Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы мифологиялық лексика 3 Том
жүктеу/скачать 1,02 Mb.
|
Түйін. Қасқырдың тағы бір жанама аты дыбыс еліктеуінен ууу...ұлы...күшігі: ұлы > ұлыма > ұл > ұлыс сөздерінің пайда болуына себепші болған сияқты. Ұлыма <> бөрі <> шене > қазығұрт <> италақаз. Ит ала қаз. Аќ серкесі Бошынныњ Алшынбай таз, Жаз шілдеде ±шады италаќаз (М-Ж., 133); Сары ала қаздың жұмыртқасынан кейде күшік туады екен. Сол құмай болады (С. Сейфуллин). «Кµк ќ±сы» да түрік тотемі болып табылады. Кµк ќ±сы да, бµріге ќатысты аңыздар да айтылады. Оныњ мєнісі мынада: неміс ѓалымдары А. Гумбольдт жєне Л. Бек «сам±рыќтар» мекенін Алтай тауы деп жорамалдайды. Жартылай ањыздан туѓан «сам±рыќтар» жєне «ќанатты иттер» алтынѓа бай Арќа, Алтай тауларын мекендеген кµшпелі тайпалар–саќтар, ѓ±ндар, ‰йсіндер, кейін ќырѓыздар немесе солардыњ туыстары болуы да м‰мкін. ¤йткені, ежелгі ќырѓыздардыњ Енисейді ќоныстанып, алтынды кµп µндіргені, белгісіз бір шежірешініњ жазуына ќараѓанда елдіњ б‰кіл адамы басына алтын тәж кигені, µлгендерді алтынѓа бµлеп кµмгені, табынатындары ќыран ќ±с болѓаны мєлім. «Алтын ќорыѓан сам±рыќ» аты осыѓан байланысты туѓан сияќты. Тау ќырандарыныњ білгірі, орыс саяхатшысы Н.А. Северцов «ќанатты иттер» бейнесіндегі алып жыртќыш ќ±с-ќ±май ол туралы шыѓыс деректерінде де айтылады дейді. Жазушы жєне ѓалым С. Марковтыњ пікірінше, осы ќ±май Азия алтынын ќорыѓан ѓажап та ќатерлі грифтердіњ тірі бейнесі емес пе екен деп болжам жасап, оѓан осы к‰нге дейін Тянь-Шань ќырѓыздары арасында саќталѓан ж±мыртќасынан к‰шіктер µрбитін сам±рыќ-ќ±май туралы ањызда келтіреді [133, б.22, 92, б.20]. Л. Будагов кирقوماي кумай 1) смирная лощадъ. 2) гончая собака т‰ркімен т±ќымы; 3) алт. комой, дурной, негодный, некрпкій: аузынан құмайының , кир. قاندل ќандл: канделъ – сабаченка; тур. كوبك кöпекъ – ‰лкен ит, кисі көпек – кейісъ – ищейная собака [19, б.93, 28, 142]; п. هما (һума) хума – (қате жазылған А.Қ.) هماي (һума) хумай – (қате жазылған – А.Қ). баснословная птица, орелъ высшей породы, фениксъ, райская птица (думають, что она никогда не спускается на землю, постоянно парить въ высшихъ слояхъ атмосферы; если тнь ея оснитъ чью нибуть голову, тотъ сдлается царемъ, осчастливится) һумаюн осчастливленный, благословенный, августйшій; эпитетъ султановъ турецкихъ, императоровъ – деп түсіндіреді сөздігінде 19, [315]. Құмай мен құма бірліктері семантикалық жағынан байланысты сияқты. Е. Жанпейісов те құма сөзіне түсінік берген: онда құма көбіне `күң`, `тоқал`, `жесір` мағынасында көрініс тапқан [85, б.161]. Біздің ойымызша құма > ұмаймен де байланысты болуы мүмкін. Құма – кіші әйел. Ќазаќтар арасында да италаќаз туралы ањыз бар. Ит ала ќаздыњ ж±мыртќасынан ањшы иттер шыѓады-мыс. Ќазаќтар осы уаќытќа дейін олардыњ бір т‰рін ќ±май тазы дейді. М. Ќашќари: Бараќ – ж‰ндес ањ иті. Т‰ркілердіњ т‰сінігінше, б‰ркіт ќартайѓан шаѓында екі ж±мыртќа туып, басады. Біреуінен бараќ к‰шік шыѓып, ањгер болады. Екіншісінен балапан шыѓып, ќыран болады. Б±л сол б‰ркіттіњ соњѓы т±ќымы болады деседі [9, б.183]. Є. Диваев: Ж±мыртќадан «Ќ±май» деген лаќап атќа ие болатын тазы ит шыѓады. Олар титімдей болып жарыќ д‰ниеге келеді, ќара ала тµстері болады, керемет шапшањдыѓымен, батылдыќ жєне ептілігімен ерекшеленеді, соѓан орай ќ±май ќуѓан ањшылыќтыњ бірде-бір ќ±рбаны ќашып ќ±тыла алмайды – дейді [134, б.20]. Ақиық ақын Махамбет: Мен аќс±њќардан туѓан ќ±маймын – дейді (38 - бет). С. М±ќанов: «Ќазаќ ертегісінде «Ќ±май» аталатын ит бар, ол ќаншыќтан емес, «Ит ала ќаз» аталатын ќ±стан туады. Ќаз т±ќымдас, ќара ала т‰сті б±л ќ±с, – ќасќыр, т‰лкі сияќты ањдардыњ тастап кеткен ескі апанына ж±мыртќалайды, оны µзіміз кµрдік. Ертегіде «б±л ќ±с тµрт ж±мыртќа салады да, шайќаѓанда екеуі ќ±с, екеуі ит болып шыѓады, біраќ шешесі ит болатын ж±мыртќаны шайќамай жарып тастайды. Егер єлдеќалай жара алмай ќалса, ќ±май атты к‰шік шыѓады да, µскеннен кейін, ол алмайтын ањ болмайды, µзге ањ т‰гіл, кезігіп ќалса, арыстан ќабандарды да алады» – деп жазды [135, б.186]. Итке деген тотемдік ќасиет жас балаѓа деген ќ±рметпен бірігіп жатты. Баланы да ќазаќтар еркелеткенде «к‰шігім» деген оѓан арланбаѓан. Жас сєбиге арнаулы ит кµйлек тігіп кигізген. М. Копыленко: Е. Қосбасаров в устном сообщении отметил, что имеется в виду не форма ушей, а острый слух волка, ұлыма (воющий) и.т.д. Среди этих эвфемизмов было и модифицированное наименование собаки ит-құс (собака-птица) /76, 7/, за которым скрывается неизвестная нам легенда – дейді (1995: 49). Түйін. Ит (қасқыр) қазығұрт пен италақаз бір мағыналы сөз. Ит тотемі матриархат кезеңінің культі. Бөрі зороастризмнің көнеден келе жатқан культі болып табылады. Кµк < Тєњір < ¦лы (±лыма) ~ бµрі (бµки) (ашин//бµрте шене) ~ ќасќыр ~ ит даму сатысы болѓан сияќты. ¦май < ~ италаќаз ~ кµк ќ±сы ~ ќ±май ~ ќызыл тазы ~ ќаншыќ т.б. Италақаз сияқты Зеңгі баба, Сексек ата, Қамбар ата, Ойсыл қара да зороастризмнің культі болып саналады. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев шығармаларында тотемалар (алмажайын – деп аталады) олар: екі бүркіт, төрт көк бөрі, қара бүркіт сияқты болып келе береді. М-Ж. Көпеев (ие-табу): қызыл түлкі, сары шұбар жылан, қызыл жолбарыс т.б. қолданған. Қазғұрт (қаз) + (құрт) > башқұрт (құрт), италақаз (қаз), бірқазан, қазақ (қаз) түбірлес сөздер сияқты. Байғұс – деген құстың да қатысы бар (Ұмай – қараңыз). Інгек > сиыр. Сиырдың – иесі Зеңгі баба. Сиыр берсе, қарадан Сірә да, өлмес жарадан (М-Ж. 23). Іңгек көлүкін Тоғлада оғуз келті (ЕДӘ: 29). Көне дәуір ескерткішінде Ш. Уәлиханов ‰й сµзінің тағы бір мағынасына орай ќырѓыздарда инек ‰й (сиыр деген маѓынада) – қолданылатынын жазды [3, б.244]. Мысалы: Басын айыра шапты дейді, ‡й* т‰гіндей кєуірді Кемекењніњ басынан К‰ншілік жерге апарып, С‰ргітіп бір тастады дейді (Манас, 294). ‡й* – сиыр, ќара мал – деп т‰сінік берілген. О.