Рухани мәдениет лексикасының ғылыми негіздері

1) Жалпы қоғамда және оны құрайтын топтарда формальданған тәртіпті сақтауға арналған нормалар. Мысалы: ер балалар әскери қызметін өтеу, ұлттық қауіпсіздік комитетінде, ішкі істер бөлімінде, әскери дайындық, дене шынықтыру, техникалық салаларда т.б. Әйел балалар көбіне мұғалім қызметіне, ара-тұра дәрігерлік, тамақ өнеркәсібі (ер балалар да араласа бастады), үй шаруашылығымен айналысу т.б.;

2) Экономикалық нормалар шаруашылық қарекеті, мақсаттылықты, кәсіпқойлықты және пысықтылық пен тиімділіктің мөлшерінің қолайлы жақтарын береді;

3) Өз еліндегі жалпы саяси принциптердің жүйесін қолдайтын міндеттерді белгілейтін, заңдылықтар мен конститутцияны бұзбай, күресті «ережені» сақтай отырып жүргізетін саяси нормалар;

«Күлтегін» ескерткішінде: күн, түрік, Шаңтүң, теңіз, темір қапығқа, Тоғыз ерсен, Түпүтке, Йінчу, Байырку, йерке, алтун, күмүш, ісігті, артқыш –тікіш, ташқа, бөдке, Табғач, Істемі, Қапуғқа, Иоллығ, Отұз татар, қытан, татабы, інісі, ечісін, Оғлу қанун тег, Табғач, інілі – ечілі, оғлун күң, Бөклі қаған, субу, Қанум Елтеріс қағануғ, Өгім Елбілге қатұнығ, төпесінте, сүсі, бөрі, қоң, Баз қаған, Қырқыз, құрықан, отуз татар, Қытай, балбал, Йашул үгүз, Шаңтүң йызықа, Түргіс, ечүміз, йер, суб, сіңілім, Қадырқан йышығ, Кенту, иарықлығ, сүңігліг, соңүкүң, Өчім қағанығ, Өгім қатунығ, тонсыз, Күлтегін, от суб, Алты чүб, сағдақ, Табғаш Оң тұтұқ, Чача Сеңүнке, Тадықын чурың, боз ат, торы ат, сауыт, қарығ, оқуын, удлықын, Түргеш, Ертіс, балық, көзі – қашы, бедіз т.б.

Немесе, рухани мәдениеттің көздері: теңрі, қаған, шд, апыт, беглер, тарқат, тоғыз, оғұз, будуні, тоғсыққа, ортусыңару, біргеру, қурғару, йырғару, біліг, бедізчі, таш тоқытдым, түрт булуң, сү сүлепен, еліг йыл, күн тоғсықда, елін-төрүсін, иағу, йіті йегірмі, йетміс ер, йеті йүз, ечум – апам, қырқ йеті, иегірмі, беш отүз, үч йегірмі, он оқ будун, Умай, бес түмен т.б.

«Тоныкөк» [134, б.26-38]: буқалу, кейік, табусған, іңгек, көлүк, абыз, теңірі, ұмай, түмен, апа қолданылған.

А. П. Седельников: «Среди тюрков, кочующих в Азии, киргизы – казаки – найболее культурный народ, и несомнено, что ему предстоит лучшее будущее: количество его увеличивается и он оказывается восприимчивым к культурным приобретениям. О сравнительной культурности киргиз-казахов можно судить отчасти по характеру языка, по способности и форме излагать свои мысли, по богатству народной литературы и, наконец, по состоянию развития искусств» – дейді [136, б.20].

Тіл – коммуникация құралы ретінде адамның тікелей қатынасуын (айтуын, естуін) қажет ететін болғандықтан да адамдар ұжымы өзара ұйымшыл, бөлінбес бірлікте болды. Жазу-сызудың пайда болуы адамзатты естілетін дыбыстық аккустикалық кеңістіктен көзге көрінетін визуалды көрнекі кеңістікке итермеледі. Ұрпақтан-ұрпаққа ұласқан ақыл-өсиет, даналық ой, көпжылдық тәжірибе нәтижесі ендігі жерде тікелей ауызекі айтылмай, жазылған және көзбен көріп оқылатын мәтіндерге айналды. «Қаз қанатынан (қаурсынынан – А.Қ.) жасалған қаламсап тіл үстемдігіне шек қойды; ол өмірдегі қасиетті құпияны жоққа шығарды; ол сәулет өнері мен қалаларды, жолдар мен әскерді, бюрократияны дүниеге әкелді. Ол сананы тылсым көлеңкеден жарыққа шығарып, өркениетке бастама болған түбегейлі метафора болды» – дейді (А. Кукаркин. Буржазное общество и культура. М., 1970. С. 336.) [137, б.48-49].

