МәШҺҮР – ЖҮсіптің лингвистикалық КӨЗҚарастары оқу құралы Павлодар Кереку
Мәшһүр-Жүсіп шығармаларының метрологиялық жүйесі
жүктеу/скачать 14,12 Mb.
|
| 5 Мәшһүр-Жүсіп шығармаларының метрологиялық жүйесі
Аршын, жарым - жарты, ширек; құлаш, сере, сере қарыс; қарыс; қадам; сүйем қазақтың ежелден келе жатқан ұзындық өлшемдері. Зерттеу барысында бұл – ұзындық өлшемдері белгілі бір халықтың таным ойлау жүйесімен тығыз байланысты екендігі анықталды. Қазақ халқының математикалық есептеу жүйесінің басқа халыққа қарағанда оқ бойы озық болғандығының тағы да жарқын мысалы – ол халықтық метрологияның (нуменативтер) ел ішінде берік орын алуымен дәлелденеді. Ширекке тµрттіњ бірі болдыќ дењіз, Айырылып б±рынѓы аршын кезімізден (Мәшһүр - Жүсіп); В.В. Радлов: арш (аршы араб ) рука отъ локтя до конца пальцевъ какъ мра, локоть; аршынла – 1) мрить аршиномъ; аршынлык – кусокъ въ аршинъ длиною – дейді (Том I. Часть 1. 1893: 331 – 332) (Арбаша тарнслитерациясын жасаған – А.Қ.). Л.З.Будагов: тур. аршн, аршын, арш±н (= аршы) бух. аршын аршинъ. (тур. содержит 15 верш. бух. = 16 верш.); мотовило; аршонаќ кусокъ сукна и пр. въ одинъ аршинъ; цна одного аршина сукна и пр.; ѓ±мар аршоны (аршин архитекторовъ - деп аударыпты. Буд. = 24 ж±ќа аршон; меньшій аршинъ которымъ мрятъ сукно = 8) (Том I. 1869: 28 с.) (Арбаша тарнслитерациясын жасаған – А.Қ.). Сексен аршын бой жазып, Аѓып µтіп жµнейді ((ЌЖ, 41). Позднейшая гипербола, в ней новое понятие «аршин» заменяет старинные меры длины // Ќыз Жібек, 1993: 286; Є. Н±рмаѓамбетов: аршын сµзіне ќатысты былай дейді: Алайда сµздіњ т‰пкі тµркіні Иран тіліне тіреледі. Олар «єрші» т±лѓасы, «шынтаќ» деген ±ѓымды білдірген (Н. Димтриев. Строй тюркских языков. 1962, 522-223 б.); Демек, Иран тіліндегі «арш» т‰ркі тілдерінде, оныњ ішінде ќазаќ тіліне ауысып келгеннен кейін «ын» ќосымшасын ќабылдап, «аршын» т‰рінде ќалыптасќан; одан єрі т‰ркі тілдерінен орыс тіліне енген. Яки єу баста аршын – шынтаќ пен саусаќ ±шына дейінгі ±зындыќ атауы ретінде ж±мсалса, кейіннен ±зындыќ µлшемі болып бекіген - дейді (Аршын, Ењілік //Ана тілі. 1991. ќарашаныњ 28-і, 6 б). Б±л арада орыс сµзі деп ж‰рген «шагом марш!» сµзініњ т‰бірі арш болуы м‰мкін. Арш адым, ќадам маѓынасында да ќолданылады (Радловты қараңыз: 231 - бет). Аршын арыс // ќарыс ±ѓымымен тµркіндес. С. Кенжахметов: ¦зындыќ жєне ќашыќтыќ µлшемі м‰лде екі ±ѓымды, екі т‰рлі µлшемді білдіреді. ¦зындыќ µлшемдері бір заттыњ таяќтыњ, арќанныњ ±зындыѓын аныќтайды жєне ол: елі (1,5 см), екі елі, ‰ш елі, т±там, сыныќ *с‰йем (14 – 15 см), *ќарыс, кере ќарыс (20 – 22 см), кез (50 см), аршын (75 см), *ќ±лаш (1, 60 – 2 м), жарты ќ±лаш, т.б. Балтасап, кебіс басындай деген балыќ µлшемдері де бар. *Ќ±лаш- мера длины, равная расстоянию между концами рук, вытянутых в стороны на высоте плеч (Ќыз Жібек. 