Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы рухани мәдениет лексикасы 2 Том
Дуа. Ќазаќта бір сµз бар: оњѓан, ілгері басќан біреуді «Дуа
жүктеу/скачать 3,93 Mb.
|
Дуа. Ќазаќта бір сµз бар: оњѓан, ілгері басќан біреуді «Дуа тиген ѓой!» – дейді. Біреу оњбаѓан т±ќымды: «Дуа тимеген ѓой!» – дейді. «Дуаменен ер кµгереді, жањбырмен жер кµгереді». «Дуалы ќ±л арымас, дуасыз ќ±л жарымас», – деген сµз таѓы бар (М-Ж., 28); Дуа діни–наным сенімнің ежелден келе жатқан дәстүрі. М. Қашқари ЕМ. ЕМ: ем. Дауа. Дауалаушы адамды еmшi – емші дейтін атау [230, б.67]. Дуакер-волшебникъ, волшебница, заколдовалъ (Будагов, 1871: 401). В.В. Радлов ду’а 1) дневная молитва; 2) наговоръ, колдовство; ду’агуілуk-благословеніе – дейді [205, б.1782]. Дуа а. [дѓао доа. 1. зов. 2. мольба; просьба: 3. молитвы; 4. проклятие; амулет – молитва, написанная на теле] – 1. рел. Молитва, благословение (КРТСАИЗС, 97). Дауа а. дәва: лекарство, снадобье, лекарство, средство (Рүстемов, 87); Б±л арада кµњіл аударатын Р‰стемов дµдеге (ду: два + тєг: низ) – деп, талдаѓан екен. Демек, «ду» екі маѓынасында ќолданылатыны аныќ. «Дам», «да, та» деген де сµздер бар біраќ, ол (дамата, тағара) єйгілі, үлкен деген маѓынасында пайдаланылады. Дамолла – ‰лкен молда деген ±ѓым береді. «Да» ќытайша «‰лкен» деген ±ѓымды береді (Халид, 279). И. Исмаилов қытай және дұнған тілінде да `үлкен`, дае `үлкен мырза`, давэй `үлкен лейтенант` орыс тіліндегі да Москва `үлкен Москва` т.б. да мен та `үлкен, зор` – деген мағынаны көрсететінін жазды (ПЭТЯ, 93). Л. Гумилев «ху» деген сµз балгер, сыйќыр, дуаќант – дейді [262, б.73]. М.Хамраев «ду» -два, «екі» дегенді білдіреді дейді [263, б.29]. Ду: два (96); Дуа а. доа 1. зов; 2. мольба; просьба: 3. молитва; 4. проклятие; амулет-молитва, написанная на теле. -1. рел. Молитва, благославение (КРТСАИЗС, 96). Иран тілінде ду-екі, шамбе–к‰н дегенді білдіреді (Д. Ж‰нісов, 1991: 62). Ду – «жан» жєне «рух» – деген ±ѓымды беретін сияќты. Л. Гумилевтіњ мына: «Яду» – жады сµзініњ µзі парсыныњ дуаќант, сиќыршы дегеннен алынѓан. Фирдауси т‰рік дуаќантын «баќсы» деген сµз Иранда белгілі болса да, тап єлгіше (жады-автор) атайды екен [262, б.83]. Ду мен с‰ф ќатар ж‰рген. Дуалаудыњ µзі с‰ф-тен басталѓан, сүф пен үшкіру қатар жүрген сияқты. «Суф» `ж‰н` суфизм `ж‰н шекпенділер` ќ±пия тілмен сµйлескен болуы керек. Ол тіл ду мен суф т.б. Сÿфий-кÿпчилики тадқиқотчилар бу сÿзии арабча «суф» дан келиб чиққан бÿлиб, юнг мато - хирқа деган қарорга келишган. Бошқа бир нуқтан назарларга кÿра, сÿфий Юнон тилидаги «сафос»-донишманд сÿзидан олингандир. Бу сÿзни соф-поклик, яъни ахлоқий тозаланиш ва рухий камолот мазмунида тушинтирган олимлар хам бор. Суф сөзінің кейбір әрпі анық мынаны білдіреді: «с» - самат, сафо, савм; «в» - вдох, вафо, вард: «ф»- фақр, фикр ва фано-дейді (Ахмад Яссавий. Хикматлар. – Тошкент, 1990: – 254 б.). Бұл орайда профессор Б. Саѓындыќ±лы дуаќанттыњ бейнесін жаќсы ашып берген [264, б.76-78]. Дуаќантты дуакештік – деп жазу да ‰рдіс алѓан, оныњ тылсым сыры жайында біршама жазылѓан (Дуакештік // Ќазаќстан єйелдері. – 2001. – № 5. 