздік қорын 
оқуш ыға меңгерту мақсат еті лмейді. Со л бай сөз дік кор- 
дан оқы ты луға тиісті сөздер ғана таңдалып алынады. 
Оқытуға тиісті сөздерді таңдап алудың ғылыми негізі 
бар. Сол сияқты өр сыныпта, өр сабаңта шамамен қанш а
сөз уйретілетіні де оқулы қтарда бар.
Оңушыға ңазақ тілінің лексикасынан білім беру тілді 
оқытудағы өте жауапты мөселелердің бірі болып санала- 
ды. Лексикадан білім беруде оқушыны қазақш а сөйлеу 
қаж еттігіне қарай бейімдеу керек. Тілді оқыту кезінде 
сөздің көп мағыналығы да бірсыпыра ңиындың келтіреді. 
Сөздің омонимдік, синонимдік ңасиеттері де сөз мағына- 
сын меңгеруді ауырлататын жағдайлар. Сондыңтан оқу- 
тттт.тктн сөз мағынасын жаңсы түсінуге қол ж еткізуі мү- 
ғалімнің оған мөн беріп, ерекше көңіл аударуын керек 
етеді. Сөйлем, мөтін, қолданыс — сөз мағынасының айна- 
сы, сөз мағынасын сөз тіркесінде, сөйлемде, мөтінде ғана 
аыық нақты білуге болады. Мысалы: көйлектің жағасы, 
өзеннің жағасы, жағада тұру, жағаны жуу сияқты тіркес- 
терде ж аға сөзі өр түрлі мағынада қолданылады. Осы
147

сөздің м ағы налары н бірте-бірте оқуш ы ларды ң сөздік
ңорына енгізу керек. Оқушыға сөз мағынасын түсіндіру-
де көп мағыналы сөздер көп ңиындың келтіреді. Мүғалім
көп мағыналы сөздің оңушы қай мағынасын білетінін
есепке ала бермейді. Оқушы мүндай ңиындықңа үшыра-
мау үш ін, мүғалім мөтіндегі сөздің оқушыға таныс ма-
ғынадан басқа магынада ңолданғанын оқушыға ескертіп,
сөздің мөтіндегі мағынасын білдіру керек. Сонда оңушы
сөздің мәтіндегі мағы насы н біліп, оны көп мағы налы
сөзге жататынын аңғарады. Қазаң тіліндегі "ңара " деген
сөздің оқушы орыс тіліндегі "черный" деген мағынасын
ғана білсе, оның басңа м ағы налары ндағы сөз тіркесін
аудара алмайды. Мысалы: ң аракүн , ңара түн, ңара адам,
м аған ң ара, бермен ң ар а деген сөздердің м ағы насы н 
мөтінге ңарай ойластырып үйретеді.
9.2. О қуш ы н ьщ сөздік қ о р ы н бай ы ту
Тіл үйрету, оңуш ының сөздік ңорын байыту - мұға- 
лімнің негізгі жүмысы. Багдарлама бойынша өр сынып­
та неше сөз үйретілетіні белгіленген. Оңушының сөздік 
ңоры сабақта және сабақтан тыс уақытта байиды. Оңущы- 
ны ңазақш а радио тыңдауға, теледидар коруте, театрға 
қ азақ ш а ңойы лы м дарга баруга м үгалім баулу керек, 
өйткені олар оқуш ының создік ңорын байытатын жүмыс 
түрлерінің бәрін ж үйелі түрде жүргізіп отыруын қаж ет 
етеді. Ж аң а сөзді оңушы меңгеру үш ін, ол ең кемі 
3-8
са- 
бақта ңайталану керек. Оқушы үйренген сөзін сойлеуде 
қолданып дағдылануы керек. Егер оқушы ж аңа созді са- 
бақта, сабаңтан тыс уақытта ңолдана алатын болса, ол бел- 
сенді создікке айналады. Белсенді емес сөздік басңаның 
созін үгуда, мөтін, кітап оқуда кездеседі. Ертегі, оңгіме, 
кітап оңу кезінде оқушы ондағы өзіне таныс емес сөздерді 
создің ңүры лы сы ндағы ж үрн ақ не түбір арңы лы , сөй- 
лемнің ж алпы мазмүны арңылы түсінеді, біледі. Бірақ 
оны соз сойлеуінде қолдана бермейді. Оқушының сөздік 
ңорын байыту сабақпен байланысты: өр сабаңта белгілі
148