Сулейменов: Значит киргизкое уй – «корова» предшествовало древнетюркскому уд – «корова»? – деп, ойын былай жалѓастырады: Т‰ріктердіњ «уйымадым» ±йыќтаѓам жоќ архайзм сµзі ќазіргі т‰ркі тіліндегі «уіумадъм» ќандай µзгешелігі бар дейді. Немесе, кµнет‰ркілік д т‰ркі тіліндегі і дыбысына ауысты ма? Ал, б±ныњ алдында і/d керісінше болѓанын біз білетінбіз. Олай болса, т‰ріктік уіумак «±йыќтау» кµнет‰ркілік удумак «±йыќтау» сµзінен кµнелірек болѓаны ғой дейді [132, б.227]. Демек, ќырѓыздардыњ уй – «сиыр» сµзі кµнет‰ркілік уд «сиыр» сµзін басып озѓаны ѓой – деп жазады. М. Ќашќари сиырды кµне т‰ріктер сувалды: єу сувалды - сиыр суалды деп түсіндіреді [9, б.188]. Иңәк сөзі М. Қашқари сөздігінде қолданылған сығыр сөзінен де көне – дейді М. Бөкенбайұлы (2004: 31). В.В. Радлов інäк = іні, корова, другъ безъ доврія какъ корова без молока, інган верблюдица – дейді [10, б.1444-1445]. Інек (у степных уйгуров) `корова`; ала інек `пестрая корова`; аќ інек (РСл, 1, 1442–1443).
Бұғы, марал, арқар, қошқар (қошқар мүйіз), тау ешкісі, киік т.б. көне заманда тотема болған. Жан-жануарларға қатысты тастағы суреттер, оюлар сол көне заман белгісі. «Күн астындағы Күнекей» ертегісіндегі алтын мүйіз шұбар киік, «Қозы көрпеш-Баян сұлу» жырындағы буаз маралды атып, киесінен Сарыбайдың өлімі сонау ескі заманның қалған сілемдері. Ешкі малы қазақтарда сыйлы жануар санатына жатпайды – дейді Ш. Уәлиханов [3, б.158]. Демек, әңгіме тау ешкісіне қатысты болса керек. Ал, қазақтардың ешкінің – иесі Сексек ата (Шекшек ата) деп Зеңгі баба, Ойсыл қара, Қамбар ата, Шопан атамен қатар қойып, аңыз өлеңдерге қосып айтуы, тотемистік көзқараста болуы түсініксіз құбылыс. «Алпамыс» жырында, ақын-жырау шығармаларында да серке көбірек бейнеленеді. Ќазаќ халќыныњ ат ойыны – кµкпар (кµк бµрі атауынан шыќќан) Р. Шойбеков, С.П. Толстовтың «Пережитки тотемизма и дуальной организации у туркмен» (Проблемы истории докапиталистических обществ. М., 1935) деген ењбегіне с‰йенген т±жырымы бойынша, тотемалыќ ‰йлену жорасынан (еркек – ќасќыр, єйел – *серке) шыќќан – дейді. Әңгіме болып отырған серке* – алты-жеті жастаѓы ешкініњ тарттырылѓан еркегі. Еркек ешкілер: а) теке; б) еркек бойдаќ ешкілер жатады. Л. Будагов: Серке 1) передовой козелъ. 2) сірке, вошь: اولكان سركهكه ارباصالدي а±лканшр серкеге арба салды – одну большую вошь запрягъ въ телгу деп түсінік берген [19, б.403]. Немесе, кир. серке козленокъ по 2- му году, алт. по 3-му году, кладеный козелъ (сродно съ монг.) [19, б.626]. М. Копыленко: Так, на протяжении десятков веков у тюркских народов табуировалось наименование легендарного родоначальника тюрков волка. В казахском языке его издавна называли иносказательно: қара құлақ («черные уши»), серек құлақ (И. Лауде-Циртаутас)» – деп жазды [136, б.48]. Сере құлақ – серке сөзінің арасында байланыс болуы мүмкін. С. Малов еркеш – `краденый козел`. РСл., 1. 