Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы мифологиялық лексика 3 Том

С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университеті

Мәшһүртану ғылыми-практикалық орталығы

А.Қ. Тұрышев

Павлодар

ӘӨЖ 81:39 (574)

ББК 81. 2. Каз-923

Т 84
С. Торайғыров атындағы Павлодар мемлекеттік университетінің Ғылыми кеңесі басуға ұсынған

Е. Жанпейісов – А. Байтұрсынов атындағы Тіл білімі институтының Бас ғылыми қызметкері, филология ғылымдарының докторы, профессор.

С. Негимов – Л. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің профессоры, филология ғылымдарының докторы.

Т. 84. Тұрышев А.Қ.

«Мәшһүр-Жүсіп шығармаларындағы мифологиялық лексика» : Монография. – 3 том. – Павлодар : Кереку, 2008. – 116 б.
ISBN
«Мәшһүр-Жүсіп шығармаларындағы мифологиялық лексика» – атты монография жоғары оқу орындарының студенттеріне, бакалаврларына, магистрларына, этнолингвистика, этимология ғылымына қызығушылық танытқан зерттеушілерге арналған.

ISBN

ББК 81. 2. Каз-923

© Тұрышев А.Қ., 2008

© С. Торайғыров атындағы Павлодар

мемлекеттік университеті, 2008

Кіріспе

Белгілі бір тілдің мифология терминдерін салыстырмалы түрде зерттеу үшін толық бір аймақтың, сонымен қатар осы тілде сөйлеуші халықтың тарихын білудің өте зор маңызы бар. Мифологияны зерттеу біз үшін жалпы қоршаған ортаны тану мүмкіндігін, Қазақстанда өмір сүрген халықтардың тұрмыс ерекшелігі, я болмаса олардың сөйлеген тілі туралы мәлімет береді, көне дәуірден бастап сауат ашып, хат таныған жазба әдеби тілге дейінгі кезеңді сипаттауға жол ашады. Бірақ та, белгілі болған мифологияны (мифологиялық терминдерді) жете танып, жете білу үшін «фантастикалық сыртқы күштердің адам ойында бейнеленуі» сияқты білім заңдылығымен қарулануы қажет. Біздің мамандығымыз бойынша, ең маңыздысы осы «бейнелену» тілде ең алдымен-лексикада қалай көрінген деген мәселені қарастыру.

Ф. Энгельс былай деп жазды: «Но ведь всякая религия является не чем иным, как фантастическим отражением в головах людей тех внешных сил, которые господствуют над ними в их повседневной жизни, – отражением, в котором земные силы принимают форму неземных. В начале истории объектами этого отражения являются прежде всего силы природы... Этот первоначальный процесс прослежен при помощи сравнительной мифологии...» [1, б.328].

Сондықтан да, бұл жұмыста мифологияны сипаттаудың әдістемесі зерттелмесе де, мифология терминдерінің тілдік табиғаты қарастырылады. Миф – әлемдік дүниетанымды өте әдемі қылып суреттейтін, адамдардың табиғат пен қоғамды өздігінен тану құбылысы болып табылады. Алғашқы қауымдық құрылыс кезінде адамдардың ең бірінші проблемасы бір-бірімен қарым-қатынас орнату болды. Мифтің алғашқы қозғаушы күші нақты жағдайға байланысты және қоғамдағы тәртіптің ыңғайына бейімделіп, болашақты болжау болып табылды: «Иначе говоря, миф объяснял имеющиеся данные о мире и обосновывал необходимость тех или иных действий. В силу повторяемости жизненных условий для ряда поколений, миф стал выражением прошлого, повторяющимся в настояшем» [2, б.5].

Алғашқы қауымдық құрылыс адамының танымы мен таным құралының күші тым шектеулі болса, мифтің шындыққа жақындығы соғұрлым дөрекі болды, соған қарамастан, ерекше күш адамды шынайы дүниетанымның үстінен шығарып отырды. Миф діннің алғашқы формасы және қалыптасқан әдет-ғұрыптың міндетті әрекеті де болды. Бұл ғұрыптық дәстүр адамның жеке тәжірибесі арқылы кездейсоқ пайда болмайды. Ол дербестік пен қоғамдағы объективті шындықтың жемісі. Сондықтан мифті діннің алғашқы сатысымен де балауға болмайды. Дін сенім мен нанымнан ғана тұрмайды: ол – міндетті іс-қимыл мен адамдардың заңды мінез-құлық ережесінен де тұрады. Зерттеушілер барлық діндер үш түрлі формада көрінеді: бірі –ой-қабілеттен, екіншісі – фетишизмдегі материалды ойлауға қабілетті әрекет етуші, үшінші – анимизм және магия дейді (Токарев 1964: 21-40).

Мифті біз ауыз әдебиеті жанрының бір түрі деп қана қарастырсақ, онда одан алдыңғы айтылған негізгі құрамдарды таппаймыз. Өйткені, миф бір діндік жүйеден екінші дінге ауысып жүре беруге де қабілетті. Неге десек, миф өмірдің жалпы көріністерін жарыққа шығарады. Ол кез келген дәуірде өзімен өзі ғана қала алады (Леви-Стросс 1970: 154). Бұл мифтің дүниені тануы мен берілуін жеңілдетеді. Бірақ, мифтің екінші қыры бар: «Но, с другой стороны, «миф считается священным, часто составляет тайну и собственность определенного рода или фратари. Он не рассказывается чужеродцам и чужеплеменникам» – дейді (Золотарев 1964: 279). Кей уақытта орта жастағы топтардың (өлім алдындағы қорқыныштың өзінде) өздерінің ішкі мифі болған, олар орта жастағы басқа топтардың өкілдерінен қорғаған. Кейбір мифологиялық кейіпкерлерге жиі-жиі қатаң табулық шектеулер жасалып отырған. Бұл мифтерді әсіресе, этногенетикалық зерттеу кезінде аса бағалы қылады.

Миф негізінен тайпадан тайпаға тек қана белгілі бір ерекше жағдайда, атап айтқанда өзара күшті жақындықтың және тығыз араласудың нәтижесінде ғана көшетіні белгілі болды. Бұл жағдайда миф антропологиялық типінің және терминдерінің жақын туыс атауларының (ата, шеше, ұл, қыз) этногенетикалық байланысы жағынан ұқсас келеді. «Поэтому, представляются вполне достоверными выводы этнографов о том, что «мифы распространяются вместе с потоками крови» и что «следы мифологических смешений» – деген сөз ойымызды толықтырады (Золотарев 1964: 279-280).

Мифтердің уәждемесін анықтаудың өзіндік қиындықтары да жоқ емес. Мифтің құрылымдық элементтеріне сюжетті уәждер, мифологиялық кейіпкерлер жатады. Көптеген халықтардың мифтері ұқсас келеді. Айталық, барлық халықтардағы топан судың қаптауы, жер ана, аспан тәңірі туралы мифтерінің сюжеттері мен кейіпкерлердің іс-әрекеттерінде айырмашылықтар мен алшақтықтар байқалмайды десе де болады. Бұл мифтер адамзат өркениетіндегі көпцентризмдік сипатының бірі болса да, соңғы мың жылдықтағы этногенетикамен байланысты зерттеудің қасында ешқандай маңызды болып табылмайды. Мәселенің мәні мынада: қандай да болмасын нақты миф дистиктивті, белгілі бір этномәдени байланысқа қажетті куә сияқты, бірақ ылғи да жеткілікті түрде күрделі болып отырады. Көптеген жағдайда мифтерге айталық, тілдік деректермен т.б. толықтырулар қажет болып тұрады. Бірақ, тілдік деректер барлық жағдайда белгілі бір қажетті анықтамалар бере алмайды. Мифтің таралу жолы мен сөздің таралу жолы әр уақытта сәйкес келе де бермейді. Мифпен салыстырғанда сөз адам санасына тез сіңу қабілетімен ерекшеленеді. Сөз абстракты белгілерді анықтағанда (мысалы мифологиялық) ұғым бір тілден екінші тілге көшкенде негізінен мағыналық жағынан да, семантикалық тұрғыдан да өзгерістерге ұшырайды. Мысалы, керемет, шайтан, әзірейіл араб тілінен алынған, алғашында мұсылман дүниетанымын көрсетсе, Поволжье халықтарында негізінен тілдік ұғымды көрсетіп, мұсылмандық негізінен тіпті алшақтап кеткен. Ал, қазақ ұғымында тілдік те, рухани мағынасы да сақталып қалған. Бұл сөздердің мағынасындағы ұғым тек қана ерекше күш иесі екендігі ретіндегі мифологиялық ұғым ғана емес, тілдік тұрғыдан да тануға болатын дереккөз болып табылады.

Біздің зерттеуіміздің негізгі мақсаты мифологиялық терминдердің тілдік сипатын ашып көрсету болғандықтан, этнографиялық жағынан емес, тілдік мағыналық жағынан ұқсас мифологиялық терминдерді топтап алып, олардың фонетикалық, морфологиялық, грамматикалық қасиеттерін ашуға ұмтылдық. Мифтер екі топқа бөлінеді. Бірі – тәңірлік (шаман), екіншісі діни (ислам) мифтері. Қазақтар екі дінді де қолданған. Кей уақытта бір-біріне араластырып алған. Сондықтан да діни (ислам) мифтерін кереметтер және демонология деп екіге бөлуге тура келеді. Қазақтар әуелде Мұхаммедті білмей тұрғанда да Тәңір мен Аллаға бірдей табынып, мұсылман әулиелерінің басына құрбандық шалып, бақсылардың құдіретіне де сенді, пайғамбар ұрпақтары қожаларды да құрмет тұтты. Халық отқа табынып, ал бақсылар болса, жын-перілермен қоса мұсылмандардың періштелерін де шақырып, Алланы да мадақтады. Осылай екі дінді араластыра табыну ешқандай қайшылыққа жатпаған, қазақтар екеуін де қосып ұстаған [3, б.170].

М. Әуезов: «Бізге қазақ ескілігіндегі әдебиет жұрнағын ісләм дінінен арғы жерден жинау тіпті қиын. Осы күнде ол ескіліктердің ізі қалмай жоғалып кетті. Сондықтан наурыздың да дәл өз кезіндегі салтқа кірген дұғалық сияқты көп өлеңдері ұмытылған. Бүгінде ісләмнің қалың сүзгісінен өтіп келген болымсыз жұрнақтарына қарап қана арғы заманға болжау жасауға болады» – деген сөзімен [4, б.37],

Р.Г. Ахметьяновтың «Сравнительное исследование терминов мифологии определенного языка, а тем более целого региона имеет огромное значение для истории носителей этого языка или населения данного региона» – деген ойы үндестік тапқандай [2, б.5]. Мұсылман дініне дейін табынып келген Тәңір, Ұмай ислам дінінің әсерінен көп өзгеріске түскен жоқ, қазақтар қазірге дейін құрметтеп, елдің әдет-ғұрпында сақталып қалды. Мұсылман дінінің әсерімен демонология қатты дамыды. Демонология – алғашқы қауымдағы анимистік сенім-нанымдардағы, жын-шайтан туралы ұғымды зерттейтін ілім [3, б.547]. Сондықтан да біз «демонология» терминін сол күйі қалдырдық та, қасиетті иелерді «кереметтер лексикасы» – деп атауды қолайлы таптық.

Қазақтар онгонды-аруақ қатты құрмет тұтты. Олар күні-бүгінге дейін зороастризмнің кейбір ғұрпын түсінбесе де жасап келеді. Мысалы, жас келін отқа май құю сияқты ғұрыптарды жете түсінбеді. Зороастризмнің – отқа табыну, ақыр заман, о дүние сияқты белгісі ел ішінде әлі де жақсы сақталған. Әзірбайжан, Парсы, Орта Азияның әуелгі тұрғындарының діні. Зороастризм дініне әу баста жақсылық пен жамандық қасиеттер бірдей кірген: табыну, өлікті көмбеу, сияқты негізгі ғұрыптар тән болған. Тәңір мен Ұмайдағы *хормуздық құдіреттілік таңбаларына мінәжат етті (*Зороастризм дініндегі жоғарғы құдіреттілік). «О тәңірім, жарылқай көр» – деуі осының нышаны. Сөйте тұра, Алла мен Құдайды айтуды да ұмытпады. Қазіргі күні жерді, адамды жаратушы рух – *спиритуализм ол – бір ғана алла кейде есіне түскенде құдай дейді (*Объективті – идеалистік концепция, әлемдегі ең алғаш жаратушы рух. Қандай дін болмасын негізін қалаған. Объективті көзқарас бойынша спиритуализмдік сенім-наным материядан тәуелсіз деп насихатталатын) [3, б.547].

