Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы 1 Том
Тоқым (ер-тоқым) көне атауы йо:на
жүктеу/скачать 6 Mb.
|
Тоқым (ер-тоқым) көне атауы йо:на ~ жота // жона // жон // уun (жүн) сөзінен шыққан болуы керек. Севортян: жона – ердің астына салынатын киіз тоқым, ердің үстіндегі жастық, жүннен жасалған жай ғана киіз, ыңыршақ ер сияқты мағыналарын көрсетеді (222 бет). Тоқым жабағыдан (киіз болып қалған жүн, қырқылатын мезгілінен асып кеткен жүн) жасалады. Мына дерек те маңызды саналады. Бір қабат жүнін «жабағы» – деп атайды. Бір түлеген жүнін қозының қарын жүні – дейді. Одан текемет басып, қызға жасау қылады. Үшінші түлегенін күзем жүні дейді (Мәшһүр-Жүсіп, 100). Ұлбикенің өзін жүн жеп жабағы тышқан бір байдың баласы қатындыққа алған екен (М-Ж., 70); Алтынды ермен, жүгені, Тоқымымен салды (М-Ж., 172). Қазақ тілінде *жауырды жаба тоқып; тоқым қағар деген фразеологизмдер бар. *Жауыр – тоб., йаұр // яуръ, қыр., жауұр//джаууръ, алт. Іууръ (= түрк. жауыр) ссадина на спин животныхъ, жауыр, жауыр болу имть ссадину (Будагов, 344). Қырғыз, ұйғыр тілдерінде ат ертте дегенді ат тоқу дейді. Сонда, тоқы сөзі ертте-мен мағыналас түркі сөзі. Етістік тұлғадағы тоқы сөзінен зат есім тоқым деген тұлғаның пайда болуы сөзсіз, мұндағы -м етістігінен есім тудыратын жұрнақ (І.К.). Түйін. Тоқым мен тақым семантикалық мағыналары жуық – мәндес сөздер. Тоқым потникъ подъ верхов. Сдломъ (въ кир. и алт. тоже); вьючное сдло (Будагов, 400); Тоғым = тоқым потникъ подъ сдломъ (Радлов, 1166). Тоқым осы мағынада (Потанин, 325). Жонақ (жона – С.М.) ~ тоқым > жүн. ІШLІК: ішлік – іштік терлік. Ертоқымның астына салатын ішкі тоқым; Аякөз ауданында тоқымды ішпек – деп те атайды. АДЗРЫМ – ердің астына екі жағынан салынған киіз терлік; (М. Қашқари. Түрік сөздігі. «Хант» баспасы, 1997. 136, 137, 138). Тоқым > ат әбзелі қазақ қол өнерінің жетістігі. Шылаушын. Шылаушын салып ат мінген, Шыњыраудан алып су ішкен (Мәшһүр-Жүсіп., 29); Жоғарыда К. Менгестің жабу (поп`на) деп жазғаны ќазаќтыњ шапанымен мағыналас. Біраќ, малѓа ќатысты жабуды ќазаќтар єрт‰рлі атайды. Мысалы, М-Ж. Көпеев жабуды шылаушын дейді. М. Қашқари «Жамылғы» мағынасындағы ешүк (ешүк) сөзі «бүркенді, жамылды» деген мағынадағы ешүdі (ешүді) сөзінен жасалған [10, б.401]. Өзіне киім, малына жабу, артығын сатып, керек-жарақ алады (М-Ж., 100); Иабы (Jавы) Ертоқымның үстіне жабылатын көрпеше, жастық, төсеніш. Ердің көрпешесі (шігілше). («Жабу» мағынасынан шыққан секілді. А. Е.) (М.Қ. 3 т. 1997: 35). Х. Досм±хамед±лы жазып алѓан «Ќармыс батыр» жырында: Тобыршыќ жалды торша ат. ¤ртік, міндер тµгілтіп – деген жыр жолындаѓы: µртік – жабу; міндер – тµсек, жабынды – деп т‰сінік берілген (Аламан, 1991: 152- 155). М. Қашқари өртүк жапқыш, перде, жабу – дейді [10, б.134]. ¤р + тік (µру мен тігу) ќосындысы. Міндер – міндэрь: матраць, тат. мундарь, тоб. Мінтэрь, подушка, наволочка. Мон. Сиб тат мондур- градь, дождь с градом мағынасында қолданылады. Маѓынасы жабу, маќтадан істелген зат дегенге келеді. Ал, монѓол тілінде жањбыр, б±ршаќ деген мағынасы бар. Демек, табиѓат ќ±былыстарынан ќорѓану деген ±ѓым жатыр. Н. И. Ашмарин татар, чуваш тілдеріндегі минтер сµзін осы мағынада атап µтеді [4, б.105]. В. В. Радлов: міндäр – перина, подушка қолданылуына қарай әртүрлі мағынасын атап көрсетеді [17, б.2156]. Атќа салды салдыќќа Тµгілдіріп кілемді («Ќыз Жібек») жыр жолында жабудың орнына кілем салады деп т‰сіну ќажет болар. Мінтер (шігілше) туралы қынаменде бөлімінен оқи аласыздар. Түйін. М-Ж. Кµпеев салдыќтыњ орнына шылаушын сµзін ќолданады. Шылаушын > жабу > өртік > мінтер ат-әбзелдерінің бірі. Арба. Майќы би µзі аќсаќ, µмірбойы арбамен ж‰реді екен. Арбасын кµлікке салдырмай, жаяу кісіге тартќызады екен. Мені арбамен алып барыњдар, кµрейін, – депті (М-Ж., 61). Жегіп арба айѓырѓа (ЌКБС, 1964. 205 б); Кµк арбаѓа неѓып мінермін, Кµн шарыќты неѓып киермін?! (Ќармыс батыр, 152). «Мен кетемін, бєріњ де Аман бол» - деп, Дайындаулы арбаѓа ќадам басты (Шєкєрім, 427); Кебеже ќарын, кењ ќ±рсаќ, Ќ±лжа мойын *тµгерек (Ер Тарѓын, 300); *Тµгерек – ж±мыр мойын деген маѓынада (Ер Тарѓын). Арбаныњ т‰рлері де кездеседі: Кµк арбаѓа с‰йеніп, Шыбыќтай белі б±ралып (Ќамбар, 320); Ќобыланды менен Ќыз Ќ±ртќа, К‰ймелі арба с‰йретіп (Ќобыланды, 137); Арбаѓа ду-ду ‰йретіп, Майлы арбасын с‰йретіп (Ер Ќосай, 12); Мєстекке арба ‰йретіп, Зењбірек – тобын с‰йретіп, Кµк арбаѓа мінеді (ЌЖ, 29); К‰н ыстыќ, барлыќ сиыр арба салѓан, Адасып б±заулары кейін ќалѓан (С. Торайѓыров, 485); Доњѓалаќ арба ж‰ре алмас, Ќос арысы сынѓан соњ (Б±ќар, 141); Итарба – баланыњ ‰ш аяќты арбасы. Бұрын ит арбаны көп жасайтын. Батыста – шаңғы. Например, пәс орындық «невысокий стул», пєс арба «низкая телега» (Қаз. тіл. білім. мәс. 2000: 64, 312). ХХ ѓасырдыњ басында арба сµзінен «отарба» (от + арба) жања сµз пайда болды. Ќазаќта от арба мен от ќайыќ жоќ (М-Ж., 43); Ат жетпес алты айшылыќ алыс жолѓа, Аз к‰нде жеткізеді б±л от арба (М. Дулат, 25); Буда к‰ш барлыѓын, денеде жан, к‰шті бу екендігін сезіп ањѓарып, отарба, от пароходтарды жасаѓан (М-Ж., 26); От арба, пароход пен кµктеген шар, Динамит, бомба пушка кµп мылтыќтар; Киініп, чемоданын ќолына алып, Отарба вокзалына ќарай ж‰рді; Мінді де отарбаѓа ж‰ріп кетті, Бірталай б±л ортада уаќыт µтті (Шєкєрім, 409, 420); Арба (к‰йме) орнына ж‰рген кірме сµздіњ де µрісі байќалады: Повозкалы к‰ймемен Парлатып жорѓа жектіріп (ЌЖ, 9); Сєске кезінде ќоњыраулатып пєуескемен тµре де кµрінді (М. Дулат, 129); Еріксіз пєуескеге салды єкесі, Не ќылсын тойымсыз ит ондайды елеп (Шєкєрім, 449); Кµк пєуеске к‰ймемен Азанда т±рып кеткен – деп (ЌЖ, 65); Қамалды бұзып жылқы алған, Күймені бұзып қыз алған (М-Ж., 184); Неше ж‰з автомобиль арбаменен, Жіберсе де кµњілі бір сенбеген (Шєкєрім, 153); Арба – т‰рік-монѓол сµзінен шыќќан. К. Менгестіњ (1951) пікірі бойынша арба: teg-: алт. Tegirgen > tergen ; шаѓат. Täg – ir – äk ~ täg – r – äk `дµњгелек`, tag-ir-men `дермен`; басќа тілде: монѓ. Tälägan ~ ~ tärgän `арба` (Менгес, 1979). Б±л сµздіњ этимологиясы бойынша таѓы да мынандай деректер келтіруге болады: ккалп. Deg – er- šik `дµњгелек, доњѓалаќ (ККРС, с. 167), ноѓ. Teg – er – šik ~ teg – er –šek – сол алдыњѓы маѓынадаѓыдай (НРС, с.342), монѓ. Teg `дµњгелек, шењбер, нµл`, tögrök `дµњгелек, доњѓалаќ, моѓол тиыныњ аты-тугрик` teg т‰бірімен монѓол тілінде teelgeh-желкелеу` байланысты. Ал teeh (< teg eh ) `тасу, кµлікпен тасу` (МРС, с. 445). Ќ±ман диалектісі алтай (ойрат) тілінде осы т‰бір мына вариацияда: tegilek ~ teglegeč ~ ~ tegilegeč `айналма, шењбер, доњѓалаќ, кішкене дµњгелек тиын ` (Вербицкий, 1884, с. 344); кештеу тіркелімде – teglek, сол маѓынада (Вербицкий, 1884, с. 344; Баскаков, 1972, с. 252). Ноѓай диалектісінде telegen arba `ќос дµњгелекті арба` дегенді білдіреді. Баскаков орыс сµзі телега teglek-тен `дµњгелек, доњѓалаќ` > орыс. Телег ~ телега, немесе к‰рделі терминді сипаттайтын telegen т‰ркі-монѓолдыњ етістік т‰бірінен teg-el- ~ teg-il- ~ teel- (салст. Монѓол. Telegeh – `тасымалдау`) + суф. – egen > teele – egen > telegen ~ ноѓ. Telegen аrba > орыс. Телега; tegel- ~ tegil- сол етістіктіњ т‰бірі `дµњгелеу` -aq/-ek аффиксініњ ќосылуы арќылы пайда болып `ќорытындысы немесе іске ќосылѓан ќару-жараќ`, ќ±мандыќ зат есім: teg (і) lek `шењбер, дµњгелек` ал сол атаулы т‰бірге –ač, -eč – tegilegeč `дµњгелек, кішкене тиын` дегенді білдіреді [18, б.170]. Орыс сµзі телега т‰рік сµзі екендігі дау тудырмаса керек. Арбаныњ тегершігі осы телега сµзініњ тууына себеп болѓан. В.В. Радлов сөздігінде: араба-арба - абра: телга (общее названіе); екінші варианты: арба, араба, һарба, абра - телга, экипажъ – деп арбаның түрлерін атап жазды [17, б.261-335]; Телега тегершік сөзінен шыққан болуы мүмкін. Тегершік – зат. Арбаныњ дµњгелегі (ҚТТС, 1961: 347). В. В. Радлов арыс – боковой шесть у пурта телги – дейді [17, б.277]. Л. З. Будагов текерлекь колесо ќаз. колесо вертится деп бірнеше мағынасын береді [8, б.367]. Терген - 1) `колесо`. РСл., III, 1071. 2) `телега-двуколка` (арба простая, для земледельческих работ). (Руднев, 131) [11, б.118]. Арба – борматать, ропать, ворчать, ворчунъ – деген де мағынасын көрсетеді (Будагов, 792). Бұл – қазақ тіліндегі арба (сыйқырлау) ұғымымен байланысты омоним сөз. Арба – -ы, мн. Арбы, раб, рабам и арбы, арб, арбам, ж. телега (двухколёсная – в Крыму, на Кавказе и в Средней Азии или длинная четырёхколёсная – на Украйне) (ТСРЯ, 1999: 28). О. Наќысбеков: Дµњгелек – б±л сµз Аќтµбеніњ кейбір аудандарында доњѓалаќ // тегермеш, Орынбор ќазаќтарында тегермеш, Мањѓыстау говорында дігіршік болып айтылады [111, б.90]. Демек, тегершік кµнеден жеткен сµз, єлі де ќолданыстан т‰спегендігі байќалады. Арбаны кей жерде араба дейді екен. Араба – арба; араба µтіп кетсін; ат арбаѓа ‰йренбеген. Шу бойындаѓы Ќордай, Мерке, Луговой аудандарында жиі ќолданылады. Ќырѓыз тілінде де араба деп айтылады [32, б.136]. Тµрт дөңгелекті арбаны сақ ж±рты біздіњ дєуірімізден б±рынѓы ХV ѓ. Т±сында пайдаланѓан. «М±ндай тµрттен, екіден ат жегілетін аѓаш кандарда, к‰ймелерде азиялыќ немесе алтайлыќ скифтер (саќтар) кµшіп-ќонып ж‰рген» (Вокруг света. № 3. 1971); (Т. Єбсєлімов. Лениншіл жас. 3 октябрь, 1974.). Н±рмаѓамбетов: арба араб тілінде «ѓэрєбє», ал парсыша «єраб э» болып айтылады. Араб, парсы тілдеріндегі б±л сµздердіњ т‰п тµркіндері біздегі «дµњгелек» маѓынасын беретін парсыныњ «эррадэ» сµзінен шыќќан ба дейміз – дейді [100, б.22]. Арба (а) єрбє. Кµлік жегіп, кісі отыратын, не ж‰к таситын ќос немесе тµрт доњѓалаќты ќ±рал (Бекм±хаметов, 27); Біздің ойымызша, тегершік (тег+ер+шік) тег т‰бірінен туѓан сµз. Кµне формасы тењ болып оныњ ењ жаќын архетипін тењ деп ќарастыруѓа болады. А.М. Щербак тењ-ді тäγ `жету, с‰йкену` дейді (Щерб. СФ 197). Соњѓы -γ` т‰рік., тоба., саѓ., койб. тілдері мен диалектіге с‰йенеді. (Р III 1029: тег-). Г. Рамстед tei- т‰бірін біріктіріп son-tei da `±стап кµру, жету, тиу` (маќсатына) деп, одан туынды: (tegi, tegiri, tegri `соѓан жету` т.б.) атайды. Монѓ. Tege- `ілмекпен іліп алу` (Ram. – Aal. AKE 16). Сол сияќты Ram. SKE 249 ќарањыз: täda `±стап кµру, тису`, teda осы маѓынаны береді (Севортян, 175). Б±дан шыѓатын ќорытынды – тег//тек «жету», «тиу» деген ±ѓымды берген екен. Демек, жетудіњ, тиюдіњ маѓынасында дµњгелеу, ±мтылу, сол затќа дµњгелеп жету, шексіз далаѓа дµњгелеп жету, ±шы-ќиырына жету арманынан барып, тегершік сµзі пайда болѓан. Ер//ар т‰бірлес сµздердегі: тегир- ~ тег‰р- ~ тегер – (текар-автор) – ер//-ар* кµне т‰ркілік ж±рнаќ. -Шаќ//-шек ж±рнаѓы туралы да айтылды. Міне, осындай ќосылыстардыњ нєтижесінде тегершік сµзі пайда болѓан деп айтуѓа болады. Арба сµзі кейінгі туынды маѓынасы. Бейнелік сипатына байланысты туѓан маѓына. Арбањдау, ќисайып ж‰ру, ербењдеу сияќты ±ѓымѓа теліп барып арба сµзі туѓан. М‰мкін, арба сµзініњ тууына ар ж±рнаѓы да єсер етуі. Доњѓалаќ арба ж‰ре алмас, Ќос арысы сынѓан соњ (Б±ќар, 141); Арыс (дәртесі) арыс – азамат, арба (екінші мағынасы) -ар түбірінен өрбіген лексема сияқты. Не болмаса, тег + ершік деп те талќылауѓа болар еді. Тегіре – айнала, тµњірек ±ѓымын береді десе [112, б.156]. Е. Жанпейісов: Таралейке – екі дµњгелекті, жењіл арба – дейді [37, б.130]. Мына мысалда: Єлќисса, Тµлеген арбаныњ ќасына келіп алдына бір шыќты, артына бір шыќты, Жібекті кµре алмады, пєуескеніњ ќаќпаѓы жабулы. ‡ш ќара жорѓа атты тройкеге жегіп* бара жатыр екен, ќайтерін білмей, артына ќараса Ќаршыѓа кµзініњ ±шында ќалѓан екен ( ЌЖ, 66); *Тройкеге жегіп – (Тройкой были запряжены). Позднее привнесение, так как в старину казахи не запрягали лошадей. Тройки появились с установлением колониального управления и появлением чиновника и русского купца в степи (ЌЖ, 289). Үш ат жегілетін арба тройка – деп аталады. Ш. Сарыбаев: тегершік «колесо» – дейді [68, б.75]. Б±л сµзде тегершік, тегіре сµзінен шыќќан сияќты. Ершік ат єбзелдерініњ – бірі. Тег = Ат: деп белгілеуге болады. Дегир – тегир «айналдыру», «айналу» , «шыр кµбелек айналу» ±ѓымын да берген [22, б.175- 178]. ¦мтылу – оѓан жету ќиялы дµњгелекті тудырѓан. М±рад Аджи: …его фантастическая живучесть в суровых природных условиях степи – дом на колесах – деп жазды [113, б.112 ]; Телеган- на древнетюркском