дәрежеде оқушыға ж аңа сөз үйрету жоспарланып отыра­
ды. Ол сабаңтың мазмүнына кіреді. Ж аң а сөзбен жүмыс-
ты ңтүрі:
— заттың сөзін, суретін көрсету;
— аудармасын беру (Сөздің ңиындығына байланысты)
— сипаттамалы түсіндіру
— синониммен түсіндіру
—
үнемі қайталап отыру (ж еке сөз, сөзбен тіркесте, 
сөйлем қүрамында, сөйлеу кезінде, үй тапсырмасында, 
сыныптан тыс жүмыста, сыныптан тыс оңуда, саяхатта, 
шығарма жазуда. Мысалы: II сыныпта тебеді, сырғанай- 
ды, қаула, қүм , көңілді, тікеш ек деген сөздерді оңушы- 
лардың сөздік қорына енгізуде мүғалім суретпен жүмыс
ж үргізеді):
— Не көріп түрсыңдар?
R- Әже не істеп отыр?
— Балалар не істеп жатыр?
— Қ ы з не істеп жатыр?
— Олардың аты кім?
Сосын 
цандай?
деген сүраққа жауап беретін сөздерді 
оңытады: үлкен, кішкентай, жақсы, ңоңыр, сары, ыстың.
9.3. Ф р азео л о ги ян ы оқы ту
Фразеологизмдерді оңушы ана тілінде де біледі. Фра- 
зеологизмдерді оңушы сөйлеу кезінде қолдану үш ін ма- 
ғынасын ж аңсы түсінуі ңажет жөне оны ңолдану дағды- 
сы болуы керек. Мүғалім фразеологизмдерді оқыту ке- 
зінде осы екі мөселені нысанға алып, оларға баса назар 
аударады. Фразеологизмдермен оқушының сөздік ңорын 
байыту, фразеологияны оңушыға таныстыру оны мағы- 
насы н түсіндіруден басталады . Ф разеологизм дердің 
оңуш ының ана тілінде дөл келетін түрі болса, фразеоло* 
гизмнің мағынасын түсіндіруге оны пайдалануға бола­
ды: бес саусағындай білу - знать как свои пять пальцы, 
он саусагынан онер төгіледі - мастер на все руки. Фразео-
149

