Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы мифологиялық лексика 3 Том
Қызылбас. ¤зіњнен ќожа шыѓып т±рѓаныњда, Сарт-сауан ќызылбаста
жүктеу/скачать 1,02 Mb.
|
Қызылбас. ¤зіњнен ќожа шыѓып т±рѓаныњда, Сарт-сауан ќызылбаста нењ бар еді? (М-Ж., 101). Араб, башќ±рт, ќызылбастан, Переводчик т‰рік, ноѓай (Шєкєрім, 195); Осы мєліметтіњ бєрі, сайып келгенде, от (ал) ќызыл ±ѓымына алып келеді. Б±л жµнінде С. Ќасќабасовтыњ да ќазаќ мифологиясына байланысты зерттеулерінде ±шырасады [150, б.199-202]. М. Д‰йсенов: Тегінде «албасты» деген ат одаѓай мен етістіктен ќ±ралмаѓан. Б±л оныњ бас салатын ќимыл-єрекетіне байланысты аталѓан емес. Кµне т‰ркілердіњ «ал» сын есімі ќызыл, ќызѓылт т‰сті береді. «Ал ќызыл кµрінеді ќашќан т‰лкі» дегендегі «ал» ќызылдыњ синонимі. «Бас» зат есім адамныњ басы, «ты» ж±рнаќ. Сонда «албасты» дегеніміз «ќызыл басты» маќ±лыќ дегенге саяды. Ендеше «албасты» атауы оныњ єрекетіне байланысты емес, басыныњ бояуына, т‰сіне байланысты ќойылѓан деп білеміз: «Ал» деген сын есім тілімізде пайдаланудан шыѓып ќалуына байланысты б±рынѓы маѓынасы жоѓалып, одаѓайѓа ауысќан «басты» сµзі де солай. Осы «албастыны» ж±рт адамѓа теліп «кісі киік», «жабайы адам», «ќар адамы» деп те айтып ж‰р (Білім және Еңбек, 1972. №5: 18-20). Албасты – Шыњѓыс ханныњ «Ќызылбас» – деген ±лы болѓан екен, елді ќан ќаќсатыпты, Ќызылбас келе жатыр десе, ‰рген ит, бесіктегі бала жылаѓанын ќояды екен. Алый – ќызыл к‰рењ – дейді. Ал – деген (ќызыл деген) сонда ќызылбас – албасты (жаулады келіп ќалды) деген маѓынаны береді. Иран елін «Ќызылбас» – деп атаѓан. Кейбір зерттеушілер «Ќызыл бас» деп Ауѓан жеріндегі сефевилер династиясын айтады. Олармен ќазаќтар тµтелей байланыста болмаса керек. Ќыпшаќтар ХV ѓасырѓа дейін ислам дініне кірмеген. «Ќызыл бас» деп біздіњ дєуірімізге дейінгі IV-II ѓасырларда Алтай т‰ріктері ѓ±ндерді, одан соњ ќытайлыќтарды атаѓан. Жужандар ќытаймен «Ќызыл бас» елімен де соѓысќан. Ќазаќ ±ѓымында «Ќызыл бас» – жау елі, бірде иран, ќалмаќ, бірде Ќараман, Ќазан – дейді Ә. Қоңыратбаев [151, б.158]. Ќызылбас – перс. (ЌЖ, 287). Демек, «ќызыл бас» бастыњ ќызылдыѓы емес екен «ќызылбас» албастыныњ синонимі болуы мүмкін. От – от, алау (МЌ, 163); В.В. Бартольд: тюркское слова кызыл, как известно, значит `красный`, а не `желтый`, так что монгольское сара – тологай было бы очень дурным переводом выражения кызыл – баш – дейді [107, б.310]. Л.З. Будагов: тур. дж. ал хитростъ, обманъ, стратегія ала аяқ хитростью; алалғқ обманутъ (= алы амқ Али-Шеръ). 2) алый, красный цвтъ, السيما, السو алсима, алсу аловатый, ال ات ал ат рыжая (масть лошади съ красноватою гривой и такимъ же хвостомь), ال رشته ал раштәһ красная бумага хлопчат. ал қызыл реңкі пунцовый цвтъ т.б. [19, б.76]. В.В. Радлов: ал а– алый ал қызыл (екі беті ал қызыл); алау – пламя, огонь – деп түсіндіреді [10, б.355]. М. Фасмер: алый «ярко – красный», др. русск. алъ в грамотах с ХVV в.; см. Корш 8, 647; Срезн. I. 20; укр. àлий – то же. Из тур., крым. –тат. al «светло - розовый», тат., кыпч., казах., чагат., уйг., aL «алый». (Mi. TEC. 1, 244; CM 3; Радлов I, 349 и сл) [89, б.73]. А. Ибатов: Ал – ал ќызыл /2/. Ашыќ ќызыл Тутет уртурѓе алтын ќышанлыќ єл тамѓанлыќ йарлыќ берілді /ТЌ-50/ – устай туруѓа алтын нышанды, ал ќызыл тањбалы жарлыќ берілді. Тута туруѓа ал тамѓалыѓ йарлыѓ берілді /т2-14/ - устай туруѓа ал ќызыл тањбалы жарлыќ берілді [124, б.64]. Э.С. Кулиев: -ал соответствует тюрк. «ал» со значением «красный», «алый» (ср.: gyzуi красный), указывающий на цвет плода кизила [153, б.20]. Б. Саѓындыќ±лы: арсал – «рыжий»; арсал сач / рыжие волосы //ДТС, 56/. Кµне т‰ркі тіліндегі «арсал» сµзініњ ќазаќ тіліндегі ±ѓымы – «ќызыл-сары». «Арсал» – біріккен сµз: арс + ал. «Лексикадаѓы ‰немдеу ќ±былысы» атты тараушада кµне заманда с, т дыбыстарыныњ сµз басында жиі т‰сетінін, «оттыњ жалыны» тіркесінен ыќшамдала келіп жасалѓан «ал» формасыныњ «ќызыл» ±ѓымын беретіндігін дєлелдеп бердік. Сонда кµне т‰ркілік «арсал» сµзініњ т‰п н±сќасы – сарс + ал мынадай маѓына береді: «сарс» – «сары», «ал» – «ќызыл» [154, б.29]. М. Қашқари арсал – жирен; ақшам – ақшам [9, б.137]. Л. Будагов жирен // жирн йееренъ, дзеренъ, антилопа (ant dutturosa, монг. дзеренъ) [19, б.388]. Демек, арсал қызыл мен сары емес жирен түсі болған сияқты. Албасты ( ал ~ ќызыл + бас) «албасты», «ќызылбас» – деп аталуы зањдылыќ. Е. Жанпейісов: ќара (ќаралы адам) дегенге байланысты «Ќара» ныњ ќызылдан да болатынын Ә. Диваев дерегіне с‰йеніп дєлелдейді [59, б.33]. А. Ибатов: ал ќызыл, ал ќара кµк деген тіркестерде ѓана ќолданылатын ал сµзін «ќызыл» деген маѓынада «ал тамѓалы» деп жеке айтатын болѓан [152, б.4]. Ал ќызыл галстук тіркестегі ал (ќызыл) деген ±ѓымды береді. Ал – ал ќызыл, ќырмызы ќызыл (МЌ, 147); Ш. Сарыбаев: Парсыша ал сµзі «солѓын ќызыл» маѓынасында ж±мсалады. Орыс тіліндегі алый сµзі ал сµзімен байланысты болуы ѓажап емес – дейді [31, б.491-492]. В казахском языке есть прилагательное «алќызыл» (ярко - красный), которое разлагается на ал и ќызыл. Первое из них самостоятельно не употребляется, а второе означает красный. Здесь ал можно связать с монг. ал – красный (ал улаан алый, ярко – красный) [31, б.159]. Ә. Қайдар: Біздіњ пайымдауымызша албасты (ал + бас + ты) ал (ќызыл) сын есім, бас етістік, -ты кµне ж±рнаќ – деп жазды [46, б.146]. М. Дүйсенов бас – зат есім (бас) – деп қарастырады (Білім және Еңбек. 1972. – № 5. 18-20). Түйін. Мәшһүр-Жүсіп қызылбас демонологиясын албасты сияқты қолданған. Біздің ойымызша: Ал = қызыл (албасты // қызылбасты) > синоним сөздер. Диуана. Бекболаттан – Лекер, Шалќыман диуана атанѓан, хажыѓа барып µлген; М±ныњ баласы Ѓайсабай диуана, м±нан ‰ш бала бар (М-Ж., 44); В. Радлов: Дуа сµзі ду+а т‰бір мен -а (ана//а+на) екінші компонентініњ бірінші буынынан т±ратын сияқты. Ду`аlа 1) молиться, 2) колдовать [10, 1783]. Дівана–съумасшедшій, юродивый, нищій, дервищъ; дівані – предавшійся Богу; дівар –стна; дівä – злой духъ [10, б.1779]. Дуана=діванä дервишъ, нилигримъ, юродивый [10, б.1783]; Г.