Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы рухани мәдениет лексикасы 2 Том
Түйін. Біздің ойымызша, еру
жүктеу/скачать 3,93 Mb.
|
Түйін. Біздің ойымызша, еруден-ерулі, ереуден-ереуіл сөздері туындаған сияқты, негізінде екі сөз де түбірлес қолданылады. Ерулі // ереуіл // ерулік // еру түбірлес сөздер сияқты. Еру, ерулік сияқты маусымдық мейрамның бір түрі ол - көкпар. Кµкпар. Кµкбары – ќ±нан, дµнен атын шауып, Жиылысар ќонаќ болып сойып ќойын (М-Ж., 43); Кµкпарын шауып к‰ніге, Ќыз ойнаѓын ќып жатыр (Алпамыс, 183); Б±л сµздіњ шыѓуы туралы ѓалым-этнографтар Шыѓыс елдеріндегі ањызбен байланыстырады. Ењ мањызды маѓынасы Є. Марѓ±ланныњ айтуы бойынша мынандай. Ерте, ерте ертеде ешкі ж‰ні бµртеде халыќ бір-бірімен алакµз болып, екіге жарылѓанда Ќиян мен Ноѓай деген екі жігіт туѓан жерлерін тастап, алысќа адам аяѓы баспаѓан Алтай тауларына шыѓып кетіпті – мыс. Б±л жерде олар, Ергенек ќон деген терењ ‰њгірді ќоныс ќылыпты. 200 жыл µтіпті. Содан бері олардыњ ‰рім-б±таќтарыныњ саны µсіп-жетіліп, ‰њгірге сыймайтындай дєрежеге жетіпті. Содан олар не болса да б±л арадан ќ±тылуды ойлапты. Біраќ, Ќиян мен Ноѓай ±рпаќтары барлыќ биік тауларѓа шыѓып, шыњдар мен ќияларды орап, ќоршап алады. Баќыттарына орай бір тау Теміртау – темір болып шыѓады. Ќиян ±рпаќтарыныњ арасындаѓы ±ста тауды балќытып жіберуді ±сынады, тау аѓып кету ‰шін жетпіс жерден жетпіс ±ста пешін кµмірмен жаѓады. Сµйтіп, т‰йе ‰стіндегі ќомымен µтіп кететіндей жол салады. Осы салынѓан жолдан таулы Ќиян тау ќаќпанынан кењ жазыќ далаѓа шыѓып ќ±тылады. Сол кезден бастап Ќиян ±рпаќтары бµрте шене аталып кетті. Бірнеше жыл µткен соњ Шыњѓыс д‰ниеге келді. Осы уаќыттан бастап халыќтыњ салтына єр жыл сайын, сегіз айда бір рет той жєне кµк бµрі ( > кµкпар) тарту ±йымдастырылады, ќазіргі кезде `ешкі тартады`. Є. Марѓ±лан, бµрте шене кµк бµрі `ќасќыр` жєне кµктіњ ќ±сына сай келеді. Кµктіњ ќ±сы сµз тіркесіндегі кµк сµзініњ маѓынасы `аспан (тєњір) ±ѓымымен астасады дейді [215, б.92, 249, б.73]. Бөрі, шене, құмай, көк құсы деген бөлімді қараңыз. ¤. Тілеуќабыл±лыныњ да кµк бµрі туралы айтќанында да бір талай ќызыќты материалдар бар: Ќазѓаќ к‰нбиге бір кµк бµрі шабады, арыстар лап беріп бµріні ±стап, ќолды – аяѓын тартып, борша-боршасын шыѓарады. Б±л кездейсоќтан болѓан оќиѓа ойынѓа айналады. Ќазѓаќ к‰нбиге кµкпар тарту ±найды, ендігі жерде тойда, жиында тірі кµк бµріні тартып ойын жасау дєст‰рге айналады [250, б.411]. Л.З. Будагов:...У кочевыхъ народовъ пиршество при свадебныхъ и другихъ случаяхъ состоить въ угощеніи гостей, конской скачк съ призами, борьб, стрлб и пр. У туркменъ существуеть свадебный обрядъ, по которому невста, окутанная съ ногъ до головы вуалью, должна состязаться въ скачк съ своимъ женихомъ, надъ которымъ нердко она беретъ верхъ. Если при этомъ невста держить на колняхь заколотую овцу или козу, и преслдуемая женихомъ и прочею молодежью, должна, на всемъ скаку, разными изворотами, избжать похищенія у нея овцы, то обрядъ этоть называется кµк бµрі т.