Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы 1 Том

М-Ж. Көпеев кебін сөзінің орнына бөз сөзін де қолданады: Бөз жауып, бір ағашты, Өлікті аманат қып мойын бұрды (М-Ж., 149); Тері телпек. Тері телпегі: Түсіп қалды бір жерге, Басынан тері телпегі (Қамбар, 326); Телпек: тақия (татарская тюбетейка). Ильм., 109; Ман. ГО. (С. Аманжолов, 1959: 411). Ә. Қайдар кебе «вид кольчуги, боявая одежда» мына варианта кездесетін: кебе // кебене // кебентай; тон «верхняя одежда» – деп жазады (Қайдар, 1998: 33). Осы кебе тон мен ақ кіреуке, тілла сауыт, сауыт (Мәшһүр-Жүсіп) себіл тон (оқ өтпейтін тон – Ш. Уәлