Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы рухани мәдениет лексикасы 2 Том
Бата аяќ. Ықыласыңмен ақ бата, Дуа айтпадың кез болып, Жатырмын азап мен тартып (М-Ж., 210)
жүктеу/скачать 3,93 Mb.
|
Бата аяќ. Ықыласыңмен ақ бата, Дуа айтпадың кез болып, Жатырмын азап мен тартып (М-Ж., 210);Бата а. [فاتحت фатиһә: открытие; начало, введение, вступление] (Рүстемов, 60). В. Радлов: Бата – молитва, благославеніе [205, б.1510]. Аяқ-табақ дегендегі аяқ (ас). Аста берілетін батаның түрі. Бұдан басқа: оң бата, теріс бата, ақ бата деген түрлері бар. Мысалы: Єлќисса, енді Тµлеген айтты: – Хан мен кµп сµзді білмеймін, бата аяќќа не аласыз? – дейді. Онда хан айтты: – Бата аяќќа осы айдап ж‰рген жылќыныњ бєрін аламын, – деді, Тµлеген айтты: – Енді осындай жылќы ќос деп айтады екен деп едім, б±ѓан разы болсањыз ‰йіње бар, тойыњды ќыл, – деді (Ќыз Жібек, 73). Бата – благославление, благопожелание, которое нередко выливалось в форму поэтической импровизации (ҚЖ, 1963: 283). Бата аяќ – один из свадебных обычаев. Сваты и родители невесты пьют по очереди воду из чаши, на дно которой брошены монеты. Этот обычай по его значению соответствует рукобитию в русском свадебном обряде – деп т‰сінік берілген (ЌЖ, 290). Оњ бата: Осы кµптіњ кµзінше Шоњ маѓан оњ батањды берші деп ±шып т‰регеліпті (М-Ж., 89); Оњ бата – д±рыс, тілеумен берілген бата. Батагөй бата +гуй: суффикс – тот, кто благословляет; доброжелатель (Рүстемов, 60). Ислам осветил древний магический обряд благословения «бата», который в наши дни совершается не только верующиеми. Обычно он совершается после трапезы, в преддверии важного дела или дальнего путешествия. Обычно благословение с пожеланиями здоровья, благополучия дает старший по возрасту (аксакал). Ислам облек «бата» в мусульманскую оболочку (Р.М. Мустафина, 155). Бата сұрау – келген қонақтан қонаққа арнап соятын малына бата сұраған. Болмаса жасы үлкеннен дастархан ақысын сұраған. Жолға жүрерде де бата сұраған. Қазақ «Жаңбырмен жер көгерер, батамен ел көгерер» – деп үлкен, сыйлы адамдардан да бата сұрап, қолдарын жаяды. Бата үйленген жастарға да беріледі.Түйін. Батаның түрлері бірнешеу. Бата магиялық дінге жатады. Неке қиярда да бата береді. Молда неке суын іштіріп, некені бекітеді. Бата осы жол-жоралғысы жағынан екі мәдениетке де ортақ дәстүр болып табылады. Мәшһүр-Жүсіп ақ бата – деп дуа сияқты мағынада қолданған.Неке қияр. Неке, талақ, қамшыға қоланда боп, Жоқ қылып шариғаттың соқпақ ізін (М-Ж., 30). Неке а. [نكاه некаһ: 1. брак; 2. совокупление] 1. бракосочетание, брак, семейный союз мужчины и женщины (Рүстемов, 217). Бұл дәстүрде де көне архаикалық белгілер сақталған. Мысалы, кейбір жерде ыдыстың жанына садақтың оғы сияқты ағашты байлап қояды. Жебе жыннан, шайтаннан т.