Әліпбиге дейінгі қауымдық қоғамда адамның өмірге бейімделген негізгі сезім мүшесі – құлақ болды. Есту сенумен пара-пар болды. Билердің сөзін еске түсіріңіздер. Ауыздан шыққан сөз екі айтылмай орындалатын. А.М. Щерба: «Слово – комплексная единица более высокого уровня, чем слог. Оно может состоять из одного или из нескольких слогов» - деген [138, б.110]. А. Джунисбеков бұл ойды әрірек апарып: «Казахская письменность – в основном фонематическая, т.е. каждая фонема обозначается отдельной буквой. Однако есть и исключения определяющиеся только правилами орфографии казахского языка, которая не всегда дает правильное предоставление о количестве фонем в составе слога, слова или морфем» – деп, тереңдете түседі [139, б.9]. Фонетикалық әліпби құлақтың сиқырлы әлемін жайбарақат бейтарап көз әлеміне алмастырды. Ендігі жерде негізгі сезім мүшесі болып есту мүшесі – құлақ емес, көру мүшесі – көз келді. Жазу-сызу жоқ уақытта ұрпақтан-ұрпаққа ұласқан тәжірибені ру көсемдерінің зердесі сақтап, адам өмірлік мәні бар жеке – дара отырып-ақ, кітапты оқу арқылы өткен-кеткен аталар даналығынан, мұрасынан үлгі алатын жағдайға жетті. Жеке адам, дара адам өзінің жеке тұлға екендігін түсіне бастады. Жаңа дәуірден бастап ХIХ ғасырдың соңына дейін мәдениеттегі тілге көңіл бөлінген жоқ. Тіл сананың, ойдың, рухтың құралы ретінде ғана, қосалқы бөлшек есебінде қарастырылып келді. Тек ХIХ ғасырдың басында ғана философияда, мәдениеттануда тілге деген бетбұрыс байқалды. Соның нәтижесінде тіл адам болмысының ең негізгі тәсілі екендігі айқындалды. Сана әрдайым белгілі тілдік негізде өмір сүреді, ол тілмен бірге дамиды.

Тіл мәдениеті қоғамдық орындарда адамның өз ойын нақты, мазмұнды жеткізуімен де айқындалады. 1950 жылдары Қазақстанда тіл мәдениетін зерттеу қолға алынды. Тіл мәдениеті халықтың жалпы мәдени дәрежесімен, әдеби тілдің қандай белесте екенімен тығыз байланысты. М. Балақаев: Әдеби тілдің жауы – анархия – дейді [161, б.117]. Тіл мәдениеті өзінің табиғаты жағынан заттық және рухани мәдениетпен тығыз байланысты. Заттық және рухани мәдениеттер қазақ тілі арқылы ғана көрінеді, елден шыққан мәдениет, елі үшін тек қана өзінің ана тілі арқылы ғана іс-жүзіне асады. «Культура речи означает использование языковых средств, оптимальных для речевой ситуации» – дейді Л. И. Скворцов [162, б.90]. Қазақтар үшін сөйлеуге тиімді сөз атадан – балаға мұра болып қалды. Ол – көбіне этномәдениетпен байланысты болды. Затқа сөз табу оның уәжімен тығыз байланысты. Зат бірден атауға ие болмай, көп жылдар тәжірибеден өтіп барып, белгілі құбылысқа байланысты уәжденіп барып атауға ие болды. К. Смағұлова бұған орай: «Қазақ халқының ең маңызды мәдени ұлттық ерекшеліктерінің бірі – жан-жақты қамтылған дәстүрлі мәдени үлгілеріндегі дағдылы ұлттық рәсімдері» – дейді [163, б.37]. Тіл мәдениеті ХI – ХII ғасырларда сөз болғанын М. Қашқаридің еңбегінен білеміз. Ол: «Ең таза тіл – тек қана бір тілді біліп, парсылармен араласпайтын, жат-жұртқа барып-келіп, қарым-қатынас жасамайтын адамдардың тілі» – дейді. Бұл – түркі тілінің тазалығы үшін күрес болса, оның тікелей мұрагері қазақ тілі үшін де қатысы бар деп ойлаймыз. ХV ғ. Асан қайғыдан бастап барлық ақын-жыраулар қазақ тілінің тазалығы үшін күресті. ХVIII ғ. орыс тілінен қазақ тілін сақтап қалуы үшін үздіксіз күрес жүрді. Осындай, нәтижелі тіл үшін күрестің салдарынан ғана қазақ тілі мың өліп, мың тірілді. «Әсіресе тіл мәдениетін сақтау, ана тілін жақсы білу – әркімнің азаматтық борышы, қоғамда атқаратын қызметінің тірегі» – дейді Құрманғалиева [164, б.24].