Құранда «адам ең алғаш топырақтан, я болмаса балшықтан пайда болды», ал «әйел еркектің қабырғасынан жаратылды» – деп жазды. Ол қабырғаңмен кеңес деген фразеологизмге ұласты. Бұл алғашқы қағидаға қарсы келіп, адам материяға тәуелді дегенді білдіреді. Қазақтарда фетешизмдік наным-сенім әлі күнге дейін сақталған. Ол қазақтың әдет-ғұрпына, салт-дәстүріне, бір сөзбен айтқанда мәдениетіне сіңісіп кеткені соншалықты, қазір оны ажыратудың өзі қиынға соғады. Мысалы, Мәшһүр-Жүсіп мешіті ашылғанда мешіттің алдына Баянауылдан әкелінген ақынның бір шумақ өлеңі жазылған үлкен тас қойып еді, халық сол тасқа табына бастады, бұл әрекеттерді олардың кейбірінің өздері де жете түсінбеді, түсіндіре де алмады. Ал кейбірі мешіттің ішінде құран оқып, дұға қылып жатты. Ақырында ол тасты басқа жаққа апарып қоюға мәжбүр болды. Бұл, әрине, мұсылман дініне қайшы *фетешизмнің сарқыны еді (*жеке заттардың құдіреті, сиқырлы, табиғаттан тыс күш, адам ұғымына тәуелсіз деген түсініктегі философиялық концепция. Діннің алғашқы сатысында фетиш – құт, діндарлар табынатын зат) жатады [3, б.547]. Мысалы: Жайағашы (молня отвот) – рух, жансыз затты сиқырлау арқылы жаңбыр шақыру. Күн жайлатып, жаудырған қызыл туы, Өткен жыл төгілген кез малдың шуы (Мәшһүр-Жүсіп, 79); Анимизм – о дүние, бұ дүние, рух, аруақ, жан, тән т.б. Магизм – сиқырлау, дуалау, жадылау т.б. Немесе бұлақтың, бастаудың басындағы жалғыз-жарым ағаштың бұтағына әлем-жәлем байлап, бұлақ суымен беттерін жуып-сипап жатады, бұл да көне заман белгісі болып табылады. Камалаш Биқұмар өз еңбегінде «Табиғат және діни сенім нанымдарды» екіге бөліп: 1. Табиғатқа табыну; 2. Дін – деп қарастырады [5, б.302-311].

Ш. Уәлиханов шаманизм және ислам дінінің үйлесіп кеткен тұстарын да атап көрсетеді (1985: 156). Біз алдыңғы бөлімді біраз кеңейтіп Тәңірлік (шамандық) таным лексикасы және діни (исламдық) таным лексикасы сияқты бөліп зерттеуді қолайлы деп таптық. Зороастризмдік белгісі бар Тәңір мен Ұмайдың дәрежесіне жағымды, жағымсыз діни мифология зерттей келгенде жете алмағанын байқауға болады. Олар іштей қызметі, мағынасы мен ұғымы жағынан бөлініп кететін тұстары болғанмен, өте тығыз жақын келетін белгілері де жоқ емес. Айталық, тәңір мен ұмайды абыз бен бақсыға салыстыра алмаймыз. Сол сияқты оларды Ғайып ерен қырық шілтенмен, Бабай Түкті Шашты Әзизбен де салыстыра алмаймыз. Бұлардың әрқайсысының өз ерекшеліктері толып жатыр. Жағымсыз мифтік бейнелерді де ажырату қиынға соғады. Мысалы: Қараса атырабына еш адам жоқ, Көздері және кетті ұйқыға елтіп (Мәшһүр-Жүсіп, 51). Елті бір қарағанда демонология сияқты, бірақ іс-әрекетінен кереметтерге жататынын байқаймыз. Рухы бар, жоталы әйелдерді Елті* деп атайды, олар да бақсы. *Елті – өзінің сиқырлық өнерімен адамдарды еліту, ұйыту-бар сана-сезімін алушы, өзіне бағындырушы. Елті сөзінің тегі қазіргі тіліміздегі еліту (Ш. Уәлиханов, 158 б.).

Ә. Диваев: Жындарға сену Азияда өте ерте заманнан бері бар. Арабтардың өзіне де ислам дәуіріне дейін-ақ оларға сенім болған, сондай-ақ орыс деревнясы да бұдан құр алақан емес. Қазақ демонологиясында араб және парсы атаулары: жын, дию, пері және басқалармен бірге рухтардың әлі де бірнеше өздерінше атаулары бар; оларды ислам-қазақтардың бұрынғы шамандық дінінен ығыстырып үлгермеген, бұлар: албасты немесе марту, бишора, обыр, жезтырнақ, үббе деп аталады дейді [6, б.53]. Мысалы: Көн аяқ-аяғына қайыстан, көн теріден аяқ киіп жүреді. Қаперсіз келе жатқан адамдарды бас салып мініп алады. Елсіз, иесіз жерде жүреді.