1963: 287). Ќ±лаш - керілген екі ќолдыњ бір ±шынан екіншісіне дейінгі ќашыќтыќ µлшемі; *Ќарыс - бас бармаќ жєне ортан ќол аралыѓымен µлшенетін мµлшер; *С‰йем - ұзындыќ µлшеуі, бармаќ пен с±ќ ќол аралыѓы; Т±там - белгілі заттыњ кµлемін, мµлшерін µлшейтін ќолдыњ уысы, бес саусаќты ќысќандаѓы арасы (ЌТТС, 8 б.); Сол сияќты ±зын, ќысќа деп шамамен есептей береді. Ќашыќтыќ µлшемдері жердіњ ќашыќтыѓын, ауылдыњ ара ќашыќтыѓына ќолданылатын µлшем екені белгілі. Б±л µлшем т‰рлері былайша аталады: адым (ќадам) (1 м), аяќ тастам (10- 15 м), «єй» дейтін жер (100 м), дауыс жететін жер (250 – 300 м), шаќырым (1 км), иек астында, бір тµбе астында (4 – 5 км), ќозы кµш жер (5-6 км), кµз ±шында (6 - 7), тай шаптырым (4 – 5 км), ќ±нан шаптырым (8 – 10 км), ат шаптырым (25 – 30 км), бір к‰ндік жер, айшылыќ жер, т.б. (С. Кенжахметов. Уаќытты аныќтау белгілері // Ќазаќстан мектебі. 1996. №6. 60 б). Аршын сµзіне орайлас Ќ. Ж±банов шаќты//шамалы, жарым//жарты, ширек халыќ метралогиясын нумерализация т±рѓысынан кењінен ќарастырып, термин дєрежесінде ѓылыми т‰сінік берген т±њѓыш ѓалым: ол, орыс емілесіндегі Ф, Х, В әріптерін П, Қ, Б әріптерімен жазу. Мысалы: сума, анализ, анология, аркосинус, базис, бектор, диагонал, интеграл, конус, куб, масштаб, пизика, периметр, радтан, радиус, ромбы, пигур, сентр, покус, шар, еккер, сиркул т. б. Сын есім ретінде кездесетін халықаралық сөздерге тағы үстеме сын есім қосымшасы қосылмайтынын мысалы: абсолют, абстракт, интеграл, натурал, сентрал, елементар, ирратсионал, горизонтал, бартикал. Сын есімнің анықтайтын ауанына қарай -лық, -дық, -тық жұрнақтарын қосу арқылы жасалады: пропорсиалық бөлу, логарипмдық теңгерме немесе, период бөлшек, сентр бұрыш, квадрат теңеу т.б. Орыс тілі заңы бойынша көп буынды, сөздің аяғы д, ш, г сияқты дыбыстарға бітпейтін сөздердегі а дәнекерін қысқартып: аксиом, теорем, проблем, апопем, биссектрис, координат, абссис, гепотенуз, амплитуда, база, паза, т.б. -Тсия, (-ция) -сия болып қысқарады, не –тсия түрі өзгермей алынады. Пунксия, бірақ үнді р, л, н және дауысты дыбыстан соң: пропортсия, диперенсия, нумератсия, проексия. Просент сөзі де т әрпінсіз жазылады дейді. Қ.Жұбанов жаңа терминдер де жасайды: түзу//түзулер, қисық//қисықтар, жоғарғы табан, шексіз аз шама, шексіз көп шама, шекті шама, жақ-бет мағынасында т.б. Кейбір сөздер бұрыннан қазақ емлесіне лайықты алынғаны ескеріліп: минот//мүйнет емес, доға// дуға емес, секунт//секонт емес, но’л// нул емес .т.б. Бұрын айтылып жүрген: шаршы, текше, тікше, үшкіл, төрткіл, бірлік, ондық, жүздік, яғни бүтін сандардың бірлері, ондары, жүздері қолайсыз деп табылып, квадрат, куб, бірге жазылатын: үшбұрыш, төртбұрыш, ондар, бірлер, жүздер «өлшем» деп өзгертілгені туралы. Бірақ, үш бұрышы, төрт бұрышы бар затты атау керек болса: «үш бұрышты», «төрт бұрышты» деп сандық анықтауышын айырып бөлек жазатынын айтады. Арифметика амалдарының аттары және әр амалдағы сандардың аттары былай қабылданған: қосу, қосылғыш, қосылғыштар, азайтқыш, қалдық, айырма, көбейтінді, бөлу, бөлінгіш, қосынды немесе сумма, алу, азайғыш, көбейту, көбейгіш, көбейткіш, көбейткіштер, бөлгіш, бөлінді, бөлік. Бұлардан басқа: еселік, бөлшектік алым мен бөлімі, көлем, аудан, түбір, даража, көлбеу, теңеу т.б. Математика ғылымының ең негізгі ұғымдары: отношение-қатынас, байланыс емес, относительная - салыстырмалы, зависмость-іліктестік, тәуелділік, соотношение-қатынастастық деп жобаланды. Математикалық өрнегі халықаралық терминдер: синус, косинус, тангенс, котангенс т.б. Ықшамдалған формалары өзгермей жазылады. Мысалы: sin, cos, tg, cotg, sec, cosec т.