Қазіргі әдеби тіліміз – халық тілінің жоғарғы формасы. Әдеби тіл дамыған сайын оның қоғамдық қызметі, стильдік тармақтары сараланып, нормалық жүйесі нығая түседі. «В области культуры русской речи в последние годы наиболее успешно развивались следующие теоретические направления: 1) вариантивность норм; 2) функциональность в оценках нормативного характера; 3) соотношение внеязыковых и внутрилингвистических факторов в становлении, развитии и функционировании литературных норм; 4) место и роль литературно – нормированных элементов в структуре национального языка; 5) культура речи в условиях двуязычия и многоязычия и некоторые другие» – деп жазылғанның кейбір элементтері біздің тілмізге де қатысты [165, б.7]. Көпэтникалық Қазақстан үшін әрине ұлттық тілді дамыту орынды. Қазақ тілі доминанттық рөл атқаруы керектігі айтпаса да түсінікті. Уақытша орыс тілі ресми тіл ретінде қызметін тоқтатқан емес. Басқа тілдердің де дамуына Қазақстан қамқорлық жасауда. Халықтар Ассамблеясы азшылық ұлттардың басын қосып, тұрақтылық пен бейбітшіліктің кепілі бола білуде. Н.Ә. Назарбаевтің: «Бірақ, қазақ тілін Қазақстандағы ұлттық топтардың барлығы да үйренетін болуы тиіс» – деген ұлағатты сөзі естерінде болар дейміз [166]. Еліміз егемендік алып, қазақ тілі әдеби тілге қатысты норманы сақтағанмен, мемлекеттік тіл ретінде өзінің толық қанды қызметін атқара алмай отыр. Бұған көптеген себептер бар. Тіл қоғамдық құбылыс оның дамуы тарихи үрдіске негізделген. «Әдеби тіліміздің сапасын арттырған сайын, тіл мәдениеті жақсара бермек» – дейді Қ. Есенов [167, б.33]. Тілді тарихи мұра ретінде ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші ол – адам. Адамның өмірі этномәдени тұрмысымен байланысты екендігі айтылды. Біздің ғасыр – өзінің артықшылығымен тарихи ғасыр. Барлық ойлар мен біздің жауаптарымыз, шығармашылығымыз тарихи негізден басталып, тарих табалдырығында пісіп-жетіледі – деген екен 1841 жылы Белинский [168, б.172]. Тіл мәдениеті туралы жазған Т. Қордабаевтің еңбектеріне де назар аударғанымыз жөн [169, б.121 қараңыз: 167]. М.М. Копыленко: «Тем не менее наибольшее число этнолингвистических исследований касается именно лексики и фразеологии как такого яруса языка, в котором этнос находит наиболее яркое выражение» – дейді [170, б.19].

Қазақтың этномәдениетіне байланысты Ш. Уәлихановтың: «Іле өлкесінің географиялық очеркі», «Қазақтың оқ – дәрісінің құрамы», «Егіншілік туралы», «Киіз үй», «Қазақтың молалары мен жалпы көне ескерткіштері жөнінде», «Қазақ шежіресі», «Тәңірі (Құдай), «Қазақтардағы шамандықтың қалдығы», «Аруақтар немесе онгондар - өлген ата-бабалардың рухы», «Қазақтардың космологиялық түсініктері», «Әуедегі құбылыстар», «Жаман көзден, ыбылыстар мен әртүрлі аурулардан сақтайтын – тұмар» т.б. атап өтуге болады.

Ы. Алтынсариннің: «Этнографиялық очерктерінде»: шариғат, үй сынық, жесір, тоқал, ілу, жыртыс, кемпір өлді сүт ақы, сәукеле кигізу т.б. айтылады.

А. Құнанбаев шығармасында: күлдәрімен белін буған, төркіні, жел ұшық, намаз шам, қалың, қансонар, томаға, найза, тымақ, насыбай, медресе, шөлмек, алтын бергек, елубасы, шар салып, жайлау, қыстау, аршопке, шапан, сабау, кереге, бөрік, тон, өлекшін, кәннің, бәйітсымал, қобыз, домбыра, шылдақана, малма сапсиды, ақ шомшы, керуен, күзеу, қарша, киіз, ұшпа, қом, ылау, шүйінші, бойкүйез, бәңгі, шолпы, кәмшат бөрік, тұғыр, көйлек, кебін, үкі тақтық, барымта, қамқа, торғын тон, дулыға, сауыт, қылыш, шарайна, босаға, төр т.б. көптеген этномәдени лексика кездеседі [171, б.677].

