Ана. Күні құрсын баланың ата-анасыз, Құдіретіне Құданың таң қаласыз (Мәшһүр-Жүсіп., 135). Ай

Қазақтар әкесіне тіл тигізсе де анаға тіл тигізбеген. Өзбектер ана (енесін) балағатайтын әдеттері баршылық. Кейінгі уақытта қазақтарда да бірен-саран «Енеңді ұрайын» деген сияқты балағаттар естіліп қалады. Ана есіміне байланысты ру-жер атаулары да кездеседі Ана образы ұмай сияқты онша мифтік дәрежеге жете алмады. Оның себебі ана күнделікті өмірге өте жақын, жуық болып, адам өмірімен бетпе-бет келіп отырды. Соның салдарынан о бастағы әулиелік мағынасы солғындаған болуы керек. Дегенмен, қазақтар ананы бірінші орынға қойып, ананың ақ сүтін ақтауға тырысады. Анаңды Меккеге төрт рет арқалап апарсаң да ана қарызынан құтыла алмайсың дейді. Ауыз әдебиетінде ана қарғысынан баян таппаған мысалдар жеткілікті. Баян, Қыз Жібек т.б. Өз анасының жүрегін алып келе жатып, сүрініп құлап түскен ұлына «Бір жерің қатты ауырмады ма? – деп сұрайтын да – ана».

Әже ~ әте ~ ажо > үлкен. Р. Ахметьянов «апа», «ата» сµздері т‰ркі тілдерінде аю-ата баба сµздерімен жиі-жиі бірге айтылады, б±л мифология тотемінен, ањшылыќ культтен бертін болѓан тарихи ќ±былыс дейді. Т‰ркілер µздерініњ ата-бабасын аюдан шыѓару сияќты дєст‰рі м‰лдем болмаѓандай еске де алмайды. Ал, ањшылыќ культ Солт‰стік Еуразиялыќтардыњ бєрінде де бар екен. Аю ќазаќ елінде культќа айналмаѓан. Ауыз єдебиетінде онша ±шыраспайды, мифологиялыќ бейнеге кµтеріле алмады. Біраќ, аюдан ‰лкен кісілердіњ аттарын (туыстыќ атауларды кейбір т‰ркі тектес халыќтарда) шыѓару барлыќ т‰ркі халыќтарына тєн ортаќ ќасиет сияќты. Өтіпті Шұғайып (Аюб) пен хазірет Аюп, Дүниенің көп жан өтті таңғажайып (М-Ж., 311); Ќазаќтар кµбіне шер//жолбарыс//барыс ±ѓымына байланысты ертегі - ањыздарѓа ќ±мар. Бұл орайда М. Мағауиннің «Шақан шері» кітабы үлгі бола алады. В.А. Аврорин: ама `отец, папа`, эниэ `мать, мама , ага `старший брат`, эгэ `старшая сестра` т.б. деп жазады [88, б.187]; Ал, Б.Я. Владимирцов: монѓ. ахха `старший, старший барт` // еххе `старшая, мать` сингармонизмніњ нєтижесіндегі арѓы монѓолдыќ тілдіњ т‰зілісі негізінде пайда болды дейді [99, б.160].

Түркі мифология әлеміндегі абыздың алатын орны ерекше. Көшпенділер өмірінде архаикалық бейне абыз (абыш) көп білетін, түсінігі жоғары адам ретінде саналған. Фасмер: абыз, абс «мулла, татарский священник» (ряд, тамб., также «язычник, безбожник, горлопан, негодяй» (яросл., перм., тобольски.). // Займств. из тат., казах., тоб. aвuz «мулла», алт., тел., авуs «русский священник» – деп жазды сөздігінде [89, б.58]. Ал Радлов бұл сөздің бірнеше мағынасын көрсетеді. Абыз – орыс священнигі, бауырының әйелін, ағасының әйелдерін (абыз келін), Тобыл руының аты т.б. И.Г. Андреев абыз туралы жан-жаќты суреттей келіп: После, вскочив, бил в бубен, скакал и вертелся разнообразно до того что подлинно можно человеку от того взбеситься – дейді [99, б.71-72]. Академик Р. Сыздық Абай шығармаларындағы абыз, алаш, қол, дүр, қар, қарындас, дат айту, қынаменде, шөншік, талай, әшкере, ұлық (ұлы), арық (арыған), түзік (түзу) т.б. сөздеріне тоқталып Абыз сөзі түркі руларында ислам діні енгенге дейін оқыған адамды атағанын жазады (2004:112-113). Хафиз (Будагов); хапыз (Әуезов).