Сондықтан да, біз тәңір мен ұмайға сәл де болса жуық келетін терминдерді бір бөлек, ал бұлардан тым алыстап кеткен терминдерді бір бөлек топтап зерттеуге тырыстық. Олар мағынасы жағынан өте тығыз бір-бірімен байланысты, былайша айтқанда мазмұны жағынан туындап, бірін-бірі толықтырады да бір тұтас желі-құрылым құрайтын мифологиялық лексикалар болып табылады. Тәңірлік (шамандық) лексика: тәңір, ұмай, ана, аба, абыз, абыш, бақсы; Тотемдік лексика: абжылан, оқ жылан, бөрі, шене, қазығұрт, ұлыма, итала қаз, інгек > сиыр, серке, алмажайындар; Ислам діни кереметтер таным лексикасы: Ғайып ерен қырық шілтен, Бабай Түкті Шашты Әзиз, Қызыр Ілияс, Алып, Шайхы, Қожа, Керемет, Құдірет, Құт, Кие, Ие; Демонология лексикасы: Албасты, Ібіліс, Қара Албасты, Қызылбас, Диуана, Жезтырнақ, Шайтан, Жалмауыз, Сөрел, Кесір. Мысалы, ұлттық салт-дәстүрлік белгісі басым, кейіннен діни мұсылмандық белгісін жамап алған алас, наурыз, тасаттық сияқты түрлерін календарлық мейрамдарға жатқызып қарастырдық.

В. Томсен 1893 жылы 25 ноябрьде белгісіз болып келген тәңір сөзінің кілтін тауып ашады. «Тәңірі», аспан, көк», құдай мағынасында – деп оқиды [7, б.32]. Тәңір мен Ұмай түркі қағанаты дәуірінде күллі түрік жұрты табынатын құдай дәрежесінде болды. Бірақ, құдайға жете алмады. С. Қасқабасов: «Шындығында бүкіл түркі жұртында Тәңір көктегі ер рөлінде, ал Ұмай жер-ана болып қабылданады» – дейді. Сілтеме жасаған – И.В. Стебелеваға: К реконструкции древнетюркской религиозно-мифологической системы, с. 213-226; [8, б.82]. Тәңір де Зевс сияқты асыл қасиеттерді бойына сіңіріп адамдардың көз алдында өсті, адамдар Тәңір образын жасады да өздері көре алмады. Бірақ, Тәңір туралы мифологиялық наным-сенім, салт пен дәстүрдің бөлінбес құрамына айналды. Қазақ тілінде «тәңір» деп көкті, «теңіз» деп суды айту тегін емес. Екеуінің де түбірі («тәң // тең»), «көк», «аспан» ұғымымен байланысты. Сілтеме жасаған: Древнетюркский словарь. Л., 1969, с. 544, 551, 552; [8, б.85]. Басқаша айтқанда аспанның өзі әуелде су деп түсінілген, оның «көк», «тәңір» болып аталуы содан. Ал жердегі су да түсі жағынан аспан, яғни тәңір сияқты көк болғандықтан теңіз деп аталған. Екінші аспан мағынасында айтылған («з» – жұптықтың белгісі) [8, б.85].

Түрік сөзі тәңір//тöңрі `аспан, жоғарғы күш` деген мағынаны білдіретіні белгілі болды. Тәңір этимоны екі сөзден тұрады. Ол сөздердің әрқайсысы құдай жаратушы иесінің мағынасымен байланысты болып келеді. Мысалы: Таң-`таң атқандағы жұлдыз`: Молда оќиды мешітте Тањ сарѓайып атќанда (ЌЖ, 9); Арѓын дєриядан µтіп, Ќаратау жайлайды деген сµз естіле бастаѓан соњ, ќараќалпаќ ... арѓын б±л жаќќа келсе, тањ атырып, к‰н шыѓармайды (Мәшһүр-Жүсіп., 19); Торѓай шырылдап, тањ белгі бере бастады (М. Дулат, 151);

М. Қашқари іңір жарық пен қараңғының өзара шарпысып, астасуы. Оғыздар оны: іmir-імір – дейді [9, б.123]. В.В. Радлов іңір – вечерняя заря, сумерки, вечерь; іңгір - вечерь деген сияқты екі мағынасын көрсетеді [10, б.1432-1446]. Іңір-`кеш батқандағы жұлдыз`. Мысалы: Іњірде шайтан кµшкендей Ќ±ланнан атты ќ±дыќты Кµлден тартты борыќты (ЌЖ, 78); К‰н батып ымырт жабылѓанша (М. Дулат, 152);