Потанин: Дуана – «юродивый», «блаженный», которому приписывается дар исцелять болезни, предвидеть события и пр [143, б.118]. Диуана п. [ ديوдив: злой дух+ انه ане: суффикс, образующий прилагательные и наречия. ديوانهдиване: безумный, сумашедший, юродливый, блаженный] -1. чудной, чудаковатый; 2. попрошайка, нищи (Рүстемов, 94). Л. Будагов: п. дивъ, демонъ, нечистый духъ; иполинъ, побдитель духовъ. Диваръ – стна; ديوانه диванэ, сумашедшій, бшеный, дикій, юродивый (въ зниченіи юродливого или шатающагося дервиша, въ Туркестан произносится дуванъ т.б.) [19, б.582]. Р. Мустафина дуана-этимология и семантика этого термина связаны с таджикско-персидским «девонэ» («одержимый дэвом»), юродивый, скиталец [117, б.143]. Диуана (п) ескі дионее (диване) шашаќтап сылдырмаќ таќќан аса таяќты, аллалап сарнап садаќа с±райтын адам (Бекм±хаметов, 62). Өзі көкайыл, өзі дию, пері, Өзі долы қатын (М-Ж., 54); Ирандық дев түбірінен қазақ тілінде екі дублет пайда болған сияқты: дәу және дию. Біріншісі дәу жалпы көнеқыпшақтық түбір тұлғасы да, екіншісі дию кітаби тілдің жемісі сияқты. Мысалы, көне татар тілінде дәу сөзі дию деген мағынаны да берген. Бұл сөз ет.удм. дау пэри (тат. дию пэри, дию пэрие) `пери-див`. Дев > дию түбірі қазақ. диюана (дәуріш, дуана)., дуана., тат. диавна (мар. дувана) `жынды` парсы тілінде. девона `дию секілді` және дуамал (чув. диал. мãвама, мар. дуамал), дәувамал (ТТДС: 131) `ойланбай, ойсыз істеу; өте қатты`, тура мағынасында `дию сияқты, дию секілді`; қараңыз ноғ. амал `тәсіл, сол секілді, ұқсас` ~ тат. диал. (мишарск., сиб.-тат.) амянь, әмәл.`ұқсас, дәл өзі` (Гиганов 1804, ТТДС: 543)`салыст. тат. диал., башқ. дәумәл `үлкен, алып, дәу` (Ахметьянов, 23). Иран. дев `див; тілдік құдай; жын` (көне. -иран. dajva ~ латын., грек. тео `құдай`) түркі тілдерінде көптеген филиациясы мен деривациясы бар: тат., башқ., қазақ. дийү, дейү, дәу `див`; тат., башқ. дәу `алып, дәу, үлкен` ноғ. дав `алып, батыр`; ққалп. тәв, деү, қаз. дәу, диал. maw, құмық. дев, қбалқ. деү, қырғ. дöö `див; алып, дәу` т.б (Ахметьянов, 22). Тєжіктіњ (дєуріш//дербіш) ду < дуа ~ дуана ~ дєуріш ~ диуана ~ диюана ~ дуалау т‰бірлес сµздер. Мысалы, Жетім-жесір, м‰скінге ‰лестіріп, Ќайда дєруіш бар болса, тамаќ беріп (М-Ж., 50). Дуаналар баќсы сияќты бастарына баскиім, ‰стеріне халат, ќолдарына аса таяќ ±стаѓан. Жєне де екі жолды бєйіт (дубайти) айтќан. Будагов а. диуан; диванъ мн. дуауне собраніе, сборникъ стихотвореній т.б. (1869: 582). Е. Жанпейісов та : диуан – өлеңдер жинағы деген сөзі қатысы болуы мүмкін екенін айтады [59, б.72]. Дарвеш – моддий борлиғдан, нафеи шум орзуларидан қÿл силтаб, дунё неъматларини тарк қилиб Хақиқат йÿлига кирган киши. Дарвеш-умрини ишқ ва риёзатга бағишлаган тариқат Йÿлчиси, чин ошиқ (Ахмат Яссавий Хикматлар. – Тошкент, 1990: 250). М.К. Хамраев: Дубайти – («ду» – два, «байти» – двустишие) – термин тюркоязычной классической поэзии. Два бейта, иначе говоря, – это четверостишие – дейді [155, б.29]. Представление об этом образе дополняется следующими сведениями: «дуаны» на голове носили лебединную шапку, посох-асу, не отличавшийся от асы баксы и пели песни, начинавшиеся двухстишием: «Дуаны входят в дверь, а шайтаны выходят из дыр (юрты)» (Мустафина, 143). Ш. Уәлиханов: Онгонды – аруақ, деп атады, көктәңірін – Алла немесе құдай, жер рухын – шайтан, пері диуана және жын деді, бірақ одан халық санасында шамандақ идея бұзылмады. Аруақ – бабалардың жебешілік, қолдаушылық құдіреті. Аруақ – (ар. көпше түрде ) Рух .روح.деген сөз [3, б.171]. Дию <> дәу > диуана. Түйін. Ирандық дев түбірінен қазақ тілінде екі дублет пайда болған сияқты: дәу және дию. Біріншісі дәу жалпы көнеқыпшақтық түбір тұлғасы да, екіншісі дию кітаби тілдің жемісі сияқты. Мәшһүр-Жүсіп диуана демонологиясын онша жаманшылық иесі сияқты емес, шайхы сияқты дәрежеде қолданған. Ж. Аймауытовтың «Ақбілек» романында дуана жақсылық иесі қылып суреттелген. Жалпы дию тұлғасы жеке тұрып жаман кейіпкер ретінде суреттеледі. Диуананың фонетикалық өзгеріске ұшыраған түрлі варианттары бар. Қазақ арасында дуананың жеке басының жаманшылық қасиеті аздап ұмытыла бастаған. Бұл -ане қосымшасын ана сияқты түсінуінен де болуы мүмкін. Диюана сияқты жезтырнақ та жаманшылық жасауға дайын кейіпкерлердің бірі. Ертегілерде жезтырнақ пен диюананың жаманшылық іс-әркеті тең түседі. Диюана пері > періште сияқты қазақ әдебиетінде жағымды бейнеге ауысқан. Жезтырнақ. Екі сөзден (жез + тырнақ) тұрады. Бұл сөздің мағынасы өте күңгірт ерте уақытта қазақтар анттың орнына аспанға қарап, тырнақтарын жалайтын болған. Тырнақтарда сиқырлы күш бар деп ойлаған. Буслаевтың айтуынша, атаусыз саусақ (шылдыр шүмек) өтірікке жол бермейді. Бұл мәлімет жезтырнаққа қатысы бар ма, жоқ па белгісіз. Бірақ, тырнақта ерекше магиялық ерекшелік бар деген түсінік болғаны анық. Ш. Уєлиханов: Албасты – рух, єйелдер босанѓанда ќатерлі. Оларды жезтырнаќ – деп те атайды. Жезтырнаќ – тырнаќтары жез болады. Б±л єйел бейнесіндегі рух, орман-тоѓайларда мекен етеді [3, б.157]. С. Қасқабасов жезтырнаќ – єйел кейіпіндегі жын (дух). Ол орманда µмір с‰реді – деп жазды [8, б.111]. Ә. Қайдар: Жез тырнақ (кемпір) («баба яга», «прожженная злодейка») [112, б.136]. Жезтырнаќ туралы хикаялар албасты, жалѓыз кµзді дєу жайындаѓы єњгімелерге ќараѓанда біршама кµркемделген, тіпті шежірелік (генеалогиялыќ) цикілге де т‰се бастаѓан, яѓни ертегі жанрына ойыса т‰скен [8, б.112]. Г. Потанин: Джесьтырнак – буквально «медные когти», мифическое злое существо [143, б.155]. Қырғыздарда: Текшенің темір тұяқ, жез білек Көк аладай беренді Жетелеп алып келеді (Манас) жез білек тіркесі кездеседі. В. Радлов: jÿзÿlғäк кіжі – съумасшедшій человкъ, jÿзÿlғäк іт бшеная собака кездеседі [10, б.620]. Ә. Қайдар жез (латун) сөзіне қатысты тіркестерді атап өтеді [112, б.136]. Түріктерде жезге теңеу ежелден бар қасиет. Жез өкше, жезде, жез киік, жез қанат т.