30.). Ду сµзінен діни аѓым пайда болды. Оны *дуализм – деп атады. Дули`зм*, -а, м. 1. Философское направление, признающее, в противо монизму, в основе мира два независимых и равноправных начала: материю и дух. 2. Двойственное строение, двойственность. Д. языкового знака (асимметрическое соотношение формы и значения; спец.). II прил. дуалистический, -ая, -ое (ТСРЯ, 181). Дуа (а) діни. дѓа (доѓа). Басты айналдыратын сиќырлы оќу, жады, тылсым (Бекм±хаметов, 63). Орынбай ±рпаѓында молда болса ауруѓа ‰шкіріп, дем салат±ѓын, тамыр ±стап, ќ±малаќ салып, ±йќы-т±йќы болып ж‰рет±ѓындар. Шєлдірік дерт ќарайт±ѓыны да бар шыѓар ... ‡йден бетімен ќањѓып кетет±ѓын кезбе жындысы да болады (М-Ж., 34); Дуа > сүф > үшкіру > жад. Түйін. Жад пен дуа бірге айтылған сияқты. Келе-келе дуа өз алдына дербес бөлініп шыққан. Дуашы мен жаурыншы, құмалақшы, балгер, жұлдызшы ұғымы жағынан, жасаған іс-әрекеті жағынан бір-біріне жуық келеді. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев дуа лексикасын әлемнен тыс бір күш әсер еткен деген мағынада қолданған. Жаурыншы. Бақсыдай бал ашып, түлкідей түс көріп, жаурын жағып, құмалақ салып айтып отырғаным жоқ (М-Ж. 12); Жаурындары не дер екен, тыңдайын деп көкаланың артына келіп тұра қалдым депті (М-Ж. 147). Jаурын плечевая лопадка, крыльца у плечъ, плечо – онъ гадалъ по плечевой лопадк (Радлов, 1905: 17). Ш. Уәлиханов жаурыншы балгерлер – қойдың жаурынымен, құмалағымен бал ашады. Жаурынмен бал ашу және қырық бір құмалақпен бал ашу қазақтар арасында ең кең тараған балгерліктің түрі. Бал ашудың бірінші түрі-жаурынмен бал ашқанда: жаурынды отқа қыздыра бастағандағы, жаурынға түскен белгі – сызықшаға негізделеді. Бақсылардың арасындағы мықтылары, күйдірілген жаурынмен бал ашатындары болып есептеледі. Бал ашуға пайдаланылатын жаурынның еті түгелімен мүжіледі, бірақ тіс жаурынның сүйегіне тимеуі керек, жаурынды отқа тастағанда, ошақтың жанында темір жатуға тиіс. Құмалақшы қойдың қырық бір құмалағымен бал ашады. Кезінде құмалақпен бал ашу Даниял пайғамбардан мұра боп қалған деседі [240, б.159]. Кумалакъ – шарикъ овечьяго помета: бір қарын майды, бір құмалақ шірітеді – А.Қ. одинъ шарикъ портитъ всю посуду съ жиромъ, одна дурная овца соблазнить (поведетъ) тысячу (послов. = одна паршивая овац все стадо портитъ, қарын – баранья кишка, въ которой держать жиръ) [210, б.92]. А. Кайдар: Оның құйысқаны көтеріліп тұр – обычно употребляется гадальщиками при гадании на *құмалақ – когда катыжки (или бобы) располагаются в определенной последовательности, что предсказывает человеку дальнюю дорогу, путешествие дейді [233, б.227]. Құмалақ тарту – адам өмірін болжау үшін қолданылатын наным-сенімдік мәні бар балгерлік әрекеттің бір түрі (Қ. Ғабитқанұлы, 1995: 20). Түйін. Жаурыншы > балгер. > бақсы > шаман бір-бірімен тығыз байланысты болуы мүмкін. Жаурыншы, жұлдызшы мен құмалақшының атқаратын қызметтері де бір сияқты. Мәшһүр-Жүсіп дуашы, жаурыншы, құмалақшы, балгерді магиялық күш иесі бар, сырттан келген жандар есебінде қолданған. Бұлар фетешизмнің құт әкеледі деген белгісімен қаруланған. Фетешизмнің құтты таяғы бұл-абыздың аса таяғы. Аса таяќ. Аса таяќ ќолында, Ж‰рген ќаќтыњ ќолында (М-Ж., 176); Мұхаммед асасымен есік қақты (М-Ж., 68); Бір диуана келді де, Асаменен түртіп оятты (Қобыланды, 173). Л. Будагов: عصا аса, мн. اعضا, اعصي, عضي1) палка, жезлъ Моисея, которымъ онъ творилъ чудеса; наказаніе, дисциплина. 2) мра протяженія, содержащая шесть دراع локтей - мра астрономическая = почти одной сажени [212, б.762]. Аса а. عضي әса: палка, трость; посох (Рүстемов, 33). Араб-иран тілінде «аса» – таяќ, таяќша деген сµз. Міне осыѓан ќараѓанда аса таяќ бір-біріне маѓынасы барабар екі сµзден ќ±ралѓан (АЌТС, 37). Аса ж±ртќа барѓанда, Елдіњ кµркі мал дейді (ЌЖ) аса ж±рт тіркесі «шет ж±рт» дегенге мењзейді (Р. Сыздыќова). Біздің ойымызша аса жұрт деген бақсының, дуалаушы, емшінің елі сияқты. Аса (а) (єса). *Диуананыњ ќолына ±стайтын сырлы аса таяѓы (ЌТАПС, 28). *Дівана – сумасшедшій, юродивый, нищій, дервищъ; дівані – предавшійся Богу (Радлов, 1905: 1779). Дуана – «юродивый», «блаженный», которому приписывается дар исцелять болезни, предвидеть события и пр. (Потанин, 118). Диюана бөлімінен оқи аласыздар. Аса – б±л сµзді Тоќболатов былайша т‰сіндіреді: ќырѓыздар келтекті немесе жаќсы жонылѓан таяќты осылай т‰сінеді. Б±дан - Т‰ркістан µлкесініњ кейбір ќалаларында µсетін «аса» аѓашынан таяќ жасалады екен - деп санауѓа болмайды (Диваев, 244). Аса - ұзын келтек - қысқа келеді (Жанпейісов, 1976: 132). Он имеет специальную одежду – шапку, халат, посох из священного дерева «Муса - аса» (посох Моисея – Р. М.) (Мусатфина, 143); Аса – зукан - `девочка` (Суник, 110). Аса `отец, самец, гром` (Ахметьянов, 140). Аса > ерекше құдірет иесі. Тілеген қызды береді, Аса боларсың! (М-Ж., 2 т. – Б. 190). Түйін. Жаурын, құмалақ, аса таяқ - фетешизмге жатқан себебі олар - жеке затқа мінажат етіп, табынған, қолдарындағы заттың сиқыры бар, магиялық күші бар осылар арқылы адам санасына түсініксіз құбылыстарды игеруге тырысқан. Олардың ойында адамдарға қалай жақсылық жасасам екен деген ниеттері болған. Тығырықтан шығу жолын жансыз заттардан іздеген және тапқан. Жалпы, жады мен тасаттық бір ұғымдар. Жадының заттай көрінісі ол - тасаттық. Былайша айтқанда жадының суреті деуге болады. Тасаттық. Құдайым құр тастамас, сірә көпті, Дұға қылып, тасаттық тарап кетті (ҚКБС). Дінге сенген, шала сауатты бұқара тасаттық жасамақ (М.Т.). (Рүстемов, 1989: 273). Тасаттық [а. نصدق тәсәддәқә: давать милостыню, подаяние; п. Тәсәддоқ; подаяние, пожертвование; жертва] – рел. (Рүстемов, 1989: 273). Jадачіlік [ياداشيلك Dsch, von jадачі + lіk] искусство измънять погоду (Радлов, III т. 210). Jадачіlік пен тасаттық мағынасы жағынан өте тығыз байланысты сияқты. Жертвоприношение. Обычай вызывания дождя восходит к древним представлениям тюркских народов о «дождевом камне» - джеде, таш, яда, еде, суу-таш, жай тас, бытовавших у среднеазиатских народов с раннего средневековья до конца ХIХ века (Мустафина, 1992: 123). Қазақтар күні бүгінге дейін су тасыды, тас бұлақ дейді. Осыған орай: Тас (v) [Кіr] = таш разливаться, выступать изъ береговъ - таудан аkkан тас пулаk, тасса kyjар теңізгä дейді (Радлов, 1905: 916). Демек, тасаттық пен тас бұлақ деген тіркестің арасында бір семантикалық байланыстың болуы әбден мүмкін. Тасаттық (тас ату) етістігінен тумаған сияқты. Мұсылмандардың арасында жаңбырды шақыру кеңінен таралған діни наным болды. Құдайдан жаңбыр сұрап, тілеуді көбіне молдалар атқарған. Тасаттық беруді жұма күнге орайластырған. Тасаттық беру еліміздің егемендік алуымен қайта жаңғырып, халық тоғанның басына, өзеннің қасына барып, биік тауға шығып, қой сойып, молдалар «дұға» оқып, жаңбыр тілеу әдеттегі дәстүрге айналды. С.