780: (чаг). еркеш деп анықтайды [84, б.27]; Аныќтап Айбас саѓан айтќан екен, Ќызы еді Ќарабайдыњ Баян еркеш! (ЌКБС, 54); Ќойѓ±лдан – Єйтек, Кедейбай, Таз, Байтµбет, Ергеш (М-Ж. ЌШ, 34); ХI ѓасырдаѓы Ќашќари сµздігінде еркеж деген сµз ±шырайды. Б±л-теке дегенді білдіреді; ер – еркек; кеж – ешкі (т‰ркі кежі, татарларда казакєй, орысша коза); М. Қашқари еркеш – бір жасар теке. Еркеш еті ем болар, ешкі еті жел болар [9, б.11, 125]. Серкеше – екі жастан бір-екі ай кемістігі бар, тарттырылѓаны. Бас серке – ені тарттырылѓан текеніњ тµрт-бес жастаѓысы. Серкеніњ т‰рлері: серке, серкеше, бордаќы серке, баѓылан серке болып бµлінеді [137, б.142]. Тлепиннің еңбегінде қой-ешкі атауларында ешкініњ кейбір т‰рлері (серке) де сµз болады [120, б.15]. Є. Диваевтың мына этнографиялық суреттемесі де айтылған мәселеге қатысы бар сияқты: Ќалыњдыќты к‰йеуге аттандыратын к‰н туады. Осы маќсат ‰шін ењ жаќын ел-ж±рт тойѓа шаќырылады: келген ќонаќтарды сыйлау ‰шін біраз мал сойылады. Тойѓа сол рудыњ бойжеткендері мен єйелдері жиналады. Олардыњ бєрі µздерініњ жаќсы киімдерін киген. Тамаќќа тойып алѓан жігіттер аттарына отырып кµкбµрі – кµкпарѓа (теке тарту) асыѓады. Ал, ќарындары єбден тойѓан бойжеткендер мен єйелдер де той болып жатќан киіз ‰йге жиналады. Егер киіз ‰йге сыймаса, басќа ‰йлерге де орналасып, бір-біріне ќарап, ж±п-ж±п болып отырады. Бойжеткендер мен єйелдер кµкбµріге ешќандай ќатыспайды. Кµкбµріні аяќтап, жастар бєйгеге (ат шабысы) кіріседі – дейді [134, б.193]. Е. Жанпейісов те Уақтың серкесі сияқты этникалық бөліністерді атап өткен [102, б.25]. Ешкінің пірі Сексек ата осы ескі діни сенім-нанымның табулық белгісі болып табылады. Мысалы: Ешкі сүйер баласын ылағым – деп, Тастан-тасқа секірген шұнағым – деп халық босқа айтпаса керек. Б. Уахатов төрт түлік мал туралы өлеңдерде осы мәселені қамтыған (Қазақтың халық өлеңдері. 1974: 105 б.). Ә. Қайдар Шекшекату (покровителю коз) с просьбой оберегать его скот от падежа и других стихийных бедствий – дейді (1998: 44). Көкпарға қазіргі уақытта серкені де тартады. Түйін. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев серке сөзін ел бастаған көсем мағынасында қолданған. Бірақ, серке (қой) құрамында қалып қойып, онша культ дәрежесіне шыға алмаған. Тегі серке төрт түлік малға жатпағанмен қой-ешкі құрамында қоса айтылады. Серкенің, ешкінің тынымсыз, суыққа төзімсіз, шыдамсыздығына байланысты да қазақ асыраудан қашқақтаса керек. Әйтпесе, бірнеше лақ табады, тез өседі. Осы жайттар да серкенің қойдың құрамында жұтылып онша культ дәрежесіне көтеріле алмауына