б. Албасты мен жезтырнақ өзара байланысты сияқты, қазақ діни мифологиясында басты-басты орындарды алады. Түйін. Мәшһүр-Жүсіп жезтырнақты демонология қатарына қосады. Жезтырнақ пен шайтан бір-біріне мағынасы жағынан диюанаға қарағанда жаманшылық жасағанда асып түседі. Балдыздар апайының күйеуін жезде дейді. Осы жезде сөзі мен жезтырнақ түбірлес сөздер болуы мүмкін. Жезтырнақ пен жез өкше іс-әрекеті жағынан ғана айырмашылығы болмаса, семантикалық жағынан жуық мәндес сөздер. Ә. Қайдар: В этом ряду и стоит сочетание *жез өкше, где *өкше в переностном смысле означает «стыдное место женщин» (ср. *өкшесі қанамаған – «женщина, нерожавшая ребенка»). Следовательно, *жез өкше означает «женщина, видавшая виды, опытная в половых сношениях» – дейді [112, б.136]. Шайтан. Ібілістіњ ќылѓан шайтан асыл затын, Алладан алып т±р ѓой тілеп жаќын (39); (М-Ж., 39,38); Шайтанныњ Єріп ж‰йрік сабаѓына, Албасты ќарап басар ќабаѓына (Сєдір аќын). Демек, жаңағы албасты, үббе, жезтырнақ, шайтан образдарының түпкі төркіні – көне замандағы мифтік сана мен діни нанымдар (С. Қасқабасов, 1984: 95). Л. Будагов:شيطان шайтан – дьяволъ, сатана, дьявольщина, злость дьяволская, شياطين шайатин. дъяволъ, сатана, сатанинскій, хитрый, летучая мышь, тур. заусеница, дагест. каперсы т.б. [19, б.681]. В. Радлов: шäітан [ شيطان(Оsm), aus dem Arab.] сатана – der Satan [10, б.996]. Шайтан – бес, злой, дух (Тверитин, 115). Ә. Диваев: шайтан – жын-пері немесе ібіліс [134, б.244]. Н. Өсеров, Ж. Естаев: Сол секілді шайтан да көбіне кішкене қыз іспетті болып, халықты тура жолдан шатастыруға, жаманшылыққа үйір етуге үндейді [118, б.125]. Қазақ шайтанды көрмегенмен аузынан тастамайды. Бұл – сөз атадан балаға мұра ретінде қалып, әлі де болса жалғасын табуда. Түйін. Мәшһүр-Жүсіп шығармасында шайтан басты рөл атқарады. Өте жиі қолданғаны байқалады. Жалпы қазақ әдебиетінде шайтан жалмауызға қараған да жиі қолданыс тапқан. Шайтан > жын. Жын> жік. Жын емес, адам емес, періште емес – адам баласына тағылым берген не нәрсе? (М-Ж, 287). Будагов а. жн – жын духъ, геній; злой духъ, демонъ, демонскій, бсовскій, неистовый; кир. сумасшествіе, безуміе, помшаться, сойти съ ума т.б. [19, б.442]. Тат. ж,ик `злой дух; дух мук и ненависти` (в выражении ж,ик кур - `перенести муки`, букв. `видеть ж,ик`) и ж,ык `дух-обжора` ж,ык бул – `стать обжорой`, ж,ык кур – то же, что и ж,ик кур), тат. диал. йек, ж,ек `дух противоречия, нанависти, сидящий в каждом человеке` ж,егем сөйми то же, что и женем сөйми `черт мой не любит кого-л.)