Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы 1 Том

М. Қашқари армұрт: алмұрт – деп жазған [10, б.125]. С.Е. Малов қытай элементтерінің ұйғыр тіліне енгенін, соның кейбірі мынадай: «Например, где же уйгурам на их солончаках знать и помнить название яблока – алма? И вот, у степных уйгуров, живущих близко к г. Сучжоу, вместо тюркского слова «алма» употребляется китайское «сагоза», но у горных уйгуров, проживающих дальше от крупного центра – города Сучжоу, сохраняется это слова «алма». У степных уйгуров, правда, сохраняется слово «алма», но с прибавлением «су» (вода) – «су» алма» – со значением уже «груша». Уйгуры, проживающие близко к Сучжоу, забыли название винограда, оно у них китайское «путо» (кит. путао), а у горных уйгуров виноград по тюркский – «узум» – деп мысалдар келтіреді [11, б.6].

Қ. Жұбанов жау жұмыр мен жау қазын (тамырларын жеген, емге пайдаланған) тіркесіндегі жау > jағ (майды жақ) оның үстіне ұйғыр тіліндегі jағ (жир, масло), алтайлық djuv id қазақ тіліндегі жау формасымен тең келеді. Жау сөзі Орхон жазуындағы jағь – враг, қыпшақ формасына сәйкес келмейтін жау етістігі (идти дождю, снегу) жау жұмыр сөз тіркесіне әсер етті деген қисыны келмейтінін айтады [12, б.40].

Б. Қалиев: «До недавного времени значение элемента жау, встречающегося в названиях многих растений, связывали с основным значением этого слова – `враг`. Так, жаужапырақ, по нашему толкованию, состоит из двух слов: жау `враг` и жапырақ `лист`. Соответственно жаушырмауық `ясменник распространенный` – из того же жау `враг` и шырмауық `вьюнок`, жаушымылдық `пион` или `марьин корень` – из жау и шымылдық `полог, занавес` и.т.д» (Сіз өсімдік аттарын жақсы білесіз бе? // Оңтүстік Қазақстан. 1972. 6 октябрь). А.Т. Кайдаров в ряду многочисленных корней-омонимов жау переводит как `масло, сало, жир` и в качестве примера приводит слово жауқазын (<жау+қаз+ын) `горный тюльпан`. Ученый сравнивает этот корень с башкирским яу `масло, жир, сальник` (Структура односложных корней и основ в казахском языке, Алма-Ата, 1986. – С. 213.). То же мы встречаем и в «Древнетюркском словаре»: jaү `масло, жир` (Древнетюркский словарь. Л., 1969. С. 223).

Б. Қалиев: «Если признать что жау наряду со значением `враг` имеет значение `масло, жир`, то наше толкование этимологии слов жаужапырақ, жаушырмауық и жаушымылдық оказывается необоснованным и противоречивым по отношению к третьему названию – жаушымылдық. Первые два вида растений не содержат никаких жиров, что исключает принцип наименования по свойствам предмета. Растение жаужапырақ даже не пригодно для использования в качестве кормовой травы. А у растения жаушымылдық, наоборот, ценится съедобные корни. Исходя из этого, очевидно, можно отнести это слова, пересмотрев его этимологию, к группе таких названий, как жауқазын `горный тюльпан`, жаужұмыр `ферула`, жаупазақ `сорт абрикоса`, жауқияқ `вострец, элимус, телорез`, жаушалғын `волоснец, колосняк ` и др. Первые компоненты этих слов связаны со значением `масло, жир` [9, б.344-345].

Енді, Қ. Жұбанов, Ә. Қайдар, Б. Қалиев пікірлеріне орай осы сөздерге тілдік талдау жасағанды дұрыс көрдік.