б. қияпат күштен сақтап қалушы деп ұққан. Орта Азияда кеңінен мәлім болған. Неке қияр жастардың үйленуін заңды түрде бекітетін мұсылмандық таза дәстүр. Неке – алт. نيكا гнаться за кмъ, слдовать, преслдовать, гнать, взыскивать (въ монг. некеку) деген сөз екен (Будагов, 1871: 299). Тур. никеболи, никополисъ, соб. имя. Города въ Болгаріи (1871: 298). Қазір ескі дәстүр қайтадан жаңғырып, үйленген жастар мешітке барып, некелерін қидырып, неке суын ішіп қайтады. Неке қияр екі жасты жақындастырса, талақ керісінше ажыратады. Талақ діни жолмен жасалатын ажырасу. Талақ. Лєкин никах, талаќ, мирас ісін, Лайыќ µзі бітіру дауы болса (М-Ж., 34), Никах, талаќ, мирас, жаназа оќып, Указной балаѓа есім ќойса (М. Дулат, 34); Жалѓанды талаќ ќылыпсыњ, Бас – аяѓын біліпсіњ (Шєкєрім, 87); Талаќ сµзініњ µзі де бірден ќалыптасып кетпеген белгілі бір тілдік фономорфологиялыќ даму сатысынан µткенін байќауѓа болады. Т±л > т±лып > тулаќ > талах > талаќ сияќты семантикалыќ форманы кµрсетуге болады. Талаќ. а. طلاق талакъ разводъ, طلاق ويرمك, عورتغه, عورته далаќ ойрмәк ғуртәғһ, ғуртәт развестись съ женою, اج طلاق три развода (посл чего мужъ не можеть уже взять ее же въ жены), далќ мужъ. дающій разводъ жен; мдаќе мутталлака, разведенная (по шаріату, къ категоріи байы полного развода, относятся слдующія: а) رجعته ржѓе рідж’эть, срочный или возвратный разводъ, предоставляющій мужу право возвратить къ себ жену, безъ повтаренія брачного обряда, но право это ограничивается срокомъ عده ѓде истеченіемъ которого ріджэ теряеть свое значеніе и обращается въ баинъ; бірнеше рет ажырасќан, екі рет ажырасќан к‰йеуініњ пайдасына ќалыњ алмай ажырасу, немесе єйелін ќайтару ‰шін ерекше сый - сияпат тµлеу, Мысалы, ржйе رجعه бір - біріне м±раѓат ќалдыру, егер де عدهѓде м±рагер µлетін болса, онда µздерініњ ерлі-зайыпты екендігін саќтап ќалады. Басќа жаѓдайда бір-біріне м±рагерлікке ештењке ќалтырмайды – транслитерациясын жасаған, арабша графикадан қазақша және арабша жазған, аударған – А.Қ. (Будагов, 1869: 738); Талақ > ажырасу (жалғыз қалу). Талаќ (a) діни. (талаќ). 1) Ерлі-зайыптыныњ ажырасуы. 2) Бір нєрседен м‰лдем безді, аластады (Бекм±хаметов, 167); Талаќ а. [тєлак: развод] – рел. развод, расторжение брака по инициативе мужа (Р‰темов, 268); Талаќ 1. зат. Ескі. Ерлі-зайыптыныњ ажырасуы (ЌТТС, 322). В. Радлов: талаk – разводъ брака; талаk етті он развелся съ женой – дейді [7, б.880]. Зерттеу жұмысқа қатысты аса маңызды мәлімет беретін Б. Майлинніњ «Талаќ» єњгімесіндегі этнографиялыќ кµріністен ‰зінді береміз: «Айдарбек шошып кетті. Зейнепті ±рѓанныњ соњынан ќаншама ойласа да, ойына т‰спей ж‰рген бір нєрсе бар секілді еді, ол – осы «талаќ» болып шыѓады!... Талаќтыњ т‰пкі маѓынасын айыра білмесе де, ерлі-байлы адамѓа ±намды нєрсе еместігін сезеді. Жалпы ж±рттыњ т±рмысында б±л сирек ±шырайтын нєрсе. Ќатынымен ќанша араздасса да, ±рысып тµбелессе де, талаќ ќылѓан ол жоќ. Олай болса, б±л талаќ-жµнсіз талаќ. Айдарбекке м±ны айттырѓан – еркін билеп кеткен ашу. Біраќ ашу уаќытында айтылѓан сµздіњ шариѓат ќарауында ќанша ауырлыќ-жењілдігініњ барын айырып білерлік Айдарбекте молдалыќ жоќ. Талаќ жµнінен м±ныњ бар білетіні бір-екі-аќ оќиѓа: біреуі – кµрші ауылындаѓы Ќасым ќатынын менсінбей, Ќалтайдыњ ќатынын алмаќ болып кµњіл ќосады. ¤з ќатыны айрылып біреуге тимек болады. Сонда молдалар, талаќсыз неке ќиюѓа болмайды деп, аѓайыншылыќпен айыпты малын тµлеген соњ Ќалтайѓа да, Ќасымѓа да ќатындарын талаќ ќылѓызады. Талаќ ќылѓан ќатындар тиетін байына бара алмай, ‰йінде отырып ‰ш ай *«м‰ддетін» µткізеді... Талаќ жµнінен екінші білетіні ишан хазіреттіњ ‰ш ќатыны болѓан екен. Кіші тоќалы «тентектеу» болып біреумен кµњіл ќосып ќиянат ќылѓан соњ, хазірет ашуланып талаќ ќылады. Сол ќатын ќартайѓанша байсыз отырѓан. Жєне біреулер шариѓат с±раѓанда Шолаќ молданыњ да айтќаны бар: «Адам µз ќатынын бір рет талаќ ќылса, сол ќатынды екінші бір адам алып, ол адам талаќ ќылѓанныњ артынан ‰ш ай «м‰ддетін» µткізген соњ бастапќы байына неке ќиып алуына болады» – деп. Б±л, єсіресе, Айдарбекке тура келеді. Шариѓаттыњ б±йрыѓын істеймін десе, Айдарбек ќатынын екінші біреуге ќосып, ол адам талаќ ќылѓанныњ артынан ‰ш айдан кейін барып ќайта неке ќиып алу керек! Олай ќылмаса, некесіз ќатын ±стаѓан болады. «Некесіз ќатынныњ ‰йініњ асы арам» деп Шолаќ молда екі к‰нніњ бірінде ќаќсайды» (Майлин Б. Таңдамалы. – Алматы: Жазушы, 1977. – 98-99 б). Талау: талаќ, жаманат (сибирская язва). Талау тию: талаќ тию. К-р. Сл., 1951, 191; 1954, 328-329 [206, б.408]. Ќ. Халид: Ѓидда – (арабша идда) жесір, болмаса к‰йеуінен ажырасќан єйел, «ѓидда» уаќыты µтпейінше к‰йеуге тиюге болмайды. Айталыќ жесір ‰шін 4 ай 10 к‰н. Ал ажырасќан єйел ‰шін 3 рет етек кірі келуін к‰теді, ондаѓы себебі осылай таза отырса, к‰йеуі ќайтып келеді деген маќсат ќойылѓан – дейді [207, б.291]. Түйін. Талаќ – біз байќаѓандай `уаќытша ажырасу`, `м‰лдем ажырасу` - деген маѓынаны береді екен. Жалпы талақ сөзі мен тұл сөзінің шығу тегі бір сияқты. Тұл бөлімін қараңыз. Неке қияр, талақ, ғида, мүддетін ислам дінінің келуімен кейбір ережелері бекіген сияқты. Бата беруі магияға жатса, неке суын іштіру рәсімі фетешизмнің белгісі сияқты. Талақ сөзі қазақ тіліне шариғатпен қоса кірген элемент (Р. Сыздық. 2004: 172). Үйлену, от басылық мәдениетпен тығыз байланысты дәстүр ол – киіт кигізу. Киіт кигізу. Менен көрме, өздеріңнен көр, – деп, ер басына елуге санын жеткізіп киіт қылды (М-Ж. 9 т. – 297 б.). Е. Жанпейісов «кит» В. Радловтыњ т‰сінігі бойынша: 1) `кµйлек, киім`; 2) `кµйлектен т±ратын сыйлыќ, єкесініњ ќалыњдыќќа сыйы. (РСл, II, с. 1374). Л.З. Будагов тек ќана `єкесінен ќызына сый` деген формаѓа тоќтайды да: киітеь, кіить (кимек етістігінен), кид, киид `морфологиялыќ схемасына кµз ж‰гіртеді `єкесінен ќалыњдыќќа сый` дейді (БСл, II, с. 183). Осындай этимологияѓа басќа да ѓалымдар тоќталады. М±ныњ ішінде: ки+іт; киит, кии, кийит, кит т.б. `киіммен сый`, `киімдерді кию`, `кµйлек, киім`, киіну`, `ки` бар. Т‰бір т±лѓа ки «киін» – деп ќарастыру да жоќ емес [208, б.80-81]. Киіз бен киім түбірлес лексемалар. В.И. Рассадин: «Сама же монгольская форма является заимствованием и адаптацией древним монгольским языком древней тюркской словоформы kedim `одежда, одеяние` (<др. –тюрк. кed- `надеавть`, которая по законам исторического развития монгольской фонетики трансформировалась в kejim, как на определенном этапе развития монгольских языков (во всяком случае, до возникновения старомонгольской письменности) смычный d перед і развился в шипящую аффрикату Î, а глухой смычный t перед і – соответственно в глухую шипящую аффрикату ç. В самих же тюркских языках, где наличествует этот монголизм, дервнетюркская форма kedim `одежда` развивалась по другим фонетическим законам: здесь вместо – d – появилось –z- (как напримре, в хак. языке) либо –j-вдругих языках. Ср. каз. киім, алт., кирг. кийим `одежда` (< кий – `надевать`, ср. хак. кис- `надеавть`). Сол сияқты Г.