логизм дердің м ағы насы н түсіндіруде оқуш ы ны ң ана
тілінің материалына сүйену, оны пайдалану жаңсы нөти-
же береді. Кейбір жағдайда фразеологизмдерді түсіндіру-
де оны ң о л д ан ы стағы н а қ т ы м ағы н асы н бір сөзбен 
түсіндіру ңолданылады. Мысалы:
- синоним сөзбен түсіндіруде: төбе ш аш ы тік түру -
ңорңу, ңоян аяғы н ж еген — ж үй рік, ңой аузы нан шөп 
алмайтын — ж уас.
- ана тіліндегі сөзбен аудару: іс ауы з - өтірікш і, мал 
базар лы болсын — тез өтсін.
Кейбір ж ағдайда фразаны сипаттал түсіндіру қолда-
нылады. Фразеологизмдерді үйрету арңылы оңушының
сөздік қоры н байытумен бірге оларды белсенді сөздік
ңорға айналдыру ж үмы сы ж үргізіледі жөне оны ңолда-
ну дағдысы ңалы птасты ры лады . Ф разаларды қолдану
дағдысы қалы птаспаса сөздер үмытылады, оларды білсе 
де, сөйлеуде қолдана алмайды.
Фразеологизмдерді түсіндіргеннен кейін оны жаттық- 
тыру керек, ол түрлі жолмен жүргізіледі:
1
Қолданылу жолы көрсетіледі.
- Түраңты тіркес қолданы лған сөйлем жасату.
~ Сөйлем жасату арңылы сөйлеуін қолдануға ж атты ң- 
тыру.
- Фразеологизмді сөйлеуде, өңгімөлесуде қолдануға 
ж атты ңты ру.
- А уы зш а, ж азбаш а мазмүндама, ш ы ғарм а ж азуда 
пайдалану.
- Күнделікті өмірде, қары м -ңатынаста өрекеттену.
- Оқушының белсенді сөздік ңорына айналдыру. 
Фразеологизмдерді оңушының қолданыс сөзіне айнал-
дырудың мәні зор. Түрақты сөз тіркестерін ж еткілікті
үйрету, оны сөйлеуге қолдануына дағдылану оңушының
сөздік ңорын байытумен бірге, оңуш ылардың қазақш а
сойлеуіне көркемдік береді жөне ынтасын арттырады.
Фразеологизмдерге арнап үйірме отырысында немесе ер-
теңгіліктер, кеш тер арнау тартымды болады. Мысалы:
Кожек" атты мөтін бойьгаша сөз тіркестерімен жүргізі- 
летін жүмыс үлгісі.
150

Сә^рсен жол жиегінде жатңан кіп-кіш кентай көжекті 
көрді. Көжектің екі көзі жаудырап, орнынан ңозғалмай- 
ды. Қ андай өдемі көжек! Өзі ж үды рьщ тай ғана, сүп- 
сүйкімді. Сөрсен аяғының үшымен басып жаңындады. 
Көжекті үстап алды. Ж үні жүп-жүмсаң екен. Ж үрегі жиі 
соғып түр.
-
Қорықпа, қорыңпа, көжегім, екеуміз дос боламыз, -
деді Сәрсен.
К өж ектің туғанына үш-төрт күн болғанда аналары 
оларды ж еке тастап кетеді екен. Олар енді өз күнін өзі 
көреді. Көжекке сыбдырлаған шөп, ш ырылдаған тоғай 
дауысы, гуілдеген жел де ңорңыныш ты. Түнде айдың 
ж ары ғынан да ңорқады. Көжектер түлкі, ңарсаң, күзен- 
дерден ңорңады. Олар үйы қтау үшін таңыр жерге, жол- 
дың жиегіне келеді (Ә.Қоңыратбаев).
Мүғалім мөтінмен жүмыс жүргізер алдында түрақты 
сөз тіркестерін тауы п, оның мағы насы н сүрайды: Өз 
күнін өзі көру — жить самостоятельно. А яғы ны ң үшы- 
мен басу — идти без шума.
Содан кейін сойлем ңүрастыртады немесе мөтін ішінен 
осы соз тіркестерімен байланысты сойлемді тауып тү-
сіндіре д і. Сонд а оңушы лар мынадай сои лемдер қүрасты- 
рады: Көжек енді оз күнін өзі көреді. Сәрсен аяғының 
үшымен басып жақьгадады.
Оқушылардың дәптеріне келесі сөйлемді жазғызады: 
Қ оян - сүт қоректі, үзын ңүлақты , үйде жөне жабайы
осетін хаиуан.
Ор қоян - ірі, жабайы ңоян.
Көжек - ңоянның баласы.
Содан кейін мүғалім ж ақсы оқитын оңушыға келесі 
өлеңді оқытқызады.
Үзын ңүлақ сүр ңоян, 
Қарап еді артына,
Естіп ңалып сыбдырды. 
Қиығын can көзінің. 
Ойлы-ңырлы ж ерлермен, 
Ке ле ж атңан томпаңдап, 
Ы тңып-ытңып ж үгірді. 
Кожегі екен озінің.

жүктеу/скачать 11,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: