Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы рухани мәдениет лексикасы
Түйін. Мәшһүр-Жүсіп қарабауыр
жүктеу/скачать 3,93 Mb.
|
| Түйін. Мәшһүр-Жүсіп қарабауыр сөзін басыбайлы біреуге берілген мал не адамды айтады. Малды – шөпкіндікті, адамды – еткіндікті деген. Қарабауыр, күндебау, қарғыбау, жыртыс, жасау бәрінің мағынасы беру, алуға байланысты болады. Тұл > қарабауыр > қарғыбау > тасбауыр > күндебау > жесір > олжа бәрі де мағыналас сөздер сияқты. Қарғы таққан адам сияқты түркілер еншілеп олжаға адам алған не берген.
Олжа. Т‰скен жоќ олжа болып шабындыдан, ¦сталды дию мен киіктіњ табылдыдан (М-Ж., 1907: 27); Айдабол бидіњ Ќожакелді, Тайкелтір екі баласы бірдей ќ±ба ќалмаќ ханы Ќалдан Серенге олжаѓа т‰сіп кетіп, ќалмаќ ќолында ќалѓан (Олжабай батыр); Олжа алѓан соњ ж±мысын бітіреді, Обал сауап болѓанын санамайды (М. Дулат, 55); Ќызыќ кµрді келгенше бір ќаныбет*, Ќодар ќыздан ќылады ‰лкен ‰міт (ЌКБС, 83); *Ќаныбет – ѓанимат (олжа, табыс). Б±л жерде тамаша деген маѓынада – деп т‰сінік берілген. «Олжа сал» деп ќыњќылдап мазаны алар, А, таќсыр, сіздіњ ‰йден шыќќан соњ (Жанаќ, 159); Сендер барып олжа ѓып єкеле ѓой, Ќуа алмаймын, басым т±р шыр айналып (ЌКБС, 48); Ќаз., ќќалп., ноѓ., олжа, башќ. улъя, µзб. улжа, ±йѓ., т‰ркм. олж,а, тоф. олчжа `табылѓан олжа, соѓыста ќолѓа т‰скен зат`, 2) `т±тќын`, алт. олдьо, шор. олча `т±тќын`, тув. олча 1) `олжа`, 2) `т‰сім бар ма?, жетістік`, ќ±м. (аус.) олжа 1) `єйелі, жары`, 2) `соѓыстан т‰скен табыс, олжа`, ќарайм. Олджа 1) `табыс кµзі, ќосымша т‰сім`, 2) т±тќын`, олдза `олжа`, олца `т‰сім, пайда`, 3) `тауар`, Кодекс Куманикус оlза`соѓыстан т‰скен пайда`, шаѓат. (РСл. I, 1094) оlж,а `соѓыс т±тќыны, олжа` м‰мкін болса т‰ркі тілдеріндегі бұл `тауып алу` этимонынан олжа сµзін маѓыналыќ жаѓынан салыстыру арќылы шыѓаруѓа болатын шыѓар. Салыст.: кµне т‰ркі. bul- 1) `тауып алу, іздестіру`; 2) `алу, иемдену`; 3) `жетістікке жету`, bulun `т±тќын`, bulunс`олжа, т‰сім, олжа`, bulunš `µзіне пайдалану, пайда кµзі, барлыќ`, bulmaq`жетістік, ќамтамасыз ету`, т‰ркі. bul 1) `табу, алып келу, алу`, 2) `Ашу, µзіне алу`, 3) `ќуып жету, жету`, 4) `санау, болу керек`, гагауз. бул- 1) `табу, іздеу, алып келу, µзіне ќарай алу`, 2) `барлау`, 3) ауыс. `ќадалу, ќадалып ќалу` есім сµз тудырушы ж±рнаќ -ча//-жа анда-санда болса да т‰ркі тілінде кµрінеді. Салс.: мысалы, т‰ркм. дамжа `тамшыдай` < дам//там- `ќазу`(Севортян Э.