«*Ќобыз» сµзініњ басќы «ќ» дыбысы т‰сіп ќалѓанда, «о»-ныњ орнына «а» дыбысын ќолданѓанда «абыз» болады. Ќазаќта ескі кездегі шаманды «абыз» – деп атаѓан. Єйелдіњ ‰лкенін де ќазаќтар – абысын, татарлар – абысай, аѓаны – абзи дейтіндері сол «абыз» ±ѓымынан шыќќан сµздер [103, б.281]; Т‰рік тілінде hafiz-ќ±ранды т‰гел жатќа білетін адам; абті – ќ±дайѓа ќ±лшылыќ ететін, ќ±дайѓа сенетін кісі. -ыз аффикс болуы ыќтимал (салыстырыњыз: жау-ыз) – (Махм±тов) [104, б.98-99]. «Шыњныњ» (Шыњыз) маѓынасы ±лыќ жєне ќатты деген болар, -ыз – оныњ кµпшесі [105, б.59]. Абадан ар.зат кµне. К‰шті, мыќты (ЌТТС, 32). Абадан – ќасќыр єуегініњ кµсемі, бастаушысы (Б. Ќыдырбек±лы). Ішінде абаданы бір болар, Абаданынан айрылса, Олардыњ ћєр біреуі Ћєрбір итке жем болар (Шєлкиіз).

В. Бартольд Интересно еще сообщение Рашид ад-дина, что лесные народы были главными носителями того религиозного культа, который теперь известен европейской наука под названием «шаманизм». Каково бы ни было происхождение слова шаман в этом значении, в котором оно употребляются теперь, оно заимствовано у тунгусов, лучще всех сохранивших как черты охотничьего быта, так и черты шаманизма. У турок и монголов в том же значении употребляются термин кам; в эпоху Чингиз – хана больше всего камов было в стране Баргуджин–Тукум (Рашид ад – дин, изд. Березина, 113), где жили урянхиты и другие лесные народы – деп жазды [107, б.470];. Л. Будагов شالمان (шалман) шамãнъ – қате оқылған – А.Қ. شالماه шалмаһ (отъ جالمق, алт. гл. جالماداшалмада) петля, арканъ съ петлей, силокъ, شالمه تاستاو шалма тастау накинутъ арканъ деп тағы бір мағынасын көрсетеді [19, б.406]. Шамандар аспан тәңірі мен рухтың жердегі қолдаушы адамдары есебінде саналады. Шаман сиқырлық қасиеттермен қоса білікті, талантты, басқалардан мәртебесі жоғары: ол ақын да, күйші де, сәуегей және емші, сегіз қырлы, бір сырлы адам болған. Қазақтар шаманды бақсы дейді, ол сөз монғолша оқытушы, ұйғырлар бахшы десе, түркімендер осы атаумен өздерінің ақындарын атайды. Командар шаманды кам деген, сібір татарлары да дәл солай атайды [3, б.175]. Шаман баќсы сµзініњ баламасы болып табылады. Баќсы зат. кµне. Єр т‰рлі тєсілдермен [тамыр ±стау, дем салу, ойнау] ауруларѓа ем-дом жасаушы тєуіп (ЌТТС, 56). Баќсы-балгер, баќсы-ќ±шнаш дегендер б±л аталѓан сµздікте ылѓи ќ±быжыќ есебінде кµрсетіліпті. В.В. Бартольд, П.А. Фалев, В. Радлов алдыңғысы (Бартольд – А.Қ.) баќсыныњ ќалай ќобызда ойнаѓанын, Ќорќыттыњ к‰йі туралы тамсана отырып жазады, ќобыз `сарынына` бєрі де ќатты мєн беріп, баќсы сµзімен байланысы барлыѓын жазѓан. В место барабана языческих шаманов казахский заклинатель (баксы или баксы) пользовался чем-то вроде скрипки или скорее виолончели, от 3 до 4 футов вышиной, называемой кобуз – дейді [107, б.478].

А. Сейдімбеков тєњірдіњ жердегі µкілі деп есептелетін баќсылардыњ ел ішіндегі беделі елеулі болды дейді (Егеменді Қазақстан, 2001: 4). Р.М. Мустафина [117, б.134]; Н. ¤серов, Ж. Естаев [118, б.127] А. Янушкевич еңбектерінде де сөз болады [119, б.117]. О. Сулейменов: «бахус может вызвать ураган и задуть огонь, - ответил он,- кто преследует, тот и селен» – деп жырѓа ќосќаны шынайы баќсыныњ суреті еді деп жазды [70, б.184]. Б.Ќ. Тлепинніњ мына сµзі кµњіл бµлерлік: «Баќсы ауру ќаратсањ паќыр дейді, ќара ешкініњ µкпесімен ќаќтыр дейді». ... ќара т‰сті ешкі басќа т‰сті малѓа ќараѓанда к‰нніњ сєулесін мол сіњіретін болуы керек – деп баќсыныњ шын мєніндегі емші болѓанын, шыѓыс медицинасына с‰йеніп отырып дєлелдейді [120, б.20]. Бұл орайда Н. Уәлиевтің Қарапайым тілде де қамшы сөзі шаман мағынасында жұмсалады. Бұл салыстырулардан бақсы мағынасын білдіретін сөздің бірде қам, бірде қамшы түрінде айтылатынын байқаймыз [121, б.53].