Айталық, жаужұмыр, жаубүйрек, жауқазын бұлар түбірлес сөздер. Түбір тұлғасы «жау». Енді «жау» түбірін анықтаймыз. Жау – етістік, жау – зат есім. Жау (враг) дегендегі «жау» логикалық жағынан келмейді. «Жаубүйрек» адамның организмі өзіне жау бола алмайды. Басқасын да солай әжетке жаратуға болады. Ал енді «жау» (жаңбыр) жаубүйрекке қатысы шамалы, демек, жауқазын мен жаужұмырдың түбір тұлғасы «жау» (жаңбыр) байланыстыруға болар еді, бірақ, бұл алдамшы түбір тұлғасы ғана. Оны мына зерттеулер дәлелдейді. О баста түріктер өзін танымай тұрып, қоршаған ортаны таныған. Ол: жаужұмыр мен жауқазын материалдық қажетін өтеген. Логика бұны құптайды. «Жауқазын» мен «жаужұмырдың» түбірін қазып алып, тағам ретінде пайдалануы мүмкін не емге қолданған. Демек, «май» алған. (Тобылғыны отқа қыздырып, әкем тырнағының сөгіліп кеткен көбесіне жағып отырғанын талай көргем). Бірақ, түрік «май» деген атын білмеген, оның орына «жақ» деген уәжін білген. Көзге көрінгені қимыл ғой. Атауы жылдар бойы тұрақталып, айтыла-айтыла «жаққа» айналған. Көне түркілер «жауды» «жақ» деген мәліметтер де жоқ емес. Осы «жақ» жылдар өте кейіннен «жау» ретінде түзілген де, алғашқы мағынасы «жақ» пен «май» ұмытылған. Сөзіміз дәлелді болу үшін былай айтып көрелік: «майбүйрек», «майжұмыр», «майқазын» логика жоққа шығармайды. Кейіннен май > ұмай (отқа май салу т.б.) мифтік және салт-дәстүрлік өріс алғандығын көруге болады. Ұмай бөлімін қараңыз.

Ол – біздің жыл санауымызға дейінгі мың жылдықтың орта шенінде, сонау қола дәуірінде өмір сүрген бабаларымыздың мекен-жайларының қалдықтарын зерттеген оқымыстылар олардың бидай, қара бидаймен қоса тары өсіргенін дәлелдеп отыр, – деп жазады («Қазақ әдебиеті» газеті, 1985.). Б. Қалиевтің сөздігін де осы мақсатта ұсынамыз [13, б.6]. Ш. Сейітова «Өсімдікке байланысты тұрақты тіркестердің этнолингвистикалық сипаттамасы» халық танымына тереңдеп барғанын көрсетеді [14]. Т. А. Боброваның ботаникалық терминдердің этимологиясын қарастырған зерттеуі көңіл аударарлық [15, б.93]. Е. А. Керимбаев: «Многочисленны оронимы, связанные с названиями растительного мира Казахстана» – деп, өсімдік атауларына қатысты көптеген оронимдерді мысалға келтіреді [16]. Аса қажетті өсімдіктердің бірі – бидай, арпа, тары – дейді Б. Қалиев.

Көк түркі халқы алдымен қоршаған ортаны таныған, жете табиғаттың мүмкіншілігін оқып, үйренген. Бала түркі алдымен тамағын ойлаған. Қамыс тамыры «сүйрік» пен «май қоғаны» да жеген. «Қарға тұяқ» аталатын шөл шөбінің тамырын да қазып жеген. Тауда өсетін, дәмі қышқылтым шөпті де сүйсініп жеген. Сүйірік – қамыстың адам жеуге жарайтын ақ түсті тамыр сабағын халық «борық» – деп емес, «сүйрік» – деп, анықтайды ф.ғ.д., профессор Б. Қалиев [13, б.42]. В.В. Радлов: «сÿрÿк – съдобные корни камыша» немесе блый корень куги и камыша – дейді [17, б.797, 816]. Н.А. Баскаков: «süjrük белые корни куги и камыша (их едят); süjrük `молодая поросль камыша` (ККРС, 596), + афф. –ly > süjrükli ~ süjrükgli имеющая поросль камыша» – сөйтіп, қоғанының тамырын қосады [18, б.113-114]. Л. Будагов: кир. сүйрүк, сÿйрÿкъ 1) блые корни куги и камыша (ихъ дять). 2) каз. стрелтяь (от сүйрү) (1869: 650).

Т. Вочак, В. Паповтардың сөздерінің жаны бар сияқты олар жекелеген өсімдік атауларының ономастикаға да қатысы барын жазады: «Главная причина того, что названия отдельных представителей флоры послужили основой для наименования многих географических объектов, была их информационная ценность» – дейді [19, б.172]. Расында да, өсімдік, дәнді-дақыл атауларының негізінде Жидебай, Тобылғылы, Жарма т.б. толып жатқан жер аттары аталады.

Түйін. М-Ж. Көпеев судан шыққан сүйірік, қамыстан қант қардай боп бораған соң – деген тіркестерді білмей қолданып отырған жоқ. Осының өзі-ақ ақынның энциклопедиялық білімінің өте мол болғандығының көрінісі болып табылады.