языке означает «колесо» [98, б.85]; Тегершік > дµњгелек заттыњ домалаќ, домалауынан ±ќсатып барып туѓан сµз. Т. Жан±заќов арба сµзініњ шыѓуы жµнінде: Средневековые учение Рашид-ад-дин Абулгазы и Махмуд Кашкари этноним канглы связывали с названием телеги. Они ограничивались тем, что в древнетюркском языке телега назывались кан, а мастера, делавшие телегу-кангшы, а отсюда народ – канглы (Основные проблемы ономастики казахского языка // автореферат на соискание ученой степени доктора филологических наук. Алматы, 1976. С. 100). Єбілѓазы: Б±рын арбаныњ µзі де, аты да жоќ еді. Ж‰ргенде ќањќ-ќањќ еткен дыбыс шыѓарѓанына ќарай, оныњ атын «ќыњќ» – деп атады, оны жасаѓан кісіні ќањлы деді. Б‰кіл ќањлы елі осы адамныњ балаларынан тарады (Әбілғазы, Түрік шежіресі. 1991: 18-19). Грек тарихшысы Эфор да арбаныњ саќтардыњ µміріндегі орнын атап µткен [54, б.24]. ¤. Жєнібеков арбалы баспана осыдан шамамен ‰ш мыњ жыл б±рын пайда болѓандығын жазды [82, б.23]. Осы орайда, тµрт дµњгелекті арбаларды саќ ж±рты біздіњ дєуірімізден б±рынѓы ХV ѓ. т±сында пайдаланѓан (Ѓасырлар терењінен т±нѓан сыр // Лениншіл жас, 1974). С. М±ќанов Тарантас арба жектім ќарамайлап, Ќойды ѓой бір жаманѓа басты байлап) – деп тарантас арба барлыѓын айтады [53, б.124]. Х. Арѓынбаев арбаныњ жасалуынан сыр шертеді [58, б.47]. М. Фасмердіњ де арба туралы жазѓаны ќатысты деп ойлаймыз: 1. «длинная четырехколесная телега», южнорусск. 2. «двухколесная повозка», крымск., средазиятск., кавказ. Заимст. Из тур., крым тат., кыпч., азерб., чагат. Araba «телега»; см М: TE 1. 248; Радлов 1, 261; и сл. [Из. Тат. Арба; см. Дмитреев, Лексикогр. Сб. 3. 1958, стр. 16. Т.] [114, б.85]. Күйме, повозка, тарантас, бричка туралы айтып өтеді. С. Мұқанов «күймені» орыс саяхатшылары арқылы келген дегенге саяды (С.М., – Б. 124). Абралы топонимініњ шыѓуын арбамен байланысты ќарастырады. Абыралы*: Этимология этого слова не совсем ясна. Е. Койчубаев возводит его* (Абыралы-автор) к араба «телега», превратившуюся в арба в результате метатезы (Краткий толковый словарь топонимов Казахстана. 1974; А. Абдрахманов усматривает в Абралы антропоним (Қазақстанның жер-су аттары. 1959: 45) [9, б.357]. Абыралы//Абыла//Аула (қорған, аң аула–зат, етістік) мысалы Баянаула//Баян+ауыл// ауыл кейін пайда болған. Қызылорда аймағында «Абла» деген жер бар. «Орхон-Енесей ескерткішіндегі» (Ғ. Айдаров, «Орхон ескерткіштерінің тексі», 1990 ж.), «Девонидағы» (1 т., Ташкент, 1963), «Хусрау уа Шірін» поэмасының сөздігіндегі» (ав: ав авла- аң аула, ав-зат, ау тор; авла – ет, аула». А. Ибатов, 1974), «Древнотюркский словарь» (авла – ав авла устраивать облаву на зверей …» Ан СССР, Л., 1969), «Қыпшақ тілі сөздігі» («Кодекс куманикус»), т.