И. Рамстедт пен М. Рясянен монғол тіліндегі кежім `чепрак` киім сөзінің жасалу дериваты сияқты көрсетеді [209, б.222]. «Кета» – деген аяқ киімі де осы сөздермен түбірлес. Киім > кежім ат әбзелі `оюлы терлік.` Бұл – жөнінде киіз, кежім бөлімдерінде бір шама жазылды. Л. Будагов кир. كيت кіетъ подарки во время сватовства; дж. тат. кіймекъ, тур. ад. гіймекъ, надвать, одвать, облачаться, обувать, каз كيو киу одваніе, одяніе, كيوم, كييم, а) одежда, платье (въ тру. портной, одтый) б) тур. гійемъ, ійем удила, уздцы т.б.; кир. كييت кіитъ, كيت кіетъ, (от гл. كيمك кимк) подарокъ отъ отца невсты, كيت كيديمкит кидим, я получилъ подарокъ (у татаръ есть обычай, во время свадьбы, при пить шербета или при пирожномъ, класть деньги или подарки для невсты, это и называется киит что у башкиръ берна) деп жазады сөздігінде [210, б.173, 181, 183]. Ќ. Ж±банов кій – (і) т – (одежда) от кій – «одеваться» – деп киінудіњ т‰бірін ки емес, кіи дейді [58, б.544]. Бұған орай кимешектің түбірі де кій болуы мүмкін. Будагов: кир. кйімешекъ, родъ чепчика, надваемаго старухами: головной уборъ уральскихъ татарокъ – дейді (1871: 181). Қалың малдың бір түрі – ілу. «Ілу» – деген түйе бастатқан «тоғыз»: мұның бір қызына күйеу болғанға қалың малдан бөлек, қатын басына бір «тоғыз» – ілу керек (М-Ж. 6 т. – Б. 202). Е.Жанпейісов ілу -дің қалымның негізгі түрі екендігін айтады. Сол сияқты сыйыт о бастағы мағынасы `жылау, өксу` түркі тілдерінде бұрыннан бар дериват екендігін айтады. Сыйыт > cығ [208, б.80-82]. Сыйыт: киім (свадебный подарок) (С. Аманжолов, 1959: 405). Мысалы: Көзіңнің жасын сық. Киіміңді сық. О бастағы мағынасын қалыңдықтың жылап-сықтауынан алған болуы керек. Л. Будагов: сыныксы, сынсы – горевать, сыныксыма не горюй (Буд., 1871: 407). Л.З. Будагов ќырѓыздардың тойын жан-жаќты суреттей отырып, той, ‰йлену тойы, дастархан жаю, طوي طويلاماقтой тойламақ, ад. طوي اتمك той атмыќ, тамаќ беру, египеттік жаѓдайда ќонаќ к‰тудеміз, ‰йлену тойы кезіндегі, басќа уаќыттаѓы сыйлыќ, تويلوق тойлұқ, ‰йлену тойы кезіндегі ќыздыњ єкесініњ киіз ‰йіндегі жасалѓан той дастарќаны, кім той бастар айтса соѓан халат* сыйѓа берген طوي ناستار той бастар, к‰йеу баланыњ єкесі ќыздыњ єкесіне ±лыныњ к‰ндіз келіп ж‰руіне р±ќсат алу ‰шін сый береді طوي مال той мал, б±ндай сыйлыќ байлыќќа байланысты кейде 50-ден, 100 жылќыѓа дейін жеткен. Ќыз ±затылѓанда б±л жылќылар ќыздыњ жасауына ќоса берілген. Ќыздыњ некесі ќиылѓан соњ жиналған қалымға сєукеле тіккен, ал қалған жылқыларды қыздың басқа да керегіне жұмсаған (сәукеле өте қымбат болған, сәукеле – бөлімін қараңыз – А. Қ.) аударған, транскрипциясын жасаған – А. Қ. [212, б.754]. Г. Н. Тверитин: *Халат – дальше шли лихие кони и оружье, и бешметы* Бешпент – халат деп түсінік берген [213, б.104-118]. Түйін. М±ныњ ішінде: ки+іт; киит, кии, кийит, кит т.