В. Аффиксы именного словообразования в азербайджанском языке. – М., 1966. – С. 189). Бірақ, түркімендік аффикс -жа жалпытүркілік -чык/-чак-тың фонетикалық дамуының нәтижесі болып табылады. Бұған қатысты түркілік -б-ның жоқтығынан `табу, олжа` және этимон ол- олжа деген сөздегі анологиялық етістік бол- ~ бул- /ол- `болу, сол болу`, түркі тілдерінде анықталмайды – дейді В.И. Рассадин [209, б.219]. Осы арада т‰ркімен ж±рнаѓыныњ µзі -жа т‰ркі тіліндегі -чык/-чак-тіњ фонетикалыќ дамуы болып табылады. Т‰ркі тілдерінде б- бул- `табу` етістігіндегі ол - `олжа` этимонындаѓы анологиялыќ таѓы да бір бол- ~ бул- ~ ол- `болу, аяќќа т±ру` етістік арасындаѓы ±ќсастыќ табылмайды. Дегенмен, монѓол тілінде ол- етістік т‰бірініњ `табу, µзіне пайда т‰сіру, олжаныњ кµзін табу` эволюциялыќ кезењдегі даму сипаты єдеттегідей еді (219 б. ќарањыз). Салыс.: мыс., монѓ. ол- 1) `тауып алу, табу`, 2) `жеткізу, кµзін табу, алу, µзіне пайда т‰сіру`, 3) `басып алу, калм. ол- 1) `табу, іздеу`, 2) `тіміскілеу, теріп алу, ашу, тауып алу`, 4) `шешу, жауабын табу, іздестіру, кездейсоќ тауып алу`, бур. оло- ~ ~ ол- 1) `табу, тауып алу`, 2) `табу, санау, мойындау`, 3) `µзіне пайдалану, алу, табу, кµздеген маќсатќа жету`, 4) `ішкі монѓол. барлыќ диал. басып алу` µлі- 1) `табу, тауып алу`, 2) `ќол жеткізу, алу, пайда т‰сіру`, 3) `басып алу`, монѓ. оli- 1) `табу, тауып алу`, 2) `санау, болжау`, дагур. ол- ~ оло- `табу, алу, жеткізу, табу, пайда т‰сіру, жету, ж±мыс істеу, ќызмет ету, жету`, ал «Ќ±пия шежіреде» оl `табу, іздеу, алу` маѓынасында. Осы етістік т‰бірі сµз тудырушы –ja ж±рнаѓы (ќазіргі -з, -за, -зо) монѓ. тілінде зат есім жалпы монѓ. дєрежесінде olja `олжа, пайда т‰сіру, т‰сім` семантикасы пайда болды. Салс.: мысалы, монѓ. олз 1) `олжа`, 2) `т‰сім, пайда`, 3) `пайда, т‰сім, барыш`, 4) `µзіне т‰скен пайда кµзі, пайдамен `, 5) `соѓыста т‰скен б±йымдар`; бур. олзо 1) `пайда, т‰сім`, 2) `пайда кµзі`, 3) `олжа`, бур. олзо `т±тќын`, кµне монѓол. olja `т±тќын, жањалыќ, пайда т‰сіру, олжа, т‰сім, табыс, ќосымша табыс, пайда, µз ќарабасын ойлау, барыш, басып ќалу, пайданыњ кµзі, талан-таржыдан т‰скен, т±тќын`, «Ќ±пия шежіреде» olja `баѓалы заттар (олжа)`. Б±л сµзжасам моделініњ монѓол тілінде µнімді екендігін мына анологиялыќ сµз тудырушы структураныњ сµз формасы: кµне монѓол. оruja `пайда, т‰сім, µнім, ќосымша ќаражат кµзі, пайда т‰сіру, ќосымша т‰су, µз пайдасы, пайда бар`, монѓ. орз, бур. орзо` `т‰сім, пайда, олжа`, жалпы монѓолдыќ oru- пайда болѓан 1)`кіру, шыѓу, ену`, 2) `солай жасау, алу (т‰скен пайда)`, 3) `µнім шыѓару, т‰сім єкелу`, 4)`жол беру, берілу, тыњдау, мойындау, ыќпалында кету, ќызыѓушылыѓы арту`, сол сияќты кµне монѓ. varuja `жоѓалту, айрылып