Кеспе – қыр. кисп (Будагов, 177). Кеспе көже дәмдісі қайта келді, Байеке әшуласын айта келді (М-Ж. ҚШ, 15); Қазақтың тағы бір ұлттық тамағы «кеспе» немесе «салма» деп аталады. Алғашқысын иеленген қамырды жіңішкелеп кесіп жасаса, «салманы» ұннан, тарыдан, күріштен дән салып пісіреді (С.М., 109 б.). Әлімкөже – (еск. қабығынан тазаланған ет қосып айрықша әдіспен жасалған жұмсақ ботқа.). Төңкеріске дейін Түркістандағы Ахмет Яссауидың мешітіне жұма намазынан кейін жиылғандарға әлімкөже беретін әдет болған. Сол асты пісіретін орынды «қазандық» деп атаған, ас қазандары мен асты халыққа үлестіріп беретін астаулар осы күнге дейін сақталған (Оңдасынов, 140). Таган (таған) – треножник, на который ставится над очагом казан (Потанин, 304). Мысалы, М. Қашқари былай дейді: «SARMAШИҚ: кеспенің бір түрі. Қамырды ұсақтап майдалап кесіп дайындайды. Мұны негізінен науқас, сырқат адамдар ішеді» [10, б.585]. Овощты (сәбзені) мал баққан ауылдар сирек қолданған. Олар «тау жуа», қыр жуа» аталатын шөптерді кеспеге турап та, шикі күйінде де жеген. Сазды жерге өсетін картоп тұқымдас жаужұмырды (буылтықты) қоламтаға көміп, пісіріп, жейтін болған. Қамыс тамыры «сүйрік» пен «май қоғаны» да жеген. «Қарға тұяқ» аталатын шөл шөбінің тамырын да қазып жеген. Тауда өсетін, дәмді қышқылтым шөпті де сүйсініп жейді (С.М., 113).

Қонақкөже (қон + ақ + кө + же) арқылы жасалған. Қонақ көже үйге қонуға келген қонақпен байланысты болса керек. Қонақасы мен қанақкөже тығыз байланысты. Өмірімде көрген мейманмын, Қонақкөже ішпестен (М-Ж. 54); Қонақасыларын беріп ертең таң атқан соң бәрін үйге шақырып (М-Ж. 2 т, 67); Алдына ас келтірді балдан тәтті (ГШ, 109); Қонақ сөзі мынандай мағына береді дейді Л. Будагов: «тур. тат. арапша конакъ (отъ) осм. `гость`. алт. конокъ, монг. хонокъ сутки, жизнь. Кавказдықтар қонақтар үшін дайындалған үйді «кунахскій» – деп атайды т.б. бірнеше мағынасы бар [20, б.94-95].

*Көже – «жидкая похлебка» – деп екінші компонентіне Ә. Т. Қайдар түсінік береді (Қайдар, 252). Көжені қазақтар қайнатқан суға бидай, тары не ұн салып ашытады. Сүт қосылмаған қатықсыз «қара көже» – деп аталады. – Ұрғашының асыққанды алдап жөнелту үшін даяр сый асы болады ғой, – деп, отызына табаққа салып екеуара жент қойыпты (М-Ж. 9 т. – Б. 73). Же тұлғасы «жем» және «жент» сөздерінің құрамында анықталған сияқты.

В уйгыроведческой литературе, посвященной этимологизации второго компонента -мач в именах типа қомач `зажаренная пшеница`, көмәч `испеченная в золе лепешка`, также утверждается, что он восходит к слову аш `еда` (Садавкасов Г. Һазирқи заман уйғур тилида қошумчилар арқилиқ исим ясаш // Известия АН КазССР. Сер. филол. и искусств. 1957. № 2 (7). С. 9). Так, в «Уйгурско-русском словаре» указывается, что современная форма слова қомач состоит из компонентов қорума и аш (Уйгурско – русский словарь / Под. ред. Ш. Кибирова и Ю. Цунвазо. Алма-Ата, 1961, С. 247).

Маңғыстау қазақтарының тілінде ұша қойдың сүбемен, құйрық тұтас алынған бел омыртқа (Ғ. Қалиев, Ш. Сарыбаев, 1979: 70). Ұша туралы мәліметті (ҚСЭ, 1997: 361; ҚТФС, 1977) таба аласыз. Үшә – ұша (филейная часть баранины) Р-К. сл. 1897, 225; Мысалы: аұш (ÿчь) (Будагов, 797). Үш: жаулық; Үшем: бір саулықтан туған үш қозы (С. Аманжолов, 436). Қазақ тілінде үш сан есімі тұтастық пен бірліктің кепілі болған. Үш саны мифтік ұғымға дейін барған. «Ошақтың үш бұты» сияқты тіркес те қалыптасқан.