Ш. Құдайбердиев шығармасындағы этномәдени лексиканың кейбірін атап өтсек олар мыналар: ұжмақ, ұршықтай, шалбар, ноқталы, күсіп, төрт аяқты мал, қақпан, бота, құлын, лақ, қозы, пішен, қынап, қанжар, жұлдыз, ай, жетіқарақшы, үркер, таразы, шолпан, темірқазық, қосбозат, шелді көз, уыздай келіншек, әміркеннен мәсі-етік, сукно, түлкі тымақ, ақ шарып, қымбат ішік, қыл шапан, бешпент, шалбар, сағат, калошмы, ер-тұрман, күміс, қалам, көрпе, қымыз, құрыш, мырыш, лапкесі, шылбыр, құдық, шыңырау, белбеу, сынық ине, таспа, қармақ, көже, талақ, желі, бағлан, шақпақ, бүлдірге, мәңгүр, қора, бұқа, маймыл, әтеш, тауықтың айғыры, қанжыға, тарамыс, домбыра, гормон, дойбы, карта, сауыт, шатыраш, жесір, құрым үй, жебелі оқ, саптама, ақ сауыт, қын, қалпақ, тұзақ, күбі, ірімшік, шүмек, бақсы, ноқта, шебелет қалпақ, тар шалбар, қысқа сертек, шашақ сәкәкүл, таға, сақа, құндақ, нажағай, темірқазық, минут, шерік, қамшы, құрық, жанторсық, саптаяқ, тәспық, сәлде, жайнамаз, еруліг, малта, ноқта, сәждә, кісен, асық, балгер, көсеу, желбау, ошақ т.б. [172, б.547].

Тілдің сан-салалы қызметі туралы қажымай, талмай зерттеп жүрген ф.ғ.д., профессор Р. Сыздықова ... тілдің көркемдігін зерттеп, мақсаты мен талдау әдісі жағынан айырмашылығы бар: лингвистикалық стилистика; екіншісі – сөз мәдениеті – деп, жазды [173, б.177]. Қазақ тілінің құпиясын байқаған Ө. Жәнібеков тіл мен адам психологиясын ұштастыра келіп: Байқап қарасақ адамның қайсы бір ұлтқа жататындығының өзі оның бет пішінінен ғана емес, халықтық дәстүрлермен байланыстылығынан да көрінеді екен. Асар – үмені, қонақ кәдені, ауылдың «алты аузын», бастапқыны (бастанғыны – болса керек – А.Қ.), келін ізетін, күйеу мізетін, той бастарды, беташарды, әужарды, басқа да кәде – жоралғыларды іштей ұғынып, жүрекпен сезінген адамның мерейі үстем болатыны тағы бар – дейді [174, б.3].

Махмұт Қашқари сөздігінде көне түрік заттық және рухани мәдениет сөздері өте көп: ат, оқ, ун, алб, от, ир, он, атыз, өкуз, ыдыш, уруғ, очақ, азуқ, әтук, ічук, өрук, узум, еркәк тақғу, арқар, орғақ, алтун, улар, арпа, уғуршық, қын, қанат, қылыч, көмәч, қобуз, қымыз, қамыш, кумуш, қорығ, балық, білік, тәзәк, төшәк, тішәк, көрук, көлук, келін, лачын, қатун, тушақ, ьулан, көгән, қамчы, кәкрә, тамға, қарға, кәтмән, қалқан, бузағу, қысғач, балдыз, сувлық, т.б. І. Кеңесбаев «Орта ғасырда қазақ халқының жазба дәстүрі болғанын бәріміз де құптаймыз. Өйткені өмірдің қиын тауқыметінен жазба дәстүріміз туыстас түркі тілдерімен астасып жатты» [178, б.83] – дейді. Бұл келтірілген мысалдардан да айқын көрінеді.

Ахмад Яссауи шығармасында рухани мәдениет лексикасы кездеседі: өнер, білім, ой, ақыл, абырой, бақыт, уақыт, жұт, шырақ, жарық, әдептілік, құл, қызмет, нұр, құрмет, дәстүр, т.б. Ахмат Яссавий хикматларында: бисмиллох, хикмат, дафтари, ғариб, фақир, даргохиға, ғарибларын, Мадинаға Расул, мехнат, қуъон, намоз, қазо, мухаббатни, шайтон, имон, нафсим, мактаб, суннат, кофир, нурға, рух, жибрил, хафтум, аласт, арвох, зикр, оллах, бобом, шароб, товба, азозил, иллийюн, иншоаллох, лаббайк, мул, уқбо, олам, ориф, арш, азоб, жамол, чортер, чилтан, дарвеш, дин, адаб, ибодат, икки нур, каромат, мехмон, меһрож, нафс, зикр, муршид, нолмус, суфий софылық бағыттағы және ара-тұра ислам діни лексикалары ұшырасады [179, б.254].

Ахмет Йүгінеки еңбегінде: дұға, кітап, дүние, жомарт, тілі, зиялы, сараң, тәкәпарлық, шапағат т.б.