б. еңбектеріндегі «Абла, Авла, Абила, Авила» сөздерінің түсініктемелері де дәлел бола алады» (Ә. Жақыпов. «Абла» топонимі не айтады? «Қазақ тілі мен әдебиеті» журналы, № 5-6, 1992 жыл, 93-бет). Демек, Абыралы сөзінің этимологиясы аб + ла (аң аулаудан) аңды қамап ұстайтын қорған деген сөз бе дейміз. Түйін. Тегершік > дµњгелек > арба. Тегершік > тегене түбірлес сөздер болуы мүмкін. Қамшы. К‰ндердіњ бірінде салт атты, сабау ќамшылы, бір бµрі тонды, бµрте атты жігіт келіп, бала болыпты (М-Ж., 51); Ќолыњдыѓы тобылѓы, Сапты ќамшы ес болар (М-Ж., 57); Бір ќамшы бар ќолымды сегіз µрме, Тиіп кетсе кµзіње менен кµрме (М-Ж., 125); Сегіз µрме б±зау тіс ќамшысы бар, Саќауыњды кетеді бартылдатып (ЌКБС, 19); Баланыњ бар киімін шешіп алды, Ж‰з ќамшы арќасына д‰ре салды (Абай, 328); Ќамшы- таяќ, ж±дырыќ сарт-с±рт етті; Ќамшы, ќ±рыќ, жанторсыќ, саптаяѓым (Шєкєрім, 426); Шєкєрімде: ќамшыныњ бір т‰рі «бишік» ±шырасады: Шал Антон бишік б±лѓап, божы ќаќты (423); (Делбе - қараңыз). Ќамшы сµзі т‰бірмен ќосымшадан т±рады ќам + шы. Ќам: шаман, кам: ќам – это более торжественное, ритуальное слово, в обыденной речи оно заменяется словом «ільчы»; хакмасск.: хам [11, б.52]. -Шы//-ші зат есімніњ ж±рнаѓы. Бұл жұрнақтардың қызметі туралы Ш.М. Мєжітаева жиырмасыншы-отызыншы жылдары -шы//-ші, -ќыш, -кер//-гер аффикстері арќылы жасалѓан бір ±ѓымды білдіретін варианттар баспасµз бетінде жарыса ќолданылады: ж±мысшы-ж±мыскер; ќызметші-ќызметкер, ±шушы-±шќыш, ењбекші-ењбеккер, сатсиалшы-сатсиалды т.б. атап өтті (ХХ ѓасырдыњ 20-30 жылдарындаѓы ќазаќ єдеби тілі мєселелері. 1997: 93 б). Мелиоранский -шы, -шу, -ші, -шÿ, (въ кара к‰рч. Чы к‰ріш) употребляется для образованія названніи людей профессіионально занимающихся предметомъ, выражаемымь кореннымь словомъ, или стоящихъ съ этимъ предметомъ вообще въ постоянныхъ и близкихъ сношеніяхъ – дейді [115, б.30]. В.В. Бартольд: Несомненно, что турки были шаманистами, хотя турецкое слово для обозначения шамана, кам, нигде не встречается (< Roux, Le nom du chaman>) [105, б.84-27]; Интересно еще сообщение Рашид ад-дина, что лесные народы были главными носителями того религиозного культа, который теперь известен европейской науке под названием «шаманизм». Каково бы ни было происхождение слово «шаман», в этом значении, в котором оно употребляется теперь, оно заимствованно у тунгусов, лучше всех сохранивших как черты охотничьего быта, так и черты шаманизма. У турок и монголов в том же значении употребляется термин кам; в эпоху Чингиз – хана больше всего камов было в стране Баргуджин – Тукум (Рашид – ад – дин, 113), где жили урянхиты и другие лесные народы (В. В. Бартольд; 1968: 470). Ш. Уєлиханов: ќазаќтар шаманды баќсы десе, т‰ркімендер осы атаумен µздерініњ аќындарын атайды. Командар шаманды кам деген, сібір татарлары да дєл солай атайды [81, б.175]. Н. Уєлиев: Ал орта ѓасыр т‰ркі тілдерінде, сондай-аќ, ќазіргі туыстас тілдердіњ кейбірінде (Тува, тофалар, Алтай, Сары ±йѓыр, хакас т.