Е. Малов «жад» туралы айта келіп, жоғарғы ие «Алладан» құран оқып тілеген дейді (Мустафина, 123). Обычай вызывание дождя восходит к древним представлениям тюркских народов о «дождевом камне» – джеде, таш, яда, еде, суу – таш, жай тас, бытовавших у среднеазиатских народов с раннего средневековья до конца ХIХ века (Р.М. Мустафина, 123). Кей жерлерде моллалар жаңбырды қолдарына тас ұстап тұрып тілеген. Этнографиялық әдебиеттерде ислам дінінің әсерімен шаман дінінен келе жатқан бұл дәстүр көп өзгерістерге түсті. Тасаттыққа ет асып, қуырдақ, т.б. тамақты бірігіп дайындаған. Тасаттық қатты қуаңшылық жылдары берілген. Тасаттыққа құрбандыққа шалынған малдың қанын тұрып қалған суға ағызған. Кейде құрбандыққа шалынған малдың қанын жерді қазып, көміп тастаған. Тасаттық беру үшін құрбандыққа шамаларына қарай ірі қара, жылқы шалған. Меккеге қажылыққа жүрерде немесе көп болып тасаттық жасағанда, я болмаса ханды таққа отырғызғанда құрбандық шалған. Мұндай кездерде, әсіресе ақ түйе сойылған (Өсеров, 117). Құрғақшылық кезде молла мешітте құран оқып «дұға» түсірген. Ислам дініне дейін шамандықтың бір белгісі «тасаттық» сияқты түрі ол - «жайағашы» болған сияқты. Жайағашы (дзаягачи) - Рух, табынды қорғаушы, қазақтарда жайшы - жай, найзағай, жауын шақыра алатын сиқыршы (Ш. Уәлиханов, 547). Л. Будагов: тур. дж. يده іедэ, يدا яда , جده(تاش) сиқырлы тас, безоаръ, жаңбыр мен қарды күш иесі арқылы шақыру немесе тоқтату. а. حجر المطر, п سنك بده, мног. дзада - ненастья. Аңыз былай дейді: ең алғаш бұл тасты Яфет Нойдан алған екен. Ол таста құдайдың аты қашалыпты. Ол тас жоғалып кеткен, бірақ түркілердің арасында тасқа деген сенім сол күйінде қалған. Олар ол тастың сиқырлық күшіне әлі де болса қатты сенеді. يداجي يدهجي Жадының сиқырлық күшімен сиқыршылар, бал ашушылар, тәуіптер ауа - райын өзгерте алады. Алтайлықтар сиқырдың күшімен жаңбыр шақырып шелекке толтырады. Мысалы, Ерен Шешен аспаннан жадылаудың күшімен жаңбыр жаудырған екен. Иакинфтің Жоңғарлар жазбасында қытайлық Си-юй-вынь-дзянь-лудің жады тас туралы мәліметін келтіреді. Ол: жады тастың көк, сары, ақ, ақ сұр, жасыл және қара түсті болатынын жазған екен. Бұл тастарды сиырдың, жылқының асқазанынан табады екен. Кесірткенің құйрығынан, қабанның басынан да ең жақсысы туатын көрінеді. Когда туркестанцы молятся о дожд то привязывають безоаръ на таловый пруть, и ставять въ чистую воду: непремнно бываеть дождь. Если молятся о ведр, то кладуть въ мшочекъ и привязывають на лошадный хвость. Барлық жағдайларда да ерекше дұға болады ал, ол дұғаның күші міндетті түрде әсер етеді екен. Түркістандықтар, Торғұттар, Олоттар жазда, алыс сапарға шыққанда шөлдерін қандыру үшін қолданған-аударған –А.Қ. (1871: 351-352). Таскак تاسقاق навсь, на который кладутся кости животнаго, принесеннаго въ жертву, жертвенный стол (Будагов, 805).تاسترقان тастырқан п. داستارقان скатерт (Будагов, 1871: 397). Түйін. Демек, тасаттық > тасқақ (тас, тегіс жер, мал соятын жер) дегенмен байланысты да болуы мүмкін. Тасаттық > малды құрмалдыққа шалатын жер (тегіс тас, жалпақ тас) > тасты дуалау арқылы аспаннан жаңбыр шақыру деген ұғым береді. Тасаттық (тас+ат+тық) = құрмалдық (құр+мал+дық) ат+мал -тық//-дық (тас>құр) (құрсақ, құрық т.б.) орын – жай дегенді білдіреді. – Әкетай, мен көк лағың болайын, мені Құдай жолына құрмалдық қылып, ел-жұртыңды тапсаң! – деп, жылап қоя бергенде, Дос батыр айтыпты... (М-Ж. 9 т. – Б. 140). Қараңыз: құрық, күрке т.б. Тасаттық//құрмалдық синоним параллельдер. Жады мен дуа көк пен жердің елшісі. Адам дәнекер. Ә. Нұрмағамбетов тас қараңғы дегендегі «тас» сөзі «таудың тасы» деген тіркестегі «таспен» үш қайнаса сорпасы қосылмайтынын айтады (Сөз сырына саяхат. – Алматы: Жалын, 1990. 112 б). Біздің де осы тасқа қатысты «тас» (таудың тасы) дегенде ғана қолданылатын «тас» дегенге күдігіміз бар. Оған себепші болған: абақан (қан-су); жауқазын (жау-май); албасты (ал-қызыл); тал бойы (тал-тұл);Талас (тал-су); әскер (су); үй, ав т.б. көне аттары барлығы. Демек, тас бұлақ, су тасыды, тұл...өр, еру т.б. терең мәнді мифпен байланысы > өмір, тіршілік, қозғалыс т.б. Әрине, бұл - әлі піспеген болжам ғана, зерттеуді қажет қылады. Қорыта келгенде, «Календарлық мейрамдардың» барлығы да бірі-бірімен тығыз байланысты мағыналық өзегі бар жүйеден тұратыны анықталды. Және де әр тілдік фактіні талдау нәтижесі бізді себеп пен салдарға жетелейді. Біріншіден, себепсіз жерде сөз болмайды. Екіншіден, себептің салдары ұғым мен мағына. Ал, олар атаусыз болмайды. Зерттеу сол тілдік атаулардың әрқайсысының этимологиясын ашып берді. Көптеген ұмыт болған көне сөздердің о бастағы түбір тұлғасы анықталды, о бастағы мағынасы мен қазіргі мағынасы ашылды. Календарлық мейрамдар қазақтың өмірімен тығыз байланысты, кейіннен діни элементтер еніп отырған. Біржағы рухани, тіпті, мифпен де байланысып келеді. Календарлық мейрамдар да ішкі дүние мен сыртқы дүние тығыз араласып отырады. Олар-белгілі бір циклға түсіп реттеледі. Мысалы, өртең (жерді өртеу, дайындау). Адамдардың тұрмыс-тіршілігі маусыммен есептеліп, реттеледі: жайлау, күзеу, қыстау, көктеу т.б. Ішкі бірлік, танысу-білісу сияқты: ереу, ерулік т.б. арқылы жүзеге асып отырған. Мәшһүр-Жүсіп шығармаларындағы календарлық этномәдени лексикалардың қолданыс ерекшеліктері анықталды. Жалпы, осы мәселелердің бәрі де қазақ мәдениетін дамытуға үлкен әсері болған. Мысалы, ерулікте ән салған, күйшілер күй тартқан т.б. Өлік жөнелту салтының терминологиялық жүйесі Өлі жібімей, тірі байымайды. Сәби дүниеге келгенде қалай құрметтесе, адам өлгенде де солай құрметтеген. Адамды өлді енді осымен бәрі бітті деп қарамаған. Өлікті о дүиеге жөнелтудің өзінің толып жатқан дәстүрі болған. Зороастризмдік о дүниедегі жанның тірлігі сияқты ілімді мойындаған. Сондықтан өлікті аруақ деп арулап, жуындырып (сүйекке түсу деп аталған), ақ кебін кигізіп жерлеген. Пәктік пен тазалық (аруақ) ару сөзінің шығуына түрткі болған. Өлген адамның басына дұға қылып, ата-баба аруағын ұзақ уақыт жат қылып ұстаған. О дүниелік адамның жаны, рухы мәңгілік деп спиритуализмге бой ұсынған. Оның белгісі күні бүгінге дейін сақталған. Жұмалығын беру, шелпек пісіру, дұға түсіру, құран хатым беру т.