е. зеленый вольк. – Вамб. По писаніию Болотова, такая скачку у кирг. называется купь–бюре, много вольковъ? См. Русск. Въсти. 1866, Мартъ, Сыръ-Дарья, стр. 190 [212, б.754]. «Кµкпар» сияќты жаугершілік заманда «с‰йекке таласу» да болѓан. О. Ошанов: «¤йткені ќарсыластар денені іліп алып кетіп, кµз алдыларында с‰йекті ќорлауѓа тырысќан. Оны «маќалай» ќылды дейді» ( // Ќазаќ єдебиеті. – 2003. – № 12 (2798). Кµкпардан (кµк + пар // бар // бор // бµр (-ы/-і) кµк // бµрі екі маѓыналы сµз болѓанымен: сын + зат семантикалыќ маѓынасы µте жаќын бірініњ орнына бірі ж‰рген сµз сияќты. Кµк – т‰с (т‰р) атауы екені белгілі. Кµк `голубой`, `синий`; кµк от `зеленая трава`; кµк ат `серая лошадь`; теске кµк й±ргеш ханып-тро `на зубе появилась чернота`; см. к±к. РСл., II. 1218 (Малов, 68). Н. Уєлиев кµген сµзіне байланысты (кµбіне тарамыс, ќайыстан жасалѓан) деген маѓынаны білдіретін кµк деген сµз екендігі ќазір ±мыт болды. Махмут Ќашќаридіњ сµздігінде (ХI ѓ) кµк «тігіс» деген маѓынаны білдіреді – дейді [251, б.17]. Ш. Дєркенбай: Осы жолмен алынѓан былѓарыныњ т‰сі кµкшілдеу – жасыл болып келеді. Ќазаќ шеберлері оны «кµк былѓары» немесе былѓарыныњ сапасын арттыру ‰шін, кµбінесе ќоњды малдыњ сауыр терісінен илейтіндіктен «кµксауыр» деген (Қазақ әдебиеті. 1992. №50 (2280). Б.Ќ. Тлепин Н. Уєлиевтіњ «кµген» сµзіне байланысты айтылѓан пікірін ќолдай келе, б±л атау ќырѓыз тілінде де «кµген», ал т‰ркм.: «кµкен», моњ,.: «хегне» т±лѓаларында беріледі, маѓыналарында µзара алшаќтыќ жоќ деген [95, б.14]. Р. Шойбеков: кµк ‰немі т‰р-т‰с ±ѓымын білдіре бермейді. Мєселен, кереге кµктейтін ќайыс таспаны кµк – деп атайды. М±ныњ т‰р-т‰ске ешќандай ќатысы жоќ – дейді [252, б.17]. «Кµк от» `зеленая трава` (С. Малов). Демек, тері, шөп ұғымына байланысты «көк» түр атауы тумаған сияқты. А. Сейдімбетов: Кµшпелілер д‰ние танымы бойынша табынар тєњірі – кµк аспан., шексіз єлем болса, сол кµк аспан мен шексіз єлемніњ ењ ќ±діретті жаратылысы-кµктегі к‰н – дейді (Ана тілі. 1992. шілденіњ 23-і,). Ә. Қайдар: көк сөзі де бірнеше мағынада қолданылады: бірінші көк-аспан демек. Және көк-құт. Және көк-айналаның көктеуі. Және көк-қабарған. Және көк-от-өлең және көкөністі де білдіретінін жазады [253, б.175]. «Кµк» > аспан + су + жер = кµк – деп, айтамыз. Олай болса, кµк бµрі (кµк) т‰сіне байланысты кµк емес, кµк тєњір ±ѓымымен (тотемизмге) байланысты туѓан кµк – деп білеміз. Олай болса, кµк тєњірініњ жердегі жаратылысыныњ бірі – кµк немесе кµк бµрі болып табылады. Бµрі кµпшілік т‰ркі тілдерінде «ќасќыр» деген ±ѓымда ж±мсалады (бөрі, қасқыр бөлімдерін қараңыз). Алт., `бöру`; тув., бµру`; ноѓ., тат., баш., ±йѓ. бьори, б‰ре, бµрµ; буря., монѓ., буруу деп б±зауды жєне єр т‰рлі таѓы ањныњ (аю, барыс т.б.), малдыњ (б±ѓыныњ) жылѓа толмаѓан тµлін айтады. Бµрі сµзіне ќосылып кµк сµзі «мыќты, азулы, наѓыз кµкжал ќасќыр» деген ±ѓымды білдіреді. Тува тілінде кµкжал ќасќыр кµк бµр‰ дейді. Кµкпар сµзі кµк жєне бµрі деген екі сµзден ќ±ралѓан. Бастапќы б дыбысыныњ ќатањдап п-ѓа айналуына бірінші сµздегі ќатањ к дыбысы єсер еткен. Екпінніњ алдыњѓы дауыстыѓа т‰суімен байланысты і дыбысы т‰сіп ќалѓан (ЌТЌЭС, 104). Ѓ. М±сабаев: т‰ркілер ќасќырды бµрі деп, ќойды ‰ркітіп ‰рейін ±шыратын ќылыѓымен атаса (бµріктіру, бµрігу етістігін салыстыр), фин зузу деп, ж‰йріктігіне ќарай атауы – Алтай тілдерінен угро-фин тілдерініњ алѓашќы ажырай бастаѓанын кµрсетеді. Ќой екі тілге бірдей болса, тµбет итті финдер ќой к‰зетіне жарайтынын ескеріп ќой – ра (ќой + ра) деп атаѓан, кµне барыс жалѓауына (-ра ќосымшасын) ж±рнаќ етіп алѓан – дейді [254, б.8]. А. Джунусбеков, Ж. Абуов: Возьмем этимологию слова кµкпар `козлодрание`, которое якобы образовано из сочетания кµк буквально `синий`, здесь в значении `серый`, и бµрі `волк`. Этимологи утверждают, что происхождение этого слова связано с традицией организации облавы на волков. Не будем спорить. Но лингвистическое объяснение происхождения слова кµкпар не укладываются в разумную фонетическую теорию. Оба слова, из которых якобы образовалось кµкпар, имеют мягкий губной сингармонический тембр. Следовательно, в ритмической группе (фонетическом слове) этот признак при отсутствии каких-либо помех должен усиливаться. Тем не менее происходит ничем не объяснимая делабиализация и утрата свойственного слову сингормотембра. Если учесть, что лабиальный сингармонизм в тюркских языках не такое уж слабое фонетическое явление, каким его представляют в лингвистической литературе, а в равной степени с лингвальным сингармонизмом функционально нагруженный просодический признак слова, то к вышеприведенному этимологическому объяснению слова кµкпар следует отнестись критически. Добавим, что оглушение звонкого губно-губного б еще объяснимо: будем полагать, что это комбинаторное влияние глухого среднеязычного ќ. Но чем объяснить чередование огубленного мягкого (среднеязычного) µ с негубленным твердым (заднеязычным) µ с неогубленным твердым (заднеязычным) а, а также выпадение конечнего гласного і ? Если даже примем теорию акцентной организации тюркского слова, согласно которой ударение падает на последний слог, то чем можно объяснить выпадение вокального сегмента последнего ударного слога? Непонятных фонетических противоречий в этимологии этого слова более чем достаточно – дейді [255, б.184]. Расында да кµкпар//кµкбµрі: пар//бµрі сµздері ќандай фонетикалыќ µзгерістерге ±шыраѓан. Кµкпар//кµкбµрі тіркесіндегі: п/б, а/µ (і) байырѓы сµздердіњ айтылуындаѓы орфоэпиялыќ варианттылыќ болуы м‰мкін [256, б.109]. Кµрші дыбыс к-ніњ єсерінен п/б болып µзгерді. А/µ б±л дыбыстардыњ т‰ркі тілінде алмаса ќоюы оњай емес. Тек ќана а > о µтуі арќылы болатын ‰рдіс. Одан кейін барып о/µ о дыбысыныњ жіњішке сыњары – µ. Б±л да жалпы т‰ркілік дауысты фонемалардыњ ќатарына жатады. Дыбысталу ерекшелігі жаѓынан ѓана емес, ќолданылу ерекшелігі жаѓынан да о дыбысы µзініњ жуан сыњарыныњ іздерін ќайталайды [257, б.45]. І дыбысына байланысты жоѓарыда айтылды. Кµкпар//кµк бµрі тіркесініњ µзгерісін осылай жорамалдауѓа болады деп ойлаймыз. Е.