Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы рухани мәдениет лексикасы
жүктеу/скачать 3,93 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Алас пен сµрелдіњ
- Сөрел
| Алас. Құтылдың халас – дейді, – мұнан Аман, Бұл өзі малғұн еді сондай жаман (М-Ж., 167); Бұл сөзбенен құлдықтан халас болған. Адам мұны ойлап, пікір қылу керек (М-Ж., 996). Алас ұрып, жаныңды қинағанмен, Ажал келіп қалған күн бәрі бітер; Жегеніне мәз болып тауып нанды, Алас ұрып бәрі жүр қинап жанды (М-Ж., 19, 119); Барсам-ау кµрсем-ау деп, Жидебайдыњ т‰н бойы кµзі ілінбей алас ±рды (М-Ж., 37); Ақын халас // алас нұсқасын қатар қолданған. Мәшһүр-Жүсіп алас единицасын дәл біз зерттеп отырғандай мағынада қолданбасада түбір тұлғалы бір сөз екендігі байқалады.
Аластау а. қ.[خلاص халас: избавление, освобождение, спасение; оплата, выплата] - 1. рел. Изгонять огнем злых духов; 2. избавлять, освобождать, изгонять (Рүстемов, 24). Халас а. [خلاص халас; 1. избавление, освобождение, спасение; 2. оплата, выплата] – спасение, избавление (Рүстемов, 290). Ш.Уәлиханов: Аластау немесе аластама – отпен тазарту. Кµне заманда алас (алау) – ќасиетті от. Ертеде ќазаќтар ‰лкен жолдыњ екі жаѓына жаѓылѓан оттыњ арасымен µздерініњ кµштерін алып бара жатып: алас, алас, єр пєледен халас – от, от, тазарт бізді єр пєледен деп айтќан – дейді [240, б.548]. Діни наным-сенім қазақ халқының мәдени мұрасының құрамдас бөлігіне айналды. Аластың шығу тегін білмесе де қазақтар жаңа үй алғанда, өлік шыққан үйді не тағы басқа жағдай да бұл ырымды қолданып жатады. Л. Будагов الاص алосъ восклицательное слово, произносимое шаманами при камланьи, аласта посвящать (назначенное въ жертву животное, шаманъ предварительно аластап жат т.е. посвящаетъ посредствомъ особеннаго обряда) – деп түсіндіреді [210, б.795]. В.В. Радлов: алас – восклицаніе, которое шаманъ произносить при заклинанін – дейді [205, б.364]. Халас (алас) отпен аластау деген ұғымен семантикалық жақындығы болса, алас ұрып тіркесіндегі «алас» мағынасы жағынан келмейді. Кµктемгі салт - дєст‰рдіњ бірі-сібір татарларында алас деп аталады. Єлєшє (ќазан татарлары айтады)-алау жаѓу сол лаулап жанѓан оттыњ ‰стінен секіріп, µту сияќты ойындар жатады. Алѓашында тазарту ±ѓымымен т‰сіндірілген аластыњ арты жастардыњ ойынына ±ласады (ТТДС: 543); Б±л дєст‰р єсіресе Орта Азияда кењінен тараѓан. Осыдан барып, орта сібір мен ќазан татарларына тараѓан. Тіпті, ќара µлењ т±рѓысындаѓы айтылыс µзбек тілі мен сібір татарларында да µте ±ќсас. Ќарањыз: µзбекше Хорезім Алас, алас, кули болодан холос (қараңыз – Снесарев 1969. 