б. Жерлеу де барлық пен байлықтың нышанына айналған. «Өлім бардың малын шашады, жоқтың артын ашады» – деген мақал бекерге айтылмаса керек. Біздің байқағанымыз өлік жөнелтуде көбіне рухани мәдениет қатысып отырады. Ал, мифтік белгілер ара-тұра мінәжат, бата қылғанда тірі қалған бала-шағасына, ұрпақтарына, туған-туыстарына қатысты «бер тәңір, а құдай жарылқай көр, өліге иман бер, тіріге береке бер, алла өзі берді, өзі алды» сияқты қолданылатыны байқалды. Біз Мәшһүр-Жүсіп шығармаларындағы өлік жөнелтуге қатысты лексикаларға: ақ сүйек пен қара сүйек, қара тігу, ас, қонақ ас, қара шаңырақ, сеп, жыртыс, тұл одан туындаған > тұлып > талақ; семантикалық мағынасы тұл сияқты мағынасы жалғыздыққа келетін: қара бауыр, қарғы бау, олжа, жесір, жетім, құн лексемаларына да талдау жасаймыз. Ақ сүйек. Қара сүйек. Бұл баланы алатұған жол менікі еді – дейді төре. Төре тұрғанда қара алушы ма еді – деп Қайып төре өкпелеп, бөлініп, ауып кетіпті (М-Ж., 33). А. Кайдар: *Қара («черный») в переносных значенях: «простой»; «обыкновенный», «простолюдин» (т.е. не аристократического, ханского, торе, ходжи происхождения), «простой народ». Это сочетание в чем то созвучно с древнетюркским *қара бұдұн - «простой люд» – дейді [233, б.206]. М±нда да ќара ќазаќ, аќс‰йек тµреніњ арасындаѓы ќ±н ерекшелігі аталып µтеді. Ќ±ныныњ мµлшері де наќты жоќ, бекітіп ќойѓан ереже де жоќ дегенді айтады (А.И. Крахалиев Ќ±н турасында ќазаќтардыњ.... // Дала уалаяты. – 1894. – № 8). Ќазаќтар ту баста єлеуметтік бµліністіњ екі т‰рін білген: «аќ с‰йек», «ќара с‰йек» Аќ с‰йектіктік Шыңѓыс т±ќымымен тыѓыз байланысты. Ќалѓандары ќара с‰йекке жатќан. Сондыќтан да, ХV-ХIХ ѓ. ењбектерінде «аќ с‰йек» пен «ќара с‰йек» айтылады. Дегенмен, «аќ с‰йек» ХV ѓ. аќ с‰йегінен кµп айырмашылыѓы болды. Ќара с‰йекте сондай µзгерісті басынан кешірді. Кейіннен ќара с‰йектер арасынан да Шыњѓыс т±ќымынан бірде-бір кем т‰спейтін ел басќарушы аѓа с±лтандар, болыс т.б. шыќты. М. Пералиев (В.В. Григорьевтіњ лаќаб аты) аќ с‰йектік ‰стемдік монѓол басќыншылыѓымен байланысты екенін айтады. В.В. Радлов кµне т‰ркі термині «тµре» «принц» деген ±ѓым берді – дейді. «Ќ±дат±ѓу білікте» де осы маѓынада кездеседі. Ќазаќ хандарын да «тµре» деген. «Тµре» Шыњѓыс ханныњ зањдары мен жарлыќтарын білдіретін сµз болѓан. «Тµре» сµзі парсыныњ «дрэ» ќ±лдарды д‰релеу ±ѓымынан шыќќан. «Тµре» белгілі бір дєреже сияќты берілетін атаќ болѓан. Али-Каджи-Халид-Бек-Оглы жєне Тибиян Нафи «тµре» сµзініњ шыѓуына ‰лкен мєн берген. ‡ндістерде «тµре» `билігі жоќ`, `беделі` жоќ деген ±ѓым берген. Ќара с‰йек: ќараша, нµкер, егінші, жатаќ, байѓ±с, бейшара, кедей деген аттармен де белгілі болды. «Аќ с‰йектер» (тµрелер) руѓа жатпады. Бір деректерде «аќ с‰йек» (ќожалар) деп М±хаммет пайѓамбардыњ ±рпаќтарын айтќан. Олар да ќазаќтыњ руына жатпаѓан. Жылдар µте соњѓы екінші айналымдаѓы «аќ с‰йектер» «ќара с‰йектермен» пайда болды да бірі-бірінен ќыз алысып, ќыз берісу нєтижесінде ќ±дандалы бола бастады, «ќара с‰йекпен» ілік-шатысы бар «тµрені» «ќараман» деген. Сµйтіп, «тµре» жалѓыз єлеуметтік т±ѓырдан тайды. «Ќара с‰йек» тµрелер де пайда болды. Еске т‰сірсек, Ќ±нанбай ќарадан шыќќан хан («хан» ±ѓымында емес) аѓа с±лтан болды. С±лтан, тархан, би, аѓа с±лтан т.