ќалу, ќолдан кету, шыѓынѓа бату, талан-таржыѓа т‰су`, монѓ. гарз, бур. гарза `шыѓынѓа бату, шыѓын, жоѓалту, аз пайда табу`, жалпы монѓолдыќ етістік var- (кейде varu-) `шыѓу, басып шыѓу`, 2) кµзге т‰су, пайда болу`, 3) `µту, µтіп кету`, 4) `µтіп кету, аржаќќа µту`, 5) `кµтеру, кµтерілу, асќаќтау`, 6) `кµтерілу, сайлану, шыѓу`, 7) `шыѓынды кµтеру, шыдау, шыѓынѓа бату`. Т‰ркі тіліне монѓол сµзі olja `соѓыстан т‰скен олжа, т±тќын`, тым кµне, бастапќы маѓынасы болатын, б±ны Э.В. Севортянда дєл байќаѓан екен (ЭСТЯ, 446-447). Жєне де ол монѓ. сµзі екендігін µте дәл аныќтаѓан (сонда, 446 б.). Б±л сµз т‰ркі тілдеріне ХIII ѓ. монѓол басќыншылыѓы дєуірінде енген. Орта ѓасыр араласуыныњ нєтижесі екендігін т‰ркілік субстит орта ѓасырлыќ монѓ. аффрикаты -j-ныњ орнына ќазірігі монѓол тіліндегі ызыњ консонантыныњ -дз- немесе -з пайда болуымен де байќалады. Дегенмен, т‰ркілік т‰бір бул- жєне монѓ. ол- гипотезалыќ т‰рде салыстырып, гомогендік т±рѓыдан алтай тілініњ позициясы деп ќарастырсаќ та, т‰ркілік олжа лексемасы дыбысталу сипаты жаѓынан болсын бєрібір бізді шыѓу тегі монѓ. дегенге мойынс±ндырады. Моңѓолдыќ кµне т‰ркі сµздерініњ моңѓол адаптациясында болып, ќайыра т‰ркі тіліне оралып жатќан жаѓдайлар анаѓ±рлым кµп кездеседі. Мысалы, ќаз. кежім `тоќым` монѓ. хэжим монѓолдардыњ µзі кµне монѓолдыќ кµне т‰ркі сµзінен алып бірнеше жыл ќолданудан µткен (адаптациядан) монѓол сµзі болып ж‰р. Ќаз. ќымыран, монѓ. хярам; ќаз терлік, монѓ. тэрлэк; ќаз кебіс, монѓ. хевис т.б. (В.И. Рассадин) [209, б.217-226]. *Олжа сµзі кµне тіл ескерткіштерініњ бірі Мухаддимат ал-адаб сµздігінен (ХIII ѓ.) кездеседі. оlïа – пайда, т±тќын; оlïа tüni – оны (т±тќынѓа алды) олжалап кетті (Мух. Ал-абад, М.-Л., 1938, 35, 264-265, 266). *Т‰рік тілінде olcay сµзі неологизмдер ќатарында «баќыт, ‰лкен, табыс» деген маѓынада ќолданылады (ҚТҚЭС, 1966: 153). Ќазіргі кезде «olza» олжа сµзі `тауып алѓан зат` орнына ќолданылады. Ќазаќ тілінде «олжа» сµзін кµбіне «пайда», «кіріс» сµздері ыѓыстырып бара жатќаны байќалады. 50-60 жастаѓыларѓа «олжа» сµзі `кездейсоќ т‰скен табыс` орнына ќолданылып ж‰р. Ал, былайѓы жастар «олжа» сµзініњ орнына «пайда» сµзін ќолданѓанды жаќсы кµріп, тілдері тезірек сол «пайда» сµзіне ќарай ж‰гіретіні байќалады. Б±лай кете берсе, «олжа» сµзі µз маѓынысын µзгертпек т‰гіл ќолдану лексикасынан да т‰сіп ќалуына ќауіп бар. Б±л тек ќана бір сµз тµњірегіндегі єњгіме, ал тілімізде ќаншама сµздер жоѓалуѓа шаќ ќалып т±р (ҚТҚЭС, 1966: 153). жүктеу/скачать 3,93 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|