Жанпейісов бµрі тува диалектісінде бµрук / börük т±лѓасында ±шырасады (ЭСТЯ-1980, с. 220.). Соњѓысы оныњ кµне фонетикалыќ варианты болып табылады. Ол µзініњ кµне фонетикалыќ сипатын ќазаќ тілінде: бµлтірік бµрік астында; жау жоќ деме, жар астында, бµрі жоќ деме бµрік астында саќтаѓан. Бµрік сµзініњ этимологиясын ќаз. бµрігу, бµріктіру `ісініп ќабыну, кµтерілу, кеудесін соѓу` (адамѓа) ќатысты ќолданады. Ќырм., ќ±м., ќаз. bür `суда кµтерілу`, заттыњ бетіндегі б‰р, томпашыќ`; ќырм., ќ±м. bür `жапыраќ, тел., алт., саг. пÿр`теректіњ жапыраѓы`; бÿрÿк `єжім, ќатпар` (РСл, IV, с. 1397, 1885, 1888); МК. börі `б±лаќтыњ кµзін ќалпына келтіру` (ДТС, с. 113); ýќ учига ýтказилган темир халќа` (Индекс – с.76); Сондыќтан да, жау деме жар астында, бµрі жоќ деме бµрік астында дегенді `жау жоќ деп айтпа, бµрі жоќ деп айтпа (дµњніњ, жотаныњ, тµбешік) т.б. ±ѓыну керек сияќты (бұл туралы бөктергі бөлімінде тағы да айтылады). М. Рясянен жалпы börі ќатарына ќаз. böltürük < bör-lürük `бµлтірік` маѓынасында ќосады. Кµк жєне бµрі-ден т±ратын кµкпар композициясы бір ќатар т‰ркі елдерінде, соныњ ішінде ќазаќтар µздерініњ кµне айтылуын саќтаѓан, ќырѓ. кµкбµр‰, немесе кµк бµр‰ / кµк пµр‰ `ешкіні алып ќашу, ешкі тарту`, наќты айтќанда `с±р бµрі`(ЮСл, с. 418), чаг. kök bürі `‰йлену тойы, ‰йлену ойыны` (Попе Н.Н. Монг. сл., с.247.); ќаз. кµкбµрі: Кµкбµрі ќылып д±шпанын Тау мен тасты к‰њірентті (Ќобыланды батыр); Б±л ойын басќа атпен де белгілі: улак, улак тартыш (диал. торпак тыртыш, кµкпµр‰//кµкмµр‰). Кµкбµр‰: µзб. улоќ, кýпкари; баш., к‰к б‰ре (Ишбердин, 1969, Уфа, 44 б.). Жоѓарыда келтірілгендерден кµрінгендей, этнографиялыќ композиция кµк бµрі > кµкпар былай трансформацияланды: кµк бµрі > кµк пµрі > кµкпары > кµкпар. Салыст.: «ноѓ. байрак акашув этн. `ту ‰шін к‰рес (‰йлену тойында жігіттердіњ туѓа ие болу ‰шін бір-бірімен к‰ресі, жарысы)`» (НРС, с. 66) [208, б.91-95, 258, б.38-44]. Немесе: кµк + бµр ~ пµр ~ бµр ~ і = К¤К Б¤РІ. Кµк пен бµрі сµздері осылай тоѓысты. Кµк бµрі сµзі ќазаќ халќыныњ т±рмыс-салтынан берік орын алды. Мысалы, Р. Шойбеков зергерлік µнерге ±сталыќќа байланысты бµріауыз атауына ќасќырдыњ мыќты тісі негіз болѓандыѓын жазады [259]. М.Ш. ¤мірбекова: ањѓа, ањныњ дене м‰шелеріне байланысты ою-µрнек атауларын зерттеп: «Бµрікµз» - бµрініњ кµзін т±спалдап т±ратын µрнек атауы. «Бµріќ±лаќ» (Шойбеков те атап µтеді, 12 бет) – ќасќырдыњ басын, ќ±лаѓын, сондай-аќ «бµріќ±лаќ» деп аталатын жапыраќты бейнелейтін µрнек атауы. Кµкпардыњ т‰рлері: лаќ кµкпар, серке кµкпар, тана кµкпар, айналма кµкпар, теке кµкпар (бір ѓана белгіленген жерге апарып тастау), мєре кµкпар (екі шеттен мєрелі жер белгілеп, серкені ортаѓа тастайды, серкені єр жаќ µз мєресіне апаруѓа таласады) алып ќашпай кµкпар (серкені алып ќашып, жеткізбей ќ±тылып кету) (Ана тілі. 1990. №21). Кµкпардыњ жаппай тарту, дода тарту болып екіге бµлінеді. Кейде б±л т‰рі марта тарту деп аталады. Іле µњірінде ќызай тарту дейтін т‰рі бар. Кµкпарды єкеп тастаѓаннан кейін, «кµгерт», «кµгерт», «кµгерт» – деп ќайталап, айѓайлайтын болѓан (Т. Б‰йенбаев). Ќырѓыздарда кµкбµр‰: аламан немесе жайма тартыш – соњѓы ойында барлыќ ойыншылар ќатысып сыйѓа тушаны алады. Чубама тартыш немесе чубатма-мєре алыста болады; оњт‰стік. диал. шавулак (шап улак) (шап-ты Юдахин иранныњ сµзі дейді КРС, с.894) – ойынныњ бас кезі, тушаны бір ауылдан екінші ауылѓа апарады. Ќырѓыздар ‰йлену тойында достары не туыстары шавулак єкелген, тушаны дайындап ауылѓа аттандырѓан. Шавулак (шап + улак) т±рады. Шап `ойын кезіндегі жаза` деп ќарайды (КРсл, с.901). Мысалы, шап ал `ќолдыњ саусаѓымен ќолдан ±ру` бізше шап деген сµз `шапшањдыќ, тездікке` ±ќсас жасалѓан сµз – дейді. Сµйтіп, шавулактыњ бірінші компоненті ќырѓыздыњ µз сµзі дейді. Ал, кµкбµр‰ (диал. кµпкµр‰, кµкмµр‰) екі: кµк жєне бµр‰ – ден т±рады. Баскаковтар м > б дыбыстарыныњ алмасуын кµрсетеді [260, б.21]. Ќырѓыздарда ќасќырларды аулау ойыны болѓан, осыдан келіп улаќ тартыш келіп шыќќан, оныњ синонимі кµк бµр‰ тура айтќанда `с±р ќасќыр`. Кµк бµр‰ сµзініњ бірінші компоненті `алѓан бетінен ќайтпайды, ќайсар, бір беткей` маѓына беріп, эпитет ретінде ќалыптасты: ќарањыз.: кµк жал ќасќыр `кµкшіл жалы бар, кєрі ќасќыр` (Радлов, 1219.). ќырѓ. кµк жал кµкшіл жалды (ќасќырдыњ эпитеті). Батыр, ќорыќпайтын (ертегілердегі батырлардыњ эпитеттері); кµк жалдыќ батырлыќ, ж‰рек ж±тќан; Кµпкµру//кµкмµр‰ фонетикалық варианты. Г. Вамбери екінші компонент бµр, бор `с±р` (1879, с.202). Кейбір ѓалымдар Иран сµзі дейді (Абаев, 1958). К. Броккельман бµµри, бµри-туынды етістік, кµне -ы (і)-еске т‰сіріњіз – автор) ж±рнаѓыныњ єсерінен пайда болѓан дейді (1954). Б±л арада Г. Вамбери пікірі д±рыстау, себебі бµр‰ кµкжал жєне карышкыр сияќты екінші айналымдаѓы аты дейді (ДТС). (О. Абдувалиев. Происхождении некоторых конноспортивных терминов в Киргизском языке, Фрунзе. Вопросы тюркского языкознания. 38-39 б.). Т. Єлімќ±ловтыњ «Кµкпар» деген єњгімесі осы таќырыптыњ мєн - маѓынасын ашуѓа септігі тиеді деп ойлаймыз. Түйін. Көкпар ұлттық календарлық ойынның бір түрі. Көкпар > көк бөрі екі сөзден құралған. Көк пен бөрі екі діни мифтің қосылысы. Кейіннен ойынның атауына ауысқан. Көк, бөрі тотеммен тікелей байланысты. Бұлар тәңірмен де байланысты сияқты. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев көкпарды ұлттық ойын ретінде қолданған. Көк пен бөрі (көкпар) ойын түріне айналғаннан кейін өзінің мифтік құдіретін жойды. Бөрінің өзі көкке табынған. Құрғақшылық жұттың бір түрі. Сондықтан түркілер одан құтылудың бір жолы көкке табынып, жадылау арқылы жаңбыр шақыру деп түсінді. Жад. Бозм±най бай жылайды, Жат етеді ќ±дайды (М-Ж., 173); М. Қашқари ЫРҚ: болжаушылық, бал ашу – дейді [230, б.71]. Захир ад-дин Мұхаммед Бабыр: «Сұлтан Әбу Саид мырзаға қызмет еткен шағында, «яда»* аталатын тас арқылы жаңбыр жауғыза аламын дейді екен. *Яда (Нефрит), дінге сенетін адамдар мұның ғажайып қасиеті бар, жаңбыр да жауғыза алады деп ұққан [261, б.35-444]. Л.З. Будагов: тур.ياي алт.