б. `киіммен сый`, `киімдерді кию`, `кµйлек, киім`, киіну`, `ки` бар. Т‰бір т±лѓа ки «киін» – деп ќарастыру да жоќ емес. Ки > киім > киіт. Киіт кигізу дәстүрі барлық пен байлықтың кепілі. Материалды жағдайдан шыққан дәстүр. Дінмен қатысы жоқ. Адамдардың өзі ойлап тапқан, қанаудың белгісінен шыққан дәстүр. Киіт кигізу мен сеп тығыз байланысты. Сеп. Е. Жанпейісов: сеп сөзін М. Әуезов қаралы үйге байланысты қолданған. Ал, түркі тілдерінің көбінде сеп «қыздың жасауы» ретінде қолданылады дейді [208, б.70]. Р. Ахметьянов: Сеп – т‰ркі тілдерінде: күйеу баланың қалыңдығына сыйлық, ата-анасынан жас-ж±байларѓа сый (алт., ќ±мыќ., ќаз., ќќалп., ќырѓ.); seр –кµне т‰р., säр-±йѓ., seb-ќалм., сэп-як., ±сақ-т‰йек, ќалыњдыќтыњ єшекейі, ата-ананыњ ‰йінен алынѓан заттар, ќару-жараќ, саймандар т.б. [214, б.92]. Е. Жанпейісов сеп - тек қазақтарда ғана `қаралы үйге байланысты` айтылатын. Ал, қазақтарда сеп сөзінің баламасы ретінде «қыз жасауы» тіркесі қолданылатынын айтады [208, б.71, 215, б.35-36]. Л. Будагов кир. алт سب (ب) сепъ (см. حساب ), құм., алт., қосымша, әсемдеу, жасау сияқты мағына береді.سبتا септе – қосу, киіндіру, жабдықтау бұл сөз арабтың сөзі емес түріктің өз сөзі болуы да мүмкін дейді. Немесе, сепъ – деген ыдыстың түрі, сол сияқты теріні ірейтін аспапты да атаған, сеп – онша өңделмеген тон (салст: қыр. сеп). Бұл тері жаман сылып алынған. Ал, мына тері сеппен алынған [212, б.618-619]. Сип. О. Субракова: «Употребляется в парном сочетании: ис-сип, образуя сложное слово. Основное его лексическое значение содержится в первом компоненте – ис, обозначающем `добро, богатство, имущество`. Второй компонент самостоятельно не употребляется. В других тюркских языках встречается в вариантах сип, сеп и функционирует как самостоятельная лексема. Например, в киргизском – сеп 1) приданое (одежда, украшения, утварь, на нескот)`, 2) `наряд, украшение невесты`, в алтайском сеп 1) `приданое невесты, украшения, утварь (но не скот)`, 2) перен. `прибавка` (Севортян. ЭСТЯ, 1974, 634) , у Радлова сäп с пометами алт., тел., леб. Означает прибавка, придача`, кыстың сäб `приданое, приданный наряд, убор, убранство`, кирг. `прибавка, приращение, приданный наряд`, сäптä (сäп+lä) `привбаить, обрядить, снарядить, снабдить приданым`. Генетическое родство рассматриваемых слов не вызывает сомнения. Вероятно, в хакасском языке в прошлом существовало слова сип, которое сейчас сохранилось только как компонент парного словосочетания иссип. В героических сказаниях ис-сип как раз обозначает понятие `имущество, приданое девушки`» – дейді (ПЭТЯ, 1990, 135-136). Бұл арада қазақ тіліндегі күректің т.