б. Халықаралық термин атаулары: биквадрат, бином, антилогарифм, арктангенс, субнормал .т.б. Оларға үстеуіш болып тұрған: би-екеу, анти-қарсы, арк-кері, суб-төменгі не сыртқы қабаттағы деп жатпай-ақ күрделі сөздер қатарында беріледі-деп тыњнан халыќ µлшеміне с‰йене отырып кµптеген терминдер жасайды [1, 359-363]. Ќ. Ж±банов атаѓан кейбір халыќ µлшемдері мысалы: жылќыныњ ќазысын µлшегенде, негізінен ќолдыњ саусаќтарын пайдаланѓан. Ќазаќ ±ѓымында ќазыныњ арыќ-семіздігін: б±лт, пышаќ сырты, ќыл елі, жарты елі, шынашаќ, бір елі, бармаќ, екі елі, ‰ш елі, тµрт елі, сыныќ с‰йем, табан, сере, - деп атайды (Ә. Болѓанбаев. Кейбір атаулардыњ этимологиясы // Ќазаќстан мектебі. 1984. №3. 76 б). С.Жанпейісова ќазаќ аќын, жазушыларыныњ шыѓармаларындаѓы нумеративтер ќатарына сан, лек, т‰мен, танап, сайыпќыран, ќыруар терминдері кењінен сµз болады. Олардыњ тіліміздегі т‰рлі µлшемдік мєні ќаралады. Мысалы м±нда сан, лек сµздерініњ т‰ркі тілдерінде бірде «он мыњ», сонымен ќоса жєне «ж‰з мыњ» маѓынасын да білдіретіндігі сµз болады [2, 22-23]. Ќош – диќандардыњ термині, жер жыртатын ж±п µгізді білдіреді. Егін салатын жер µлшемі кµбіне, мысалы, осы жаѓдайѓа, ќошалар санына байланысты болады (Ә. Диваев. Тарту. 1992: 244). Түрік тілінде сандық аталым ежелден бар. Мысалы: «Орхон-Енесей» ескерткішінің тілінде: бір, ікі, үч, төрт, біш, йеті, секіз, тоқуз, он, йегірмі, отуз, қырқ, еліг, йүз, бың т.б. Реттік сан есім: -нті, -нч, -ынч, -інч жұрнақтары арқылы жасалады. Кейде -қы, -кі жұрнақтары арқылы жасалады: ілкі, отузқы. Жинақты сан есім: -ағу, -егу қосымшасы арқылы жасалады: үчегу. Бөлшектік сан есім сыңар сөзі арқылы жасалады. Аралас сан есімдерді түркі тілдеріндегідей ондық үстіне келесі санды қосып айтпаған. Ескерткіште оннан бастап санағанда, санақ басталған санның өзі айтылмай, оның бірлігімен келесі ондық қосылып айтылып отырған: йеті йегірмі-17, сегіз йегірмі-18, алты отуз-26, йеті отуз-27, үч отуз-23, біс йегірмі-15 т.б. Кµне т‰ркі нумерализатциясынан бейхабар А.П. Седельников: Образование киргизы не получают: они почти все безграмотны. Среди народа известен счет только 10 тысяч – «тмень» (тмень, тьма: б±л сµздер ќара-ќ±рым деген маѓына берген, тмень – т‰мен сµзі-А.Ќ.) («русская тьма»); больше киргизы чисел не знают (в обиход их жизни и до десяти тысяч приходится впрочем, считать очень редко). Время считается так, как считалось у древних монголов (от которых и было принято) - дейді (А.П.Седельников А.П. Распределение населения киргизского края по территории, его этнографический состав, быт и культура //Абай. 1993. №8. 19 б). Аралас сан есімнің санау тәртібі туралы В.В. Бартольд, С.Е. Малов сынды түркітанушылар екі ұдай пікірде бірі жоқ десе, екіншісі сары ұйғырларда кездеседі дегенді айтады (Ғ. Айдаров, 1986: 82-86). Б±л турасында: В состав числительных входят лексические единицы для обозначения чисел первого десятка, для чисел двадцать, тридцать, сорок, пятьдесят, сто, тысяча; для чисел шестьдесят, семьдесят, восемьдесят и девяноста употребляются сложные слова, первая часть которых представляет фонетически видоизмененные названия соответствующих единиц первого десятка. В некоторых тюркских языках образовалась иная система обозначения десятков по схеме «название единицы первого десятка + он 'десять», ср. хакас. алт-он 'шестьдесят', якут. тöртÿон «сорок» (ИNTERNET жүйесінен алынды). Ғ. Мүсіреповтың «Оянған өлке» романында халыќтыќ нумерализацияны ќолданудыњ мынандай т‰рі кездеседі: «-Үлкен кісі, жүзден жиырмасы кем аулының жігіттері қайда жатады екен? Білсеңіз, жөн сілтеп жіберіңізші?