` происходят от др. – тюрк. jäк (а также jäк - іcкäк )`демон зла, черт, дух болезни` (ДТС), кар. jэк `дух; молния`, кирг., ккалп., каз. жек (жік – автор) `ненависть, презрение`, др. – кыпч. jak kördü `возненавидел`, алт. дьек `жадный; злой дух` и. т. п. (Булатов 1965: 34-36) [2, б.23]. Жер астынан жік шықты, екі құлағы тік шықты. Осы фразеологизм құрамында тұрып мағынасы күңгірттенген жік сөзінің тіліміздегі: жігі ашылу, жік болу, жігін білдірмеу тәрізді тіркестерде кездесетін «аралық», «жапсар», «шекара» мағынасындағы жік сөзімен үш қайнаса сорпасы қосылмайды. Бұл қазақ, тағы басқа түркі тілдерінде қазірде ұмыт болған, тек кейбір фразеологизм, туынды түбір құрамында ғана кездесетін (мысалы: жек көру, жексұрын), көне түркі тілінде өте жиі қолданылған «жын», «шайтан» мағынасындағы йек [jek] // джек [зек] // йік [jik] // джік [зік ] сөзі. Мысалы, көне ескерткіштері тілінде: jekkä tapïn – tïmïz «поклонились демонам» (Chuast Л64); қос сөз: jek onzüm – «жын-шайтандар» (ТТ III91). Сөйтіп, жоғарыдағы жек // жік сөздері о баста «жын-шайтан» мағынасын білдіретінін айтады [112, б.294]. Жік > жын > жалмауыз. Жалмауыз. Мына жалмауыз талайдың басын жалмаған, Жалмауыз емес пе, Жалғыз баласы Қожаназарды жалмап қойып, Ұялмай жылт етіп келуін қайтерсің (М-Ж., 36; М-Ж. 9 т. – Б. 140). Кеше жалмауыздың үйшігі, Жер астынан жазғырған (Манас). Ќозыдан ќорќып, итті ќара басты, – Мені ж±тар жалмауыз тауыпты! – деп (ЌКБС, 20); Қазақ жалмауыз., тат. ялмавыз (jalmawyz)., ққалп. жалмауыз., қырғ., ж,алмооз., ж,елмогуз, қбал., джелмаууз., сиб.-тат., йылмагуз `баба-Яга, обжора; многоголовое чудовище`, по единодушному мнению языковедов, происходит от общетюрк. Йалма-, жалма- `схватить ртом и проглотить; вылизать начисто; жадно есть` - формы интенсива глогола йала – `лизать, слизать` (Räsänen 1969) [2, б.57]. Р. Ахметьянов Потаниннің төмендегі пікірі нанымсыз екендігін айтады [2, б.57]. Ол ялмавыз сөзі сібір – тат. ялмавыц, ялмавыч (ДС I: 244), jalmawыр (Радлов, 189) `қырмандағы (ток) жұмысқа арналған сыбыртқы, үлкен сыбыртқы` (йалма түбірінен `сыбыртқымен сыпыру, жылан жалағандай`), шығ. jalmaгур, алт., тел. jalмÿр `сыбыртқы, сыпырғыш (қарағаннан жасалған)` (Радлов, 189-190). Немесе, йалмавыз < йалмагур > йалма етiстігі мен гур жұрнағынан құралуы мүмкін. Мысалы, шығыс түркілерде tujmaүur `ашқарақ, тойымы жоқ` (Zеnker 1866): 328) toj- дан tuj `тойыну, тойдым`; удм. алдаур `өтірік, суайт` < тат. алдаwыр ~ алдагур `өтірікші; өтірікті жасаған адам, өтірік жасау` (алда – `өтірікші`) (Алтыревті қараңыз 1976: 144-145) Жалмауыз сөзі Шығыс елдеріне кеңінен таралған. Мысалы, монғ. шулмиус, алт. тілінен бур. шульмус. чулбус, чулмуус `чудовище, циклоп, злой дух` < ж,алмаwыз id. (Ахметьянов, 57). Біздің ойымызша, жалмауыз діни мифологияның ішіндегі адам қиялынан туған жаман іс-әрекеттің иесі. Жалмауыз екі түбір сөздің бірігуінен жалма және ауыз жасалған сияқты. В.