б. сабы дегендегі сап түбір тұлғасы осы сеппен тығыз байланысты болуы мүмкін. Түйін. Қазақ тіліндегі септеу көмек көрсету сөзінің де байланысы бар сияқты. Сөйтіп септің қыздың жасауы, өлік жөнелту деген мағынасынан басқа да ыдыс, өткір құрал деген мағынасы да болған сияқты. Бұлар да алдыңғы лексикамен мағынасы жағынан тығыз байланысты. Қазақ, қырғыздарда сеп сияқты нимаурынъ деген де дәстүр болған. С. Аманжолов: кемпір өлді (уст): өлі, тірі, қыз ұзатқанда күйеуден алатын кәде (название взятки, которую женщины берут от жениха). СсЖО (1959: 384). Қазақстанның кейбір жерінде күні-бүгінге дейін «өлі-тірісі» жасау есебінде жұмсалады. Негізінде кемпір қалыңдықтың бөлмесінің алдында өтірік өліп жатып алған ғой. Алдымызда бұл – туралы әлі әңгіме болады. Сеп адамды жерлегенде көмек ретінде қолданады. Сеп > жасау. Жасау. – Қызымның қарықан басы, мінген аты, артқан түйесі, тігілген отау, қылған жасау – бәрі сатусыз тегін (М-Ж. 9 т. – Б. 297). В. Радлов: jасау өңдеу, соғысқа дайындық, әскери тәртіп деген мағынасын көрсетеді [205, б.216]. Жасау `істеу, жинау` сияқты мағына берген сияқты. Жасау – жігіт жағынан келген қалыңмал мөлшеріне шамалас, кейде одан да асып түсетін, ұзатылған қызға міндетті түрде берілетін мал-мүлкі. Жасау – сөзінің түп-төркініне тоқтала кетсек, көрнекті этнограф Г. Бонч-Осмоловский оны арабтың джис («приданный» мағынасындағы) және ау («үй») сөздерінің бірігуінен жасалған деп түсіндіреді (109-116). Көне түркі тіліндегі «үй», «отау», «киіз үй» мағынасын білдіретін еv, eb, ef, üj, üv тұлғаларының бірі (ДТС, 189). «жаңа, су жаңа» мағынасындағы jаs (ДТС, 245) сөзі мен бірігуінен туындаса керек. Яғни жаңа үйленген жастар үшін арнайы жасалған «жас үй», «жаңа отау» [216, б.64]. Біздің ойымызша, жас (көк) ау (үй), көк шөпті > от деген жасау > отау сөзімен түбірлес сияқты. С. Мұқанов: ««От» дегені – шөп». Малдың шөп жеуін қазақ «оттау» - дейді (С. М. 1974. – Б. 82). Будагов: тур. жаба, жие – даръ, подарокъ, даромъ, за ниято, подаритъ, даромъ отдать; кир жаушы, каз. жаушы сватъ; кир. جيرتس (ز - ы) жыртысы – свадебный подарокъ отъ жениха тестю (и другимъ родственникамъ невсты, состоящій изъ халатовъ бархата и другихъ метерій) арабша графикадан аударған, транскрипциясын жасаған – А.Қ. (Будагов, 481, 430, 448). Ы. Алтынсарин ілумен бірге және басқа да заттар – әртүрлі жібек, шұға, шыт сияқты (әйелдерге үлестіру үшін) жіберіледі; бұл кәделер «жыртыс» – деп аталады десе [217, б.176-177], Е. Жанпейісов этнографиялық жыртыс және қарғы бау атаулары өзара мәндес сияқты дейді [215, б.118]. Түйін. Расында қыз ұзату, өлік жөнелту сияқты салт-дәстүрлерде өзара ұқсас атаулар кездесіп жатқанымен жол-жоралғысы мүлдем басқа екендігін байқаймыз. Сеп > жасау > жыртыс > ілу > қарғы бау өз ара мағыналас-мәндес сөздер сияқты. Жасау мен қалың мал алдыңғы айтылғандармен мәні мен мағынасы бір ұқсас ұғымдар. Қалыңсыз қыз болса да, кәдесіз қыз болмайды. Жалпы қызға берілетін қалыңның түрлері. Қалың, қалың мал. Мағұлым, Жәми Мұса ұғлы Шормановтар Қалыңсыз, дәнеңе алмастан қызын берді (Мәшһүр-Жүсіп., 64); Ерте азиат болғанмен алымсызбын, Әйел болсам, құн, пұл жоқ қалыңсызбын (Мәшһүр-Жүсіп., 79); Мынауы да қалыңмал беруге қожаны қызықтыра бастағанда қой бағып жүрген Төлек атай қойшыларға айтқан екен... (Мәшһүр-Жүсіп., 41). С. Толыбеков: Несомненно. По своему происхождению калым был оплатой за девочку, продаваемую в рабство. ... Казахский калым, будучи одним из признаков патриархального рабства, распространялся на всю женскую половину кочевого общества – деген еді (1971: 288). Г. Тверитин: калым - выкуп за невесту десе [127, б.118]. Л. Будагов тат. قالمқалм, қалымъ кир. алт. قالنك қалын, قالن مال қалы мал, алт. қалын قالنك 1) приданое или выкупъ за невсту (у башкиръ, смотря по богатству жениха и невсты, калымъ простирается отъ воза дровъ или сна о 3000 р. сер. и боле. У киргизовъ-см. Слова икимн (екімың – А.