42); `Алас, алас єр бєлєтєн калас (калас, холос `барлыќ жаманшылыќтан саќтану`, сібір татарларында алас, алас єр бєлєтєн калас (Тумашева 1963: 100) сол маѓынада айтылады. Ќырѓыздар арша аѓашымен от жаѓып (не аѓаш б±таќтары), алас, алас, балакеттен калас (калас, холос `бостандыќ` – араб тілінен алынѓан екен). Ќазаќ, ќараќалпаќ жєне ноѓайларда аласта – `аѓаш б±таќтарын жаѓып` тазарту мєнінде от жаќќан. Ал, алтайлыќтар мен хакастыќтарда алас-шамандардыњ тілінде лепті сµз ретінде ќолданылса, аласта – `ќатысу` сияќты маѓына береді. Б±л сµз м‰мкін жалпы ќыпшаќтардыњ ±ранымен (соѓыс ±раны) байланысты болуы да мысалы: алач, алаш. М‰мкін алас сµзі ал (от) (албасты ќарањыз. – Иран сµзінен алмасќан ). Кµктем уаќытында айналаны тазалап, от жаѓу дєст‰рі кµптеген елдерде байќалады. Мысалы: орыстар мен украйндыќтар т.б. Ал, т‰ркімендерде б±л дєст‰р шамот, шаман «шаман оты» дегенді білдіреді (Васильева 1969: 330) [236, б.67]. Шаман-деген бөлімді қараңыз. Ќазаќтар алас деп жања ‰йге кµшкенде, иє болмаса µлген адамныњ жатќан ‰йін отпен аластау сияќты дєст‰рі к‰ні б‰гінге дейін саќталѓан. Қазақтарда аластау немесе аластама онша қатты дамымаған. Қазақтар да отқа табынған, бірақ әулие – деп атамаған. Мысалы, от – әулие (святой огонь) – деп айтпайды. От-ана деп айтады. Әулие (араб) – ислам дінінен алынған, тірі адамдарға немесе т.б. арналып айтылады, тек табиғат күшіне ғана айтылмайды (бәйтерек – әулие, жаңбыр, құйын әулие емес) [240, б.548]. Қазақтар Наурыз мейрамы кезінде от жағып, оттан секіріп, киімдерін қағып: Алас, алас Әр бәледен қалас, Ескі жыл кетті, Жаңа жыл жетті Айдай аман, Жылдан есен болайық! Кейбір елде жања жылды ќарсы алуды мысалы: тат., сµрєн; чув., сèрен; мар., сюрем; удм., сурен; башќ., Ћµрен т.б. Б±л салт-дєст‰р сєуір айында ќар ери бастаѓанда-аќ басталады. Осы дєст‰рдіњ негізінде: ауылдан жынды ќуып шығу, аластау, отты ауыстыру. Барлыќ пешті µшіріп, жањадан от жаѓу, жања отты арнаулы ќ±ралдыњ ‰йкелісі негізінде алу сияќты рєсімдер жатады. Сµрел к‰ні жастар, жас µспірімдер су ќ±йынады, жаѓылѓан оттыњ ‰стінен секіреді, µлењ, жыр айтады, ат жарысын ±йымдастырады т.б. Аѓаштыњ т‰тінімен ‰йді, ауланы аластау, ќ±рбандыќ шалу, жасы кємелетке жеткен ќыздарды соќаѓа жегіп, ауылды айналып шыѓуы, тартуы т.б. жатады. М±ндай салт-дєст‰рлер кµптеген елдерде бар. Сондыќтан, белгілі бір этногенезистік шешім айта ќою µте ќиын. Поволжье еліне б±л дєст‰р кµне б±лѓарлардан тараѓан сияќты. Ал, басќа т‰ркі елдерінде б±л дєст‰р алас – деп аталады. Ќырѓ., ќазаќ., µзбектер мен сібір татарларында кµктемде от жаѓып, ‰стінен секіреді, оны алас дейді (Снесарев Г.П. Реликты домусульманских верований и обрядов у узбеков Хорезма, М., 1969, стр. 42). Ќазан татарларында б±л дєст‰р саќталып, ол – єлєс, єлєш - деп аталады. Алас пен сµрелдіњ айырмашылыѓы: Алас діни салтын саќтамайды, тек ќана жастардыњ ойыны дейді [69, б.161-162]. Сөрел шайтан, ібіліс сияқты діни мифология. Бірақ, кейбір жерде ұлттық ойынның да атауы болған. Сөрел расында діни әдет-ғұрпынан аттап кете алмайды. Ал, алас жастар үйленгенде, өлік шығарғанда, жаңа үй алғанда әрқашан бірге қалыспай реттеліп, жүріп отырады. жүктеу/скачать 3,93 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|