себеп болды ма дейміз. Серке сөзі сір (сір тері) деген түбірден пайда болуы мүмкін. Серке мен сірке, сере қарыс түбірлес те болуы мүмкін. Мәшһүр-Жүсіп қолданысындағы төрт алмажайын да жеке-жеке өз алдына дербес тотем болып саналады. Қазақтар бұл – тотемдердің иесі бар деп есептеп, сиынған. Бұндай тотемдік көріністер ел ішінде күні бүгінге дейін кездеседі. Тµрт алмажайын (ие). Тµрт алмажайым бар еді, біреуін саѓан байладым, ал балам, – деп Ќабанбай батыр ж‰ре береді. Сµйтсе тµрт алмажайынныњ бірі ќызыл т‰лкі деген болады екен. Сонысын беріп кеткен екен... (37) Абылай хан ‰ш ж‰здіњ баласы ќазаќќа хан болѓанда Єлтеке Сарым Жидебай атаќты батырыныњ бірі болып, Абылай ханѓа ќолбасы болѓан екен. Бір жаќќа аттанарда, ќосын ж‰ргізерде ‡йсіннен аќ шабдар атты алѓызып, Єлтеке Сарым Жидебайѓа мінгізеді екен. Жидебайѓа айсыз ќарањѓы т‰н тал т‰стей жарыќ, боран-соран ашыќ к‰ндей, жан таба алмаѓан жерді кµріп ќойѓандай табады екен. Біреудіњ пышаќ, шаќпаѓы бара жатќанда ќалѓан болса, айсыз ќарањѓы т‰н болса мейлі, жауын-шашын, боран болса мейлі, ж‰ріп келе жатып, найзасын шаншып т±ра ќалып, ал осы жерді ќарай ѓой дегенде, ќалѓан-ќ±тќан нєрсесін тауып алады екен: – Сен осыны ќалай табасыњ, – дегенде жанѓа сырын айтпайды екен. Жалѓыз-аќ Абылай хан айта береді екен. – Осыныњ ќызыл т‰лкісі бар, – деп. Бір жорыќта ж‰ргенде Абылай хан біреуге ќадаѓала деп тапсырып ќойды: – ¦йыќтап жатќанда ќойнын ашып ќарашы, – деп. Сол адам ањдып ж‰ріп, ќарауылда елсіз далада жатќанында аќырын басып барып ќараса, µњірініњ астында, тµсініњ ‰стінде жатќан ќызыл т‰лкіні кµріпті. Т‰лкі жалт ќараѓанда ‰рейі ±шып, ќаша жµнеліпті. Ханѓа келіп кµргенін айтыпты. Кµргені бар болсын, екі кµзіне шел ќаптап кетіп, кµзінен айрылыпты (М-Ж., 37). Тµрт алмажайын деген батырдыњ болмаса, билердіњ жалпы аузы дуалы кісілердіњ ерте уаќытта µздеріне тєн иелері болѓан. Ол иелері (пірлері) ќиыншылыќ уаќытта кµмекке шаќырса келетін болѓан. Б±л ауыз єдебиетінде бар ќ±былыс екендігін жоғарыда айттық. Олар т‰рлі жаѓдайда кµрінетін болѓан. Мысалы: Ер Шойынныњ сары балапандары, Батырлардыњ сµйлей алатын пыраќтары т.б. Жоѓарыда мысалда, Ќабанбай мен Жидебайдыњ тµрт алмажайыныныњ бірі – ќызыл т‰лкі айтылады. Сонда ќалѓан ‰ш алмажайыны не болды екен?. Алмажайын – деген иесі µзі бермесе ала алмайтын жайы (к‰йі) кім кµрінгенге оны бермеген. Кµњілі т‰скен адамдарѓа ѓана байлаѓан. Б±л мєселеге ќатысты кейбір жайттарѓа жауапты М-Ж. Кµпеев шыѓармасынан табамыз: Олжабай батыр ќ±ла т‰з далада ќатты шаршап келе жатып, аттан т‰сіп ±йыќтап ќалыпты дейді. Оянып кетсе бір сары ш±бар жылан µнебойын аралап ж‰р екен, аузын ашып жата беріпті, егер де кірсе басын ќыршып ж±лып алайын деген ой болыпты. Сары ш±бар жылан аќырын сырѓып кетіп ќалыпты, мына неме ќайда кетті деп басын кµтеріп алса, басында отырѓан аќ шалмалы ќожаны