-деді. Әйелдің сұрап тұрғаны Сексен аулының жігіттері екенін аңғармай қалған Байшегір: -Шырағым, ондай оспағыңа шорқақ едім… Пайғамбардың аулы болса да атын аташы!-деді. Әйел біреу естіп қалмас па екен дегендей, айнала бір қаранып алды да: -Тәңірі деген, жүзге жиырмасы жетпесе, сексен болмайтын ба еді!.. Сексен аулының жігіттерін сұраймын,-деді енді турасынан тартып» (1962: 289). Нуменативті эфемизмді қазақтың салт - дәстүріне орайластырып, шебер пайдалана білген. «Күлтегін» ескерткішінде: Ќырыќ артуќ (ы) йіті йолы с‰леміс [3, 14] қырық артұқы бес (45) деген кострукция кездеседі [20, 108]. Мұндай көнеден жеткен т‰ркілік нумерализация берітінгі әдебиетте де кездеседі. Бірақ, дәл сондай мағынада емес. Біржан мен Сараның айтысында: екі жыл 35 - ке келгеніме дейді. Біржан: 35 + 2 = 37 де болады. Немесе, ақын С. Торайғыров: Тағдырдың кездестім ғой кермесіне, Талапты жиырма сегіз деген жасым – дейді (1987: 154). Талапты 28 дегені ақынның 28 жеткен жоқ та, 27 - дегі кезін айтқан дейміз. Сонда ақын 27 жасында болғанда: 1893 + 27 = 1920 жылы дүниеден қайтқан. М-Ж. Көпеев шығармаларында да сан есімді қолдану тәсілдері кездеседі. Мысалы: Мың сегіз кеше алпыс тоғыздан соң (30) жүз сан есімінің орнына кеше сөзі қолданылып, 1008 -ден, соң 69 – деп түсінбес үшін кеше сөзі мен тоғыз сан есімі -дан шығыс септігін қабылдап тұр. Шығыс септігі -дан 1869 жылғы патшалық реформадан соң қазақ не көрмеді дегенді меңзейді. Сондықтан, М-Ж. Көпеевте морфологиялық тұлғалар белгілі бір рөл атқарған. «Күлтегін» ескерткішінде артұқы сөзі қосылу тәсілі қолданылса, М-Ж. Көпеев өлеңдерінде асты сөзі қолданыс тапқан. Бір мың тоғыз жүз жылдан бес жыл асты, Бес түгіл алтыға жұрт араласты (32) дегенде 1900 + 5 = 1905 –те , барыс септігі арқылы жасалған алты + ға сан есімі дара 6-ның өзін ғана көрсетіп тұрған жоқ, 1906 жылдың да қиыншылығын жұрттың көргендігі жырланады. Бес жерде оннан бірі кем тұрған жас (52) кем сөзі қолданылып, (5 x 5 = 25 (кем) – 10 = 15) жерде деген сөзі арқылы көбейтіп барып 15 жаста екендігін айтып отыр. Бөлшектік сан есімдер таза математикалық ұғымға байланысты туған сөздер. Каталог: fulltext -> transactions transactions -> Казахстан республикасының Ғылым және білім министрлігі transactions -> Азамат Тілеуберді transactions -> Қырықбай Аллаберген тарих және баспасөЗ Қазақ мерзімді баспасөзінде тарихтың «ақтаңдақ» мәселелерінің жазылуыбаспасөзінде тарихтың transactions -> Екінші кітап transactions -> МӘШҺҮР – ЖҮсіптің лингвистикалық КӨЗҚарастары оқу құралы Павлодар Кереку transactions -> МӘШҺҮр тағылымы жинақ 2 Том transactions -> Е. Жұматаева жоғары мектепте оқытудың біртұтас дидактикалық ЖҮйесінің теориясы монография Павлодар 2012 Кереку жүктеу/скачать 14,12 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|