б. бµліне бастады. Түйін. Ақ сүйек пен қара сүйектер қазақтың ішкі праволық-әлеуметтік тұрмыс-салтына қатты әсер етті. Өлікті жерлеу дәстүрінде де әлеуметтік бөліністің нышаны білініп тұрды. Бұл жайттар жоғарыдағы осыған қатысты бөлімдерді зерттегенде анық байқалды. Мәшһүр-Жүсіп шығармаларында да ақ сүйек пен қара сүйек деген көрініс тапты. Қара тігу өлген адамның ақ сүйек, қара сүйек шығу тегіне байланысты тігілді. Қара тігу. – Ас берілгенде Жєнке батырдыњ босаѓасына т‰йе бастатќан тоѓыз байлансын жєне ќаралы ‰йге шаншылѓан найзаны (жыл толѓанда) жылын бергенде Жанаќ сындырсын, бір ат, шапан Жанаќтыњ µз жолы болсын (М-Ж., 70); Ќара тігу, ќара салу, ќара жамылу сияќты ±ѓымдар жан-жаќты сараланып этнографиялыќ т±рѓыдан зерттелді [208, б.53-60, 226]. Сонда байќаѓанымыз, «ќара тігу»: ќаралы ‰йге шашаќты найза шаншу, ќара ала (ќызыл – А.Ќ.) ту тігу, жылќыныњ ќ±йрыѓын ќиып алып шаншу т.б. «аќ с‰йек» пен «ќара с‰йектік» белгісіне ќарап, барлыѓы мен байлыѓына да байланысты болѓан. ¤лген адамныњ беделі мен мєртебесі де ‰лкен рµл ойнаѓан. Найза шаншу (оныњ ел бастап батыр болѓандыѓыныњ белгісі) т.с.с. Ќ. Халид, Е. Жанпейісов тµре т±ќымдарына µлгенде ту тігілгенін, ќараѓа найза т±рѓызылѓанын айтады. Ту қандау. Жеңудің қуаныштың белгісі болған. Мысалы: Сиыр атаулыны үш мың кісіге азық боларлық қылып жұртқа тастап кетіңіз, батырлары туын қандасын, мәре-сәре болып тамаққа тойынсын ( М-Ж. ҚШ. – Б. 67). «Қыз Жібек» жырына көңіл аударсақ: По казахскому обычному праву, так называемая «белая кость» – «аќ с‰йек», т.е. знать, пользовалась рядом превилегий. Одной из таких превилегий был обычай, следуя которому, путник, подъезжая к юрте «аќ с‰йек», спешился и шел, ведя коня на поводу – деген орысша берілген түсінікті оқимыз [218, б.290]. Қара халық (қазақта «қара қазақ», «қара бұқара») - еңбекші қазақтың атауы. Тарихи әдебиеттерде кейде қара қазақтың орнына қара сүйек (черная кость) деп те аталады, бірақ, бұл атауларды қазақтардың өздері еш уақытта қолданған емес [240, б.541]. Мысалы ќара халыќ ‰ріккен ќойдай, Баќпаса, кетуші ме еді ќасќыр тоймай? (М. Дулат, 46); Қараша, қара суйек-простолюдин, черно-костный – деп жазды (Потанин, 352). М-Ж. Көпеев шығармасында қара ќазаќты: ќара баќі, ќара божыр, ќарашы сияқты синоним сөздермен атау орын алғандығын байқауға болады. Кµрге салѓанда Бµгенбайдан келе жатќан кєрі єруаќ, ќара баќі кµзім тіріде сені ќолымнан кµрге салдым-ау деп боздаѓан екен (М-Ж., 48); Жетіру тентек Қанжыѓалы Аќмолаѓа ќарап... ќара божыр, тентек Қанжыѓалы Аќмолаѓа ќарап кеткен (М-Ж., 49); Айыпсыз хан боламын десе, хандыѓы жарай ма, ќарашы деген олаќ емес пе? (М-Ж., 68); Бәрінен қара, төре – басып өттің, Бұл бақыт біле білсең, саған аз ба? (М-Ж., 363). Ќара мал – сиыр, б±зау торпаќтар жатќан, жылќы ќара малѓа жатпаѓан. Ќара ќан – ќарѓыстыњ т‰рі, адамныњ ќан т‰йіршіктерініњ ќоюланып ауруы. Ќара мал еншісі бµлек, басќа екен де, жылќы ‰леске т‰спеген екен; Б±рынѓыныњ алѓыс т‰бі аќ май, ќарѓыс т‰бі ќара ќан дейтіні сондайды кµргендіктен айтќан (М-Ж., 16); Бұл арада Ќ±рбанѓали Халид дерегініњ де мєні зор: Ќайтыс болѓан кісініњ мініп ж‰рген жаќсы аттарынан бір-екеуініњ ќ±йрыѓын кесіп т±лдайды, ат ќ±йрыѓын кесуді «т±лдау» дейді, яѓни иесіз т±л ќалды, демек, ері жоќ еркімен кеткен єйелге «т±л ќатын» деу де осыдан. Ат ќ±йрыѓын кесу мєйітке ќатысты болѓаны ‰шін, бµтен кісі µзгеніњ атыныњ ќ±йрыѓын себепсіз кессе, соњынан бір жылѓа жетпей ат иесі µліп ќалса, жарты шыѓынын беру керек. «Ат айып тарттыныњ» мєні. Єлгі ќ±йрыѓы кесілген атты ер-т±рманымен ерттеп, ‰стіне µлгенніњ жаќсы киімін жауып, ер басына тымаѓын кигізеді, б±л атты мінуге болмайды, кµште атты жетекке алып ж‰реді. «*Ќара» тігілген аќ ‰йге «*сеп» жияды.... Кµшкен кезде ќызы тымаѓын теріс киіп, «ќараны» ќолына алып, т±лданѓан атты жетекке алып, жалпы ауыл, ќыз-ќырќыны сонымен бірге кµш алдынан ж‰ру керек. М±нан соњ єйелдер т‰йесін жетекке алып тиісті бейнемен ж‰реді Ќараны – туыстары т±рѓызады. «Ќара» дегені найзаныњ ±шына белгі байлау, мєйіт жас болса-ќызыл, ересекке-аќ, орта жасар болса, бір жаѓы ќара, бір жаѓы ќызыл, яѓни аќ матадан ќ±рап тігеді. Б±л ќара ќазаќтыњ белгісі. Тµрелер тірісінде ќай туды ±стаѓан болса, µлігіне сол ту байланады, тµрелер де жас пен кєрісі бірдей. ¤лікке тігілген белгі ќай т‰рлі болсын «ќара» - деп аталады, «Ќаралы к‰н» тудыныњ белгісі. Ќара – жылына «ас» береміз дегенніњ де белгісі; Еске алу-ат жарысы, балуан к‰ресі т.б. Қара - өлікке тігілген тудың қандай түрі болсын қара деп аталады [207, б.180-181]. Қара ту: Шашаќты ќара ту алып, Ќыз Жібектіњ артынан Ерісе ќуып барады (43); Алпыс кісі ќощы алып, Шашаќты ќара ту алып (ЌЖ, 20); Ќара-этнографиялыќ маѓынасы жаѓынан ќайѓы, аза т±тты дегенді білдіреді (Жанпейісов, 32); Дєл осындай кµріністі М.О. Єуезовтіњ шыѓармасынан да оќи аламыз. Иллюстрациялыќ материал ретінде эпопеядан ‰зінді келтіреміз: «‡лкен кµштіњ алдында есік пен тµрдей жерде аттарын ќатар бастырып бір топ ќыз келеді. Тап орталарында, ерттеулі к‰йде бос жетектелген, кекілі к‰зетілген, ќара кµк ат бар. Сол топтан єнтек кейін ‰лкен кµштіњ алдын бастап келе жатќан с‰п-с±р ж‰деу бєйбіше екен. Басына ж±ќа ќара желек жамылыпты. Б±л бастаѓан он бес т‰йелі кµштіњ сєні µзгеше кµрінді. Бар т‰йеніњ ‰стіне артылѓан ж‰ктерді жапќан µњшењ ќара кілем, ќоњыр алаша, ќара ала текемет кµрінеді. Ж‰кті т‰йелердіњ екі жаѓы сол ‰лкен ќара ала жамылушылармен баяу ѓана желпіне т‰сіп, µзгеше бір ауыр тыныс алып келе жатќан тєрізді. Кµштіњ т‰ріне тањданып, ‰нсіз тоќтап ќалѓан балалар тобы мынадай салтанатты кµріністіњ алдын кесіп µте алмады. Енді амалсыз кµш µткенше ќарап т±ратын болды. Басында б±ларѓа кµш адамдарынан кµз салѓан кісі жоќ еді. Біраќ, алдыњѓы ќыздар тобы енді жаќындап, ќастарына кеп ќалѓан екен. Солар ѓана µзінше, бірт‰рлі т‰йсінгендей болды, білем. Аралары азыраќ ауысып, аз ѓана бµгелісті де, бір кезде бір топ ќыздар ортасынан екі ќызды ілгерірек бµліп шыѓарды. Баѓанаѓы кекілі кесілген ќара кµк ат сол екі ќыздыњ орталыѓында жетекте екен. ...Б±л кµш ќаралы кµш екенін – Бµжей кµші екенін Абай мен Тєкежан баѓана-аќ таныѓан болатын. ¤зге кµштен бµлек болатыны мєлім. Біраќ, ќазіргі мына екі ќыз істеген іс сол бµлектіњ ішінде де бір µзгеше болды. Олары µзге ќыздан бµлінгенде байќалды. Бастарына еркектіњ бас киімін киіпті. Ќара маќпалмен тыстаѓан ж±ќа ќара елтірі тымаќтары бар. Ќыз кимейтін бас киімніњ артын алдына келтіріп, теріс киіпті. Енді ѓана аныќ кµрінді, орталарына жетекке алѓаны т±лдаѓан ќара кµк аттыњ ‰стіне Бµжейдіњ ертоќымы ерттеліпті. Ер үстіне сол Бөжейдің осы өткен қыста Қарқаралыға киіп барған қызыл күрең ішігі жабылыпты. Ердің қасына қамшысын шәншіп, соған да теріс қаратып, Бөжейдің қысқы түлкі тымағын кигізіпті» (Абай жолы. 1989. – Б. 144). жүктеу/скачать 3,93 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|