кµреді. – Ќожа: -Жоќ шыраѓым мен ќожа емеспін, µзіњніњ баќ – талайын, ќайып – піріњмін. Сені дию-перілер алып кетеміз деп он бес жыл ањдып еді. Мен к‰зетші болып, алдырмап едім. Бір б‰гін емес, ќашан да болса ж‰рсењ ќасыњда, жатсањ басыњда болат±ѓын алмажайыныњмын. Сені сынамаќ ‰шін сары ш±бар жылан болып т±ла бойыњды кездім, араладым. ... Ешкімніњ єруаѓын керек ќылма, жауѓа шапсањ µз єруаѓыњды кµтеріп «Олжабай, Олжабайлап» шаба бер. Сары ш±бар жылан болып, оќ бойы алдыњда ±шып отырамын. ¤зіњ т‰гіл «Олжабай, Олжабай» деп атыњды айтќанныњ алдынан жау беттеп т±ра алмай, ќаша берер деп ѓайып болды дейді ( М-Ж.). Міне, алмажайынныњ екеуі белгілі болды. Бірі – ќызыл т‰лкі, екіншісі – сары ш±бар жылан. ‡шінші алмажайынды мына мысалдан ±шыратамыз. Абылай хан бір жаќќа аттанарда: Б±ќарекењді алдырып: - Айдыњ, к‰нніњ сєтін с±райды екен, сєуле кµріп бер дейді екен. Сонда Б±ќарекењ: - Сары бура келіп сеніњ туыњныњ т‰біне т±рып пєлен жаќќа ќарай шабынды дейді екен. Сол айтќан жаќќа бата алып аттанса, шауып, жаншып алып келеді екен. Егер Сарыбура келіп туыныњ т‰біне шµгіп, мойнын салып жатып алды десе, аттанбайды екен (Абылай хан. – Алматы: Айќап, 30). Сары бура – ‰шінші алмажайын деп есептейміз. Тµртінші алмажайын: Жамбыл мезгіл-мезгіл тоќ етіп ±йыќтап алатын кµрінеді. Алакµбењ уаќытта мызѓып барып оянып єлдебір нєрседен ќарманатын зат іздеген бе, жанжаѓын сипанып ќарапты. Сµйтсе т‰гі ж±п-ж±мсаќ бір нєрсеге ќолы тиіпті. Кµзін ашып ќараса – аяќ-ќолын соза кµсіліп жатќан ќызыл жолбарыс екен дейді. Содан дереу ѓайып болып кетсе керек. ...¤њ мен т‰стіњ арасындаѓы осы бір жаѓдайдыњ µзін дєтке ќуат етіп, малданатындыќ єдет Жамбылды талай ажалдан алып шыќќан да сияќты (Ж. Шаштай±лы, Жыр жолбарыс // Заман Ќазаќстан. 1996. 1 наурыз). Тµртінші – алмажайын ќызыл жолбарыс деп білеміз. Ел арасында алмажайын єрт‰рлі болып көрінеді. Мысалы, Кењгірбай биден Зере Ќ±нанбайды ертіп бата с±рай барады. – Кењгірбай: – «Тоѓыз ата толѓанша, т‰њілігіњді ешкім ашпасын» – дейді. Олар шыѓып кеткен соњ, – Кµкі бєйбішесіне, ќарашы єлгілердіњ артында ештење жоќпа екен дейді. – Кµкі: Артында ќасќыр ма, ит пе, екі кµк бірдење кетіп барады, – дейді. – Кењгірбай би: - Меніњ тµрт кµк бµрім бар еді, екеуі сол, депті. ...Халыќ жадында Єлтеке Жидебай бидіњ (Ќаракесек) иесі екі т‰лкі болып айтылса, Тобыќты Ќараменде бидіњ иесі ќара б‰ркіт болып келген: ...Амантай батыр айтады: бірде Ќалмаќты шауып, бір ќатынды атќа µњгеріп алып келе жатса, артынан атќа мінген сол ќатынныњ баласы ќуа шыѓыпты дейді. Амантай жалѓыз µзі т±ра ќалып ќарсы алыпты. Єлгі батырдыњ екі иыѓында екі б‰ркіт ќоныпты, Амантай ќалай сєлем бергенін µзі де байќамай ќалыпты. Сµйтіп, єлгі ќалмаќтыњ шешесін ќайтаруѓа мєжб‰р болѓан екен дейді (О. Ошанов. Д‰ние ділі дєст‰рде // Ќазаќ єдебиеті. 2003. №12 (2798). 