Қ.) кир. қалнық калындыкъ, невста (т.е. двушка за которую надо платить калымъ, қалыңдық ауинау (қалыңдық ойнау – А.Қ.) играть сь невстой, т.е.б. у нея, говорить съ ней, қалыңдық ауинаднкме-қалықтың үйінде – А.Қ.) былъли у невсты? Қалың беру дать калымъ, т.е. сосватать невсту, қалың бердің бе? сосваталъ-ли невсту? Қалыңқыра - брать или платить калымъ. 2) алт. қалың плата въ извстную ценность, стоимость, цна товара, выкупъ (въ мнов. торговл): предполагаемая стоимость положенного у тебя войлока на дв шубы-воть эти куска нанкина (Радл. 149) [210, б.23]. Бұдан басқа Л. Будагов тат. калынъ өз мәніндегі қалың (толстый) үйленерде жігіт жақтың жіберетін ақшасы демек осы қалың (толстый) қалың (қалың мал) (ақша) мөлшері, дж. қалың=коверъ негізінде бұл – сөз калынъ қыр. алт. солай атайды. Қалым деп татарлар бұрып жібергендігін айтады [210, б.25]. Будаговтың сөздігіндегі араб сөздігін транскрипциялаған – А.Қ. Демек, қалың (толстый) ақшаның мөлшері кез келген берілетін заттың мөлшері қалың деп есептелген. Ал, қалың мал кейіннен малдай берілген. Сонымен қалыңның екі түрі қалыптасқан. Соңғысы алғашқының атын иеленген сияқты. Қалың бермей (не давал калыма). По обычному праву, при сговоре между отцами жениха и невесты составлялось условие о размере калыма и сроке уплаты его. Обычно калым уплачивался в несколько сроков. Это было вызвано необходимостью отдавать за невесту значительное количество скота. Размер калыма был различен. Иногда он состоял из 120 баранов, 32 лощадей и 4 верблюдов-пятилеток, иногда – из 16 лошадей или 2 верблюдов (Материалы по казахскому обычному праву, Алма-Ата, 1948, стр. 141). Бывало, что калым достигал баснословных размеров. В состав его включались стада, табуны, отары, драгоценности, золото, серебро, редкие вещи, составляющие предмет роскоши, а также рабы. То, что Базарбай не платил за своих сыновей калыма – гипербола, рисующая его сказочные богатства: он мог выплатить любой калым в любое время, поэтому и не вступал ни с кем в сговор [218, б.287]. Қалың малсыз – без калыма. Выплачивая приданое и не беря калыма, отец Жибек обнаруживает большое расположение к дочери: он не связывает ее с нелюбимым женихом, а желает отдать достойному батыру. Кроме того, отдать дочь без калыма – традиционная эпическая форма показа сказочного богатства семьи невесты [218, б.284]. Ауқатты адамдардың жасауға беретіні оның алған қалың малынан және күйеудің берген кәделерінен кем болмайды. Л. Будагов: п. كانن кябінъ كانين كاوين,плата за невсту (قالم, صداق, مهر = қалым садақ, мүһр) приданое, опредляемое женщинами во время бракосочетанія деп кебін түрін атайды [212, б.108]. Күйеу қалыңдықтың аулына келген соң қайындары шығып, ілуге әкелген малын көреді, егер оны аз деп тапса, немесе мал