б.) ќам «баќсы» дегенді білдіреді. Ќарапайым тілде де ќамшы сµзі шаман маѓынасында ж±мсалады. Б±л салыстырулардан баќсы маѓынасын білдіретін сµздіњ бірде ќам, бірде ќамшы т‰рінде айтылатындыѓын байќаймыз. Осылайша, екі т‰рлі т±лѓада жарыса ќолданылатын сµздер тіл-тілде аз кездеспейді, мысалы: диќан-диќаншы, мерген-мергенші, «Ж‰зден ж‰йрік, мыњнан мергенші» дейді ќазаќ маќалы. Єуелі ќамшы сµзі ќазаќтарда «баќсы, шаман» маѓынасында ж±мсала келіп, кейіннен бір заттыњ атауына кµшкен. Б±лай болуы, єрине, кездейсоќтыќ емес. Оѓан себеп байырѓы кезде ќамдар немесе ќамшылар (ќазірші айтсаќ – баќсылар) ќолдарына кµбіне шыбыртќы алып ойнайтын болѓан [116, б.53]. Є. Н±рмаѓамбетов: Чуваш тілінде «хаамсар» т±лѓалары сµз «сілтеу, сермеу» маѓыналарында ќолданылатынын айтады (СЧЯ., 1941, вып.16, 333). Тува тілінде ±ру, осу етістіктері «ќымчылар, шыќпыыртаар» т±лѓалары арќылы т‰сіндіріледі (Рус.-тув.сл., 1980, 530, 564). Осы деректерге с‰йене отырып, «ќамшы» сµзініњ т‰бірі «ќам», осыѓан -шы ж±рнаѓы ќосыла келіп (ќазаќ тілінде) кµлікті ±рып, соѓып ж‰ргізетін ќ±рал пайда болѓаны байќалады (Бес жүз бес сөз. 1994: 158). Ќам сµзі башќ±рт, татар тілдерінде «ќайѓы, уайым» маѓынасында ќолданылады екен. Ол µзбек, т‰ркімен тілдерінде де осы маѓынада ж±мсалады. Ќам сµзі Алтай, Тува тілдерінде тарамаѓан. Б±л сµз т‰ркі тілдеріне араб, парсы тілдерінен енген дейді (ҚТҚЭС, 1966: 116). Ќам I п. [خامХам: 1. сырой, недоверенный; незрелый; 2. неопытный] – сырой, незрелый, неспелый, зеленый. Ќам II а. [ѓємм: غام1. печаль, скорбь; 2. духота, зной] – забота, беспокойство дегенді білдіреді (Рүстемов, 1989:155). С. Аманжолов: Ќам; в литературном языке оно означает «забота», а здесь; шикі (сырой, неверный, неспелый). Ар. КОО дейді [81, б.427]. Будагов: кир. камъ, 1) вм. а печаль, қаман = печалиться. 2) п. қам невыдланный и пр. 3) алт. коман. шаманъ, колдунъ, ќамламақ قاملامق, ќамнамќ قامنامق, ќамада قامدا, ќамда камлать, шаманить, колдовать, ќамандат قاماندات пон. или. қамќакдат قامقاكدت заставить или позвать шамана шаманить, исполнять обряды шаманство, шаманства, камланія, кому умереть, того и шаман не спасеть деген мағыналарын көрсетеді (1871: 25); Мурад Аджи «Их «белые странники» уходили в разные страны» – деп жазды [36, б.60]. Л. З. Будаговтыњ: турк тат. камчы, ќамшы ќырѓ. қамшы баш., ќамышсы плеть, нагайка, алт. қамшы басы; ќырѓ. қамшы башќ. плеть, нагайка, алт. қамшы тайы қыр. қамшы жақ, правая сторона лошади: съ правой стороны на лощадь не садятся, бить ногайкой, пороть, наказалъ плетью, кир. при вход въ кибитку, нагайку держатъ сложивши (этого требуеть приличіе) т.б. [20, б.26]. Ќамшыны ‰йге кіргенде µрімін сабына ќапсыра ќысып ±стаѓан. Ол белгілі бір т‰рік тєрбиесін кµрсеткен – деп жазды Будагов. Будаговтыњ сµзінен де ќамшыныњ баќ > игеру > тежеу > айтќанды істету > орындау > мойын с±ну сияќты маѓына беретінін ањѓару ќиын емес. Ќамшыныњ баќсы сµзімен тығыз байланыстылығын А. Янушкевич те атап өткен болатын: Жылќыныњ тері ќамшыѓа сіњеді. Ќамшымен болмаса, жыланды ешбір таяќпен тез µлтіре алмайсыњ. Барша ќазаќ мені осыѓан иландырып баќты. Шамасы, жылќыныњ теріне жыланѓа ќарсы ќолданылатын бір зат болса керек жєне ол жылан уына ќарсы к‰ресе алатын болѓаны [117, б.51]. Янушкевич жазбасына ќараѓанда баќсыныњ ѓана емес, ќамшыныњ да емдік сипаты болѓаны ѓой. Содан барып та ќам т‰бірі, баќсы маѓынасын беруі м‰мкін. Орыс тіліндегі мына сµз: Бич, -а, м. 1. Длинная плеть, кнут. Бич, -а, м. (прост.). Опустившийся человек, не имеющий постоянного жительства и определённых занятий (ТСРЯ, 49). Бичик ќамшыныњ баламасы ѓана емес, маѓынасы жаѓынан да µте ±ќсас т‰рік сµздері сияќты. Шал Антон бишік б±лѓап, божы ќаќты, Сар желді к‰рмедегі ат, шеткі ат шапты (Шєкєрім, 420); Бичик (би+чик), ќамшы (ќам+шы): би > билік > билеу > µктемдік > ќамшы. Ќамшы зат. Таспадан µріліп, тобылѓы, сапќа немесе басќа бір затќа сапталып, кµлік ж‰ргізетін ќ±рал (ЌТТС, 30 б). Ќамшы ат ер - т±рмандарыныњ ќ±рамына кіреді. Оны кейде «ат ж‰ргізгіш» – деп те атайды. …Ондай ќамшыныњ сабы салмаќты, µрімі жуан жєне ±зын болып келеді. Ќамшы б‰лдіргі, сап, алаќан жєне µрімнен т±рады (Шаңырақ, 1990:34). Х. Арѓынбаев: Кейде ќамшы сабыныњ сыртын т‰гелдей былѓарымен ќаптап, к‰міспен де єшекейлейді. Сабы к‰містелген ќамшыны, кµбінесе, єйелдерге арнап жасатады. Еркектерге арналатын ќамшыныњ сабына темірден бауыр салып, ќайыс-таспамен немесе жезбен орап тастайды. М±ндай ќамшыны халыќ арасында сарала ќамшы – деп атайды. Ќамшыныњ алаќаны бірыњѓай ќалыњ былѓарыдан екі ќабат болып жасалады. Жалпаќ жаѓынан µрім ±штасады да, екінші жіњішкерген ±шы саптыњ бауырына бекітіледі. Алаќанды сап пен µрімніњ арасындаѓыны дєнекер деп ќарауѓа болады. Ќамшы µрімі ірі ќараныњ терісінен иленген ќайыс таспалардан µріледі. Оны єр т‰рлі етіп µру ‰шін таспа саны 4-тен 32-ге дейін µзгертіп отырады. Таспа саны аз болса, µрімге µзек салынбайды, µрім жіњішке, тµрт ќырлы болып µріледі. Ал, кµп таспадан µрілетін µрімге ќайыстан µзек салынса, µрім µте єдемі жєне жуан боп шыѓады. Б±ѓан, кµбінесе, б±зау терісі ќолданылады. ¤зекті ќамшы арнайы жасалѓан аспаппен µріледі. Ол ‰шін садаќ тєрізденіп иілген аѓашќа µзекті керіп ќойып, оныњ сыртынан єр т‰рлі тєсілмен тањдайлап µре береді. Кейде ќамшыныњ µріміне ќоса, оныњ сабын да таспамен µріп шыѓарады. М±ндай ќамшылар, әдетте, ±шынан сабына ќарай жуандай береді де, сабына темірден µзек салынады. Сап пен µрімніњ ±штасатын жерінен шашаќ шыѓарады. Ќамшы µрімі жалќы болѓанмен, кейде ‰шке дейін жетеді [58, б.33]. Ж±мсалу орнына ќарай қамшы: ат ќамшы, арба ќамшы, т‰йе ќамшы, бастаспа ќамшы, сегіз µрім, ќырыќ µрім ќамшы, он екі таспа ќамшы – деп бөледі (Н. Уәлиев); к‰містелген ќамшы, сарала ќамшы (Х. Арѓынбаев) ноѓай ќамшы (Л. Будагов) деп, ал, өріміне ќарай: тµрт таспа ќамшы, бес таспа ќамшы, сегіз µрім, ќырыќ µрім ќамшы, он екі таспа ќамшы, ќырѓыз µрім, ќырыќ сегіз таспа ќамшы, µрме сапты ќамшы болып бөлінеді (Н. Уєлиев); Ќамшыныњ µзек салынѓан т‰рі: дойыр ќамшы, б±заутіс сары ала ќамшы, дырау ќамшы деп аталады. Одан басқа тай ќамшы (Н. Уєлиев); дембел ќамшы (Ќасиман±лы), сабау ќамшы, тобылғы сапты қамшы, сегіз өрме қамшы (Мәшһүр-Жүсіп); бұзау тіс қамшы (ҚКБС) т‰рлерін атайды. Иманнан Жирентай, м±нан Орал, Байќ±лаќ, Б±лардыњ заманында ќалмаќ шауып, тоѓыз салт атты, сабау ќамшылы найманѓа ќашып барып, онда да ќалѓан, м±нда да келгені болѓан (М-Ж., 54); жүктеу/скачать 6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|