7). Түйін. Сонымен, алмажайын: екі б‰ркіт, тµрт кµк бµрі, ќара б‰ркіт сияќты болып келе береді. Ал, М-Ж. Кµпеев айтќан тµрт алмажайын (ие): ќызыл т‰лкі, сары ш±бар жылан, сары бура, ќызыл жолбарыс деп ойлаймыз. Алмажайын – мифтік бейнелерге жатады. Қорыта келгенде, «Тәңір (шамандық) таным лексикасы» тәңірлік мифологиялық желіден тұратыны анықталды. Олар матриархат, патриархат болып екіге бөлінеді. Діни шаманизм де аналық және аталық болып бөлінеді. Шамандық миф: тәңір + ұмай + ана + аба + абыз + абыш + бақсы сияқты тақырыпшалардың байланыстырып тұратын өзегі, діні десе болады. Ал бұл тақырыпшалар өз ішінде түрлі фонетикалық, морфо-семантикалық қатынастарға түсіп, түркі елінің (тұнғыс-манжүр тілдерінің) де әр жерінде әр түрлі аталатыны байқалды. Бірақ, бәрінің берер мән-мазмұны бір екендігі дәлелденді. Мысалы: а... һумаюн + энин + амин + аба + ав + ава + ене + әни + агби + абагай + инее + апа + ама + әже + абыс + абысын + аав + аву +энэ + эхе + әби + нәби + нэуи + аилби (іңгек, інген, ен (енек) а..., аб//әб//а.. т.б. Бұл сөздер түбірлес екендігі анықталды. Аталған лексиканың барлығы да Мәшһүр-Жүсіп шығармаларында ұшырасады. Және де әр жерде түбір тұлғасы түрлі болғанымен, бір түбірден өрбігені байқалады. Фонетикалық өзгеріске түскені көрінеді. Тотемизмдік лексика: абжылан ~ әбжылан + оқ жылан + сары үйек + түйме + бөрі + шене + қазығұрт + ұлыма + италақаз + інген + сиыр + серке + төрт алмажайынды (Мәшһүр-Жүсіп шартты түрде ғана алған, бұдан да көп болуы мүмкін). Бұлардың бәрінің діні бір ғана тотемизмге байланған. Бұл аталған тотемиздер де өз ішінде түрлі қарым-қатынасқа түсіп, түрлі табулық атауларға ие болған. Әсіресе, бөрі + ашин + шене + ұлыма + қасқыр + қазығұрт + башқұрт + италақаз + төрт алмажайынның бірі көк бөрі, сары жылан, інген бір-бірімен мағынасы жағынан ғана емес шығу тегі жағынан да бір ме,- деп ойлаймыз. Мәшһүр-Жүсіптің төрт алмажайын лексикасы былайша айтқанда, аталған тотемизмдердің жиынтығы іспетті. Бөрі > көкпармен, қазығұртты > италақазбен >ал, ол ұмаймен т.б. сөйтіп бірімен-бірі мағыналық жағынан қуып, жалғасын таба береді. Миф түбі жоқ терең тұңғиық. Айталық, бақсы > қамшы > қамытпен; шілде > шілдеханамен; ұмай > мая > май > италақазбен; бөрі > көкпармен; інген > іні > ін > іне > ене > енекпен қым-қуыт тығыз байланысы бар екендігі анықталды. Миф тұйыққа тірелген сияқты, бірақ ылғида қозғалысқа, өмірге әкеледі. Миф пен тіршіліктің (қозғалыс) теңдік белгісін қоюға болады. 2 Исламдық (діни) таным лексикасы Мәшһүр-Жүсіптің жарияланған және архивінде әлі жарияланбай жатқан өлеңдері мен дастандарынан, қисса-әпсенелерінде, қарасөздерінде, шежіресінде, поэмаларында, ауыз әдебиетін жинаған үлгілерінде, би-шешендердің сөзінде, айтыстарында, аңыз-әңгімелерінде, діни дастандарында, тұрмыс-салт жырларында (төрт түлік, беташар, жоқтау, бата т.