يايا йайа яйа творить, создать, даровать (монг. дзаяху), ياياجيйайашы, يايوجي йай±жы Творецъ, ياياغان йайаѓан сотворишій, сотворилъ: اول بويبيرده كي نيلا اونجوبوتكانديйайаѓан аул онъ (Богъ) сотворилъ все что на земл существуетъ (Радл. 114), ياياعانяйаанъ, могила. Тоб. يايجي йайшы, яйчи, кир. جايشي жайшы джайшы (يدهجي = йдашы) колдунъ (собств. заговаривающій дождь), يايجي خاتن яйшы, жай±н колдунья, жайшылыќ колдовство,يايجيلامك иайшыламаќ кир. خايلاتمق хайлатмаќ колдовать, заговаривать, ворожитьكون جايلاتو, к‰н жайлату; كون جايلامق к‰н жайламақ;يايلامق жайлмақ ворожить заговаривать дождъ, втеръ, бурю (чтобы остановились, для чего произносится слова: сап сап ), кир. жай тасы = ядым тасы [210, б.346]. Л.Будагов: п. جادو каз. يادو жады волшебство, чары, обвороженіе, волшебникъ, колдунъ, знахарь [212, б.426]. Жады п. [جادو жад± джаду: 1) чародей, волшебник, колдун, маг; 2. чары, волшебство ] – колдун; чародей (КРТСАИЗС, 104). Жады (п) (джаду). Бас айналдыру, сиќырлау, дуа (д±ѓа) істеу, арбау. [Волшебство, колдовство, чародейство, магия, обман] (ЌТАПС, 68). Ж,ады ќыр.; ж,а ди µз.; ж,аду ±йѓ. диал. Jarr. 90; џадо ±йѓ. ход. Мал. УНС 109; ж,ада ±йѓ. диал. Аг. 274. ◊ сабанкескіш-ќырѓ. µз (ќолмен кескіш), ±йѓ. (азыќ шµп); шµпшапќыш-ќырѓ.; ‰лкен пышаќ-±йѓ. хот. Мал. УНС; шµп кесетін ‰лкен пышаќ-±йѓ. диал. Jarr.; шµп жєне сабан ‰шін арналѓан пышаќ – ±йѓ. диал. Аг.; шалѓы-±йѓ. хот. Мал. УНС. ◊ / ќытай тілінен ±йѓырларѓа алмасќан: чжа `кескіш*; кесу` ++ доо`пышаќ, ж‰з`, ќарањыз. Рах. Ќыт. Эл. 76-77, жєне Мал. УНС 109, «ќытай» деген белгі Л.Л. с±раулы тањбамен сипатталады. Ж,ады-ныњ ` дуалау` деген маѓынасы бар. Ж,ады т‰рк.; ж,ады т‰р., гаг., Р. IV 47 (осм., ќырѓ.), ЕL.-Idr. 8, Ettuh. 160 (Из. дар 402: чазы); ж,аду аз., кар. Т., ±йѓ., Р. IV 47 (ќырѓ., крым., осм., ккал., т.), Мал. 444, Бор. ЛТ 119, Хор. П. I 360-361, Har. 90; ж,адув. ккал.; ж,а ду µз., дзаду кар. Г., жады ќаз.; Жадыныњ мынандай маѓынасы бар: ◊ I 1) сиќырлау, дуалау: жањбыр, жел шаќыру –ДТС, Diz.; жањбырды шаќырудыњ магиялыќ тєсілі-тоба.; єр т‰рлі бал ашу, тас «жад» пен болжау – Diz.; 2) тас «жад» – Gad.; тас «жад» (егер де д±рыс дуалап суѓа т‰сірсе, кµктен т‰рлі: жањбыр, жел, ќар, боран келтіре алатын ќабілеті бар ќойдыњ асќазанындаѓы тасшыќ) –ќырѓ.; 3) найзаѓай (жай) кµктен жай т‰сті дейді -ќаз. жаќ (лук) сµзініњ маѓынасы жай т‰су ±ѓымымен астасып жатуы м‰мкін. Жай жаќ > кемпірќосаќ > `найзаѓай` мысалы, башќ. диал. йєй ташы `кемпірќосаќ т‰сіне ±ќсастыратын тас (атам±радан ќалѓан сиќырлы тасы) немесе шаѓ. `жаќ-пен арбайтын µнер (таспен «жад»? – Л.Л.), жауын-шашын шаќыру` (Р. III 4). I. Йєй (йєй ташы)-башќ.диал. Бћћ II 97; Р. III 4 (шаѓ.); уаd Gad. II 350; йат ДТС 247, Diz. 147; ж,ай (жай таш) ќырѓ.; жай ќаз.; чат тоб.; II. ЙЕДЕ т‰р., Р. III 368 (тел.), Буд. II 351 (т‰р., шаѓ.); йада ±йѓ. диал. Jarr. 145 (jada ~ jade), ГАЯ 164, Верб. 66, Р III 207 (алт., тел., деб., шаѓ., осм.), Буд. II 351 (т‰р., шаѓ.), Раv. С. 519; дада алт., Р III 208 (тел.); сата як. (ЭСТЯ, 11 – 12 б); С.