басында кемістік бар деп тапса, күйеу байғұсты ауылға түсірмей, кейін қайтарып жібереді. Күйеу қайын атасына оның көңіліндегідей ілу әкелуге тиіс, тек сонда ғана ол көңілді – құрметті түрде қарсы алынады [217, б.176]. Будаговтың мына жазғанының да маңызы бар: кир. نيماورون нимаурунъ – помощъ скотомь или другимь имуществомъ, оказываемая приближенными жениху, въ случа недостатка калыма (Будагов, 299). Қалың формасы: қалің, қалиң, сеп `қалым, келінді сатып алу, жасау`; қалың берсе қыз алар. Бердім саңа қалың (МҚ. III, 382). Л. Будаговтың қалың: қалың // қалың мал сөздерінің екі мағынасын көрсетеді. 1) тат. калымь, кирг.-алт. қалын, қалын мал `жасау, келінді сатып алу`; 2) алт. қалың `белгілі бағасын төлеу, құны, тауардың құны, сатып алу`; чағ. қалын `күйеу баланың үйленер алдындағы жіберген ақшасы` (БСл, II, 23). Бұл туралы Е. Жанпейісовта жақсы айтылған қараңыз: [208, б.99]. Қалымның бірнеше түрлері болады. Ол – туралы жиырма, ілу, тоғыз – деген бөлімнен оқи аласыздар. Қалым этнографиялық термин ретінде көптеген түркі тілдерінде кездеседі. Мысалы, Еремеев қытай сөзіне жатқызады: «Көне түркі лексиконына бірнеше қытай сөздері де енді: битик, калын (калым, выкуп за невесту)» (1980: 17). Бұл сөздің түбір тұлғасы қал: қалың < қал + ың (мал) этимологиясын көрсетеді (Ә. Қайдаров, 237) [208, б.100]. Р. Ахметьянов тат., башқ. жиі қолданылатын сөз калын, чув. хулäм, калäм, мар. калын (татарлардан), олно, олны (бұлғарлықтардан) `шарап, қалың (қыз үшін төлем)` жалпы түркілік сөз, орыс тіліндегі қалым түркі тілінен ауысқан, сол сияқты арап. мәһәр сөзі де жасау сияқты қолданылады [214, б.83]. Л. Будагов: باوازداو бауыздау горло (мсто зарза),باوزداو бауыздау құда главный свать, главное лице въ числ сватовъ (называется такъ потому, что при первомъ сватовств, которое бываетъ въ аул невсты, посл условій о калымъ и كيت) хозяинъ спрашиваетъ его: не прикажеть-ли зарзать барана? Согласіе его на это – знакъ ршенія породниться (Ильм.) [212, б.284]. Сол сияқты, кир. جاوشي жаушы каз. جاوجيжаушы – сватъ – деген мағыналарын атайды (Будагов, 430). С. Малов қалым `выкуп` (за гегену – ламу его родителям); см. қалын. Қалын `плата за невесту`; қалын теат- `уплачивать калым`; хакасск.: халын `плата за ребенка – мальчика, отдаваемого в дети другим родителям`; паш халынға (< калынға) `в число платы`; см. қалым – дейді [219, б.51]. Қалың мал мен қарғы бау мағынасы жағынан ұқсас сөздер. Ќарѓы баудыњ бірнеше т‰рі болѓан бірі, неке ќиылѓанда к‰йеу жаѓынан берілетін мал. Будагов: кир.قارغوباو каргу-бау, подарки делаемые женихомъ или его родителями до настоящей свадъбы, въ род обряда обрученія [210, б.11]. Бірінші сыңары қарғы туралы Будагов: қарғы 1) ошейникъ для собакъ. Қарғылау – надть ошейникъ: собак съ ошейникомъ лучше, чмъ зятю проживающему у жениной родни (послов) 2) тур. = қарғы (1871: 11). Екіншісі, татуласқанда берілетін адам – қарғы бау. Оны кейде күнде бау дейді. Бұлардың семантикасы иттің қарғысымен жуық келеді. Басы байлы, тәуелді, иелігі жоқ – деген мағынаны берсе керек. жүктеу/скачать 3,93 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|