б.) халқымыздың өзге де түрлі ескіліктері жөніндегі жазбаларынан іріктеліп алынған этномәдени лексикалық материалдар тақырыптық құрамы жағынан әр тарап. Олар заттық мәдениетпен де, рухани мәдениетпен де, жалпы ономастика проблемаларымен де, халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан метрологиялық тәжірибесімен де т.б. тығыз байланысты болып келіп отырады. Ақын, фольклорист, әрі зерттеуші М-Ж. Көпеев шығармаларында оның өзі өмір сүрген ортаның ғана емес, сонымен қоса қазақ халқының одан көп заман бұрынғы көне түркі және ежелгі шығыс мәдениетімен байланысты этномәдени лексикалық байлығы да, олардың алуан тілдік көрністері де солай кеңінен қамтылған. М. Әуезов қазақтың ішкі өмірін екі үлкен дәуірге бөліп қарастырады: «Бұның біреуі ісләм діні кірген соңғы мезгіл. Екіншісі – содан арғы дәуір. Бұл дәуірдің біздің заманымызға жеткен белгілері болса, елдің кейбір әдет салтында да, өлең жырында, ескілікті ұғымында қалған белгілер болады. Сол белгілердің ретінде кіретін нәрселер: аспан мен отты қадірлеу; бақсы, жын, албасты, жезтырнақ сияқтыларға нану. Осылардың барлығын құрастырып, сынап келсек, ісләм діні кірмей тұрғанда қазақтың дін нанымы қандайлық болып, дүниені қалайша түсінгенін нобайлауға болады» [138, б.18]. М. Әуезов «этномәдениет» деген терминнің орнына «ескілік» деген сөзді қолданған. Сөйтіп, қазақ ұғымындағы этнолингвистика ғылымының алғы шарттарын қалаған. М. Әуезов айтады: «Мұсылманшылыққа ауысқан соң, қазақ биік белден асып кеткендей болды. Белдің астында көрінбей қалып отырған дүние: баяғы бақсы заманының ескілігі. Бергі заманға оның белгісі келсе мұсылманшылық сүзгісінен өтіп келеді, болмаса елдің ерекше сүйіп, айрыла алмағанынан келеді, не дінге кемшілік келтірмейтін әдеттер келеді. Кей уақытта мұсылманшылық пен ескіліктің бітім қылған да жері бар» – деп [138; б.19]. Бұл пікір М-Ж. Көпеев шығармаларындағы екі дәуір ескілігінің ара-жігін ашып беруімен де құнды болып есептеледі. Күрделі ғасыр тоғысындағы дәуірде өмір сүрген М-Ж. Көпеевтің шығармашылығы аса ыждахаттылықпен, жауапкершілікпен зерттеуді қажет етеді. Себебі, М-Ж. Көпеев ислам мәдениеті мен қазақ мәдениетін мейлінше білген ғұлама адам. Оның үстіне шығыс әдебиеті мен қазақ әдебиетін бес саусағындай білген–мәшһүр ғалым екендігі жоғарыда айтылды. «Мәдениет» жеке адамның басына тән қасиеттен басталып, бүкіл ұлттық менталитетті, ғасырлар бойы қалыптасқан ұлттық сана, дүниетаным, салт-дәстүр, рухани-материалдық байлықтың бәрін түгел қамтитын өте күрделі ұғым – дейді академик Ә. Қайдар [48, б.13]. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев шығармаларындағы діни лексика екіге: кереметтер (жағымды), демонология (жағымсыз) болып бөлінетіні зерттеу барысында белгілі болды. жүктеу/скачать 1,02 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|