В. Радлов: jälмäy – ближайшая къ концу верхняя часть сабля, гд она становится тоньше [10, б.358]. Л. Будагов тур. يلمان іелмань ближайшая къ оконечности часть сабли, гд обороть ея становится тоньше и гд начинается раздвоенный клинокъ [19, б.364]. جالماوز джалмаýызъ (вм.جالم اوز.отъ.جالا.лизат) назв. чудовища (часто приводимаго въ сказкахъ, которое, будто бы, лижа людей, проглатываетъ ихъ) [19, б.399]. Г. Потанин: жалмауыс – обжорливое чудовище, поедающее людей и скот [143, б.128]. Джалмауыс – злое существо, людоед, часто старуха-людоедка в киргизских сказках. В самом деле, в казахском языке есть слово «жалмау» («съесть ненасытно, сразу»); «жалмап жеп жібереді» значит по-казахски «съел, хватая жадно еду большими кусками, сразу, быстро»; «ауыз» – по-казахски «рот». Следовательно, семантика слова «жалмауыз» – «ненасытный прожорливый рот (пасть)». Обычно слова «жалмауыз» употребляется в казахских легендах, былинках и сказках в качестве эпитета к слову «кемпір» (старуха). В током случае выражение «жалмауыз кемпір» означает «старуха с прожорливым ненасытным ртом, пастью» (Потанин, 292). Жалмауыз > жаман іс-әрекеті бір демонология. Жалмауыз бен жаман екеуінің іс-әрекеті, адамға жасайтын қиянаты бір сияқты. Жаман қазақ дүниесінде сөз күйінде ғана көрініс тапқан. Жаман – тур. тат. жаман (у южныхъ сиб. татаръ джбалъ, чабалъ) дурной, худой, злой, несчастный, худо, зло, злой дух т.б. (Будагов, 365-366). Бір жаманы – өзіне де, басқаға да залалды ағаш (М-Ж, 96). Мәшһүр-Жүсіп жаман сөзін демонология дәрежесінде қолданбаған. Жаманшылық иесі қайрақан деп те аталған (Шәкәрім). Түйін. Қылыш, балтаның жалманы – дейді. Жамбы > жалман > жарғақ сөздері түбірлес болуы мүмкін. (Бұл туралы жамбы, жармақ бөлімінен оқуға болады) Жалман > (жалма + ауыз) сөздерінің мағыналары да бір-біріне өте жуық келеді. Жалма > жар (шабу, кесу) жағынан түбір тұлғасы да болуы мүмкін. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев жалмауызды ең шектен шыққан жаманшылық иесі сияқты суреттейді. Ә. Нұрмағамбетов жалмауызды М. Қашқаридің йамла -жинау, тазалау, сүрту мағынасындағы сөз, сыпырғыш сияқты, кейіннен зат атауына көшкен сияқты дейді (Бес жүз бес сөз. – Алматы, Рауан: 1994. 104 б.). Сыпырғыш та жолындағының бәрін тазалап, сиыр жалағандай тазалайды. Осы тазалау мен шабу (басын жалмау) жоқ қылу сияқты семантикалық мағынасынан жақындық табуға болады. Жалмауыз сияқты орман перісі ол – сөрел. Сөрел түрі ұсқынсыз жалмауыз, әзәзіл, әбілеш, сұқ, шимұрын, марту, күлдіргіш бірі-біріне бара бар Мәшһүр-Жүсіп қолданысында кездесетін демонологиялар. Сөрел. Іздеген сөрелді қолға түсіре алмай жеті жыл қопаны аралады (М-Ж. 25). Ш. Уәлиханов албастылардыњ басшысы – сµрел бойы ‰ш сажын, кеудесі ќушыќ, аяѓы бойына ±ласып жатады, т±яѓы ж±ќа болады` [3, б.157]; Сµрел – орман перісі, кейбір ертегілердіњ мазм±нына ќараѓанда Албастыныњ к‰йеуі; єњгімелерде єрќилы бейнелерде кездеседі. Сµрел ќалыњ жынысты тоѓайларда т±рады, т‰рі адамѓа ±ќсас, біраќ кеудесі тым ±зын, аѓаштармен тењеседі. Адамды ќытыќтап µлтіреді, б±л орыстыњ орман перісі (Уєлиханов, 157); Сµрел – орман адамы, кейбір єњгіме бойынша, ол жезтырнаќтыњ ері (к‰йеуі) кейбір ертектер бойынша, ол єрт‰рлі кейіпте болады. Сµрел - м‰лгіген ќалыњ орманды мекендейді, т‰рі адам сияќты. Оныњ бойы ±зын аѓашпен бірдей. Ол адамды ќытыќтап µлтіреді, орыстыњ орман адамы тєрізді (Г.П. Снесарев. О.А. Сухарева. М., 1975, с.5-93) [8, б.107]. Түйін. Сөрелдің алас сияқты мағынасы да кездеседі (Алас бөлімін қараңыз). Сөрел айтуға қарағанда орман кісісі сияқты. Қазақ тілінде сөре деген бар. Ағаштан жасалатын жүк қойғыш. Бұл екі сөз түбірлес болуы да мүмкін. Сөрел, шайтан, албасты, жалмауыз, жаман бұлар – іс-әрекеті, қиянаты бір, қазір адамның жанама кейпіне айналған тұлғалар. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев сөрелді жаманшылық иесі сияқты қолданған. Сөрелмен тұстас, жаманшылық жасайтын, адамға өмір бойы қас ол – кесір. Кесір. Кесірім менің тиер ме, Біреудің жалғыз көдегі (М-Ж., 240). Қайратым жетіп түбіме Ұшырадым кесірге (Қамбар), Секірген кесірінен зорлық көрді, Ғұмырынша тас тасып, қорлық көрді (М. Қалтаев). Кесір а. [кәср: 1. ломанье, разбивание; 2. взлом; 3. нарушение договора; 4. мат. дробь] – вред, зло (Рүстемов, 140). Р.М. Мустафина: Из них наиболее примичателен образ многогрудой албасты (марту), который также относят к ряду джиннов [117, б.127]. Ќ. Ѓабитхан±лы: Ал «жанныњ» бір т‰рі «жын», «сайтан», «кесір», «пєле» сыќылды раќымсыз «рухтарѓа» айналдырады да, адамдарѓа ќастандыќ жасайды [156, б.19]. Кесір – немилость, неблагосклонность [Будагов, 412]. Бір сөзбен айтқанда, шамандық діндарлық кесірге жеткізеді: *кесір дегеніміз мал-жанның құрып кетуі, ауру – індеттің жағалауы, ұзын сөздің қысқасы-бақытсыздық жайлайды [3, б.174] *Жан-жануарлар мен заттардыњ киесін ќадірлемеу киеніњ ќаћарын туѓызады. Киеніњ ашуы, ќаћары – кесір деп аталады [3, б.188]. «Кесір» туралы «Қыз Жібек» жырының тілі мен стилі» - атты диссертацияны қараңыз [64, б.130]. Каталог: fulltext -> transactions transactions -> Казахстан республикасының Ғылым және білім министрлігі transactions -> Азамат Тілеуберді transactions -> Қырықбай Аллаберген тарих және баспасөЗ Қазақ мерзімді баспасөзінде тарихтың «ақтаңдақ» мәселелерінің жазылуыбаспасөзінде тарихтың transactions -> Екінші кітап transactions -> МӘШҺҮР – ЖҮсіптің лингвистикалық КӨЗҚарастары оқу құралы Павлодар Кереку transactions -> МӘШҺҮр тағылымы жинақ 2 Том transactions -> Е. Жұматаева жоғары мектепте оқытудың біртұтас дидактикалық ЖҮйесінің теориясы монография Павлодар 2012 Кереку жүктеу/скачать 1,02 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|