Е. Малов: йаѓдыр `совершать шаманское моление о ниспослании дождя`. РСл., III, 53; йаѓ - `дождить`; йаѓмыр йаѓ - `дождить`; ќар йаѓа – дыр `идет снег`; тењір йаѓу – дро, тењір йаќќыш – тро `небо дождит`. РСл., III, 39; йіњер боп – тро, ќ±н йаѓып тро `солнце зашло`; ќ±н ма йаќќан – дыр `солнце закатилось`[232, б.34]. Демек, жад ~ жаќ ~ жай бір-бірімен семантикасы жаѓынан µте жуыќ. С. Талжанов: Жад, жат (парс. яд-еске алу) жатќа айту – дейді. Жайын тас, жай тас – магический камень, который, по древнему поверью казахов и других тюркских народов, обладает способностью вызывать в любое время года дождь, снег, морозы, вообще непогоду. Древнейшие сведения о яда таш (жай тас) содержатся в хронике анонимного сирийского монаха VII века, описавшего события, происходившие при патриархе Элиасе из Мерва деп көптеген әдебиеттердің тізімін көрсетеді (Потанин, 297). Л.Н. Гумилев: жадылыќ (дуаќанттыќ) сиыр мен аттыњ не ќабанныњ ќарнынан алынѓан тасты (ќойдыњ асќазанынан алынѓан тас –ќырѓ – ќарањыз – автор) дуалау арќылы жањбыр жаудыру ‰шін ХХ ѓ. дейін ќолданылып келді. «Жадылыќ» єрекеті аруаќтарды шаќырумен байланысты емес, жадышы олардыњ кµмегін керек етпейді. Кµне т‰ріктер найзаѓайды (жай) кµк - деп те атаѓан. Оныњ µзіндік мєнісі болѓан. Мысалы, Ат байлаѓан аќырды, Кµк т‰скен жер таќырды (Ќыз Жібек). Осы жолдаѓы екі сµз т‰сінікті ќажет ќылады. Аќыр –ир. зат. диал. Малѓа жем-шµп салу ‰шін жасалатын оттыќ. Ат байланѓан аќырды «кµк» т‰сіп, таќыр ќылѓан. Кµк – найзаѓай сµзініњ орнына ќолданылып, т‰ріктердіњ космологиялыќ т‰сінігінен айѓаќ беріп, к‰нніњ к‰ркіреуін тєњірдіњ дауысы деп, ал найзаѓайды «кµк» шайтандарѓа атќан оќ деп т‰сінген. Кµк соќќыр, кµк соќсын, кµк т‰йнек келгір осындай наным-сенімнен пайда болѓан. С. Е. Малов: Йар: Кµк йар – местечко на восток от Пейран. РСл., III, 99 – 100: йар `крутой берег, крутизна`; йар – `разрывать, разбивать, расщеплять`; тыстын ќоњѓырын йарватып – тро` разбил дно у котла`. РСл., III, 202 (37 б); М. Ќашќари: «Ачук кµк-Ашыќ аспан» – тіркесін ќолданады [230,б.179]. К‰н к‰ркірегенде кµктєњірініњ* «Кµк айѓыры кісінеді» – деп жатады. Найзаѓайды кейде жай т‰сті дейді де жайаѓашын* ќ±рады [240, б.547]. Ш. Уєлиханов: «тєњірі жарылќасын, кµк соќќыр, кµк соќќан сµз тіркесіндегі тєњірі белгілі сµз, ал жарылќасын сµзі /Жарлыќ секілді монѓолша дзарлик/ ±ќсастыѓы бар, бір нєрсені жаны ќалайды, ќалаулысы, µзініњ ќалауын да жєне монѓолдыњ таѓы бір сµзі дзайѓа-аспан-кµктіњ ќалауы, таѓдыр деген ±ѓымды береді» – деп жазды [240, б.181]. Жарќ-ж±рќ етіп найзаѓай ойнап жањбыр жауды дейді (100); Найзаѓай ойнап, жарќ-ж±рќ етіп т±р (М-Ж., 101); Б±л мысалдарда таза тєњірмен байланысты мєселелер ќозѓалды. Ауыз єдебиетінде «жад» ата-баба рухымен т‰сіндірілді. Ш. Уєлиханов: «Адам табиѓаттыњ аясында ѓана д‰ниеге келіп – туып, соныњ ѓажап, тосын ќаћарынан µледі. ¤лген сєттен бастап жаратылыс пен табиѓаттыњ ‰стемдігі кілт ‰зіліп, оныњ µзі аруаќќа-онгонѓа, барлыќ ќ±діретті к‰штермен тєуелсіз кейіпке айналады» – деді [240, б.173-174]. Жад сөзі ауыз әдебиетінде жиі кездеседі: О да ќоймай т±р екен, Кµп жад етіп бабасын (Ќобыланды-155). Ата-анасын ойланып, Жалѓыздыќ т‰сіп басына Кµзініњ жасын тµгеді. Жад ќылып жылап ењіреді, Сондаѓы айтќан сµз еді: Жад ќылып єуел алланы, Тапсырды Ш±бар аланы (Алпамыс – 186). Осы – жад пен жады (тас) дуалау деген мағынадағы лексемалар жағынан байланысты сияқты. Бұл арада жад етіп, жад қылып сөз тіркестері `медет, айбар, жәрдем ету` сияқты мағынасы жағынан жады сөзіне бір табан жақын. Гумилев айтады: «Жадылыќ» туралы ењ ескі мєлімет Сирияныњ VII ѓ. белгісіз бір сопысыныњ к‰ннамасында жазылѓан, ол Мервтен шыќќан абыз аќсаќал. «Яду» – жады сµзініњ µзі парсыныњ дуаќат, сиќыршы сµзінен алынѓан. Фирдауси т‰рік дуаќантын «баќсы» деген сµз Иранда белгілі болса да, тап єлгіше атайды» [262, б.83]. Жалпы, жадыны ±стауда аруаќќа, баќсылыќтыњ ізі бар сияќты болып кµрінгенмен, оныњ ізі де жоќ. Негізінен жын-шайтандарды оттыњ киелі к‰шімен аластау «жадылыќ» єрекет барлыѓын байќау ќиын емес. Жалпы, отќа табыну, аруаќтарѓа табыну емес. Иранда от – діни жолмен табынатын ќ±дірет. Т‰ркілерде от – жадылыќтыњ ќ±ралы ѓана. Демек, VI-VII ѓѓ. «жад» ж‰йесі т‰ркілерде болмаѓан. Тек ќана, «ќам» (ќам + шы) т‰бірі негізделген баќсылыќ VII-ХII ѓѓ. арасында т‰ркілерде кењ етек алды деп айтуѓа болады. «Жад» маѓынасы кескіш, бір нєрседен, екінші нєрсені аластау, кесіп тастайтын ќ±рал. М. Қашқари «Қан алдыратын аспап» қандауыр дегенді білдіретін sorғи (сорғу) сөзі «хайуанның сүтін ему, яки қанын сору» мағынасындағы sordы (сорды) сөзіне у қосылып жасалған-дейді [230, б.42]. Демек, жады сияқты кескіш құралдың бірі- қандауыр. Жад > пышаќ > кескіш > тас > найзаѓай > жай > кµк > жаќ > бµлу > аластау > дуалау > жад > бµтен > бµгде > жад. Жад > пышаќ > қандауыр ( сылып тастау ). Б. Ќыдырбек±лы К‰н жадына ќарасам, желініњ оњы – ќ±ралай (Махамбет) жады сөзі т‰рі, беті деген ±ѓым береді дейді. Кµктегі жай, найзаѓай, жады маѓынасымен байланысты туѓан сµз екендігіне мєн бермегені байќалады (Социалистік Қазақстан, 1991. № 77 (19852). Күн жайлатып, жаудырған қызыл туы, Өткен жыл төгілген кез малдың шуы (М-Ж. 2003: 79); Он екі күн бұршақты төгілдіріп, Күн жайлатып, асшыны қамап салды (ҚКБС, 83). «Жадылау» арқылы күн жайлату, осы наным-сенімге байланысты тұрақты тіркестердің пайда болғанын айтады (Қ. Ғабитханұлы. 1995: 20). Түйін. Жады мен дуа мағынасы жағынан жуық мәндес сөздер. Былайша айтқанда синоним. Жады мен дуаның о бастағы іс-әрекеттері тең болған сияқты. Жады көбіне сыртқы дүниеге байланысты болып келеді де дуаның адамға қатысты жағы басым болып келеді. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев жад сөзін екі мағынада қолданған. 1. Жад (память); 2. Жат – құдайды медет тұту. Ауыз әдебиетінде бабасына, ата-анасына, Аллаға мәнажат етіп «жадқа» табынып, жәрдем сұрау ежелден келе жатқан ислам дінінен келіп енген құбылыс. Мәшһүр-Жүсіп осы ізбен «құдайды» жат қылып, жәрдем сұрайды. Жадының бойында ең алғаш спиритуализмнің нышаны болған (материядан тәуелсіз бір күш бар). Кейіннен ислам діні ықпалымен алла, құдай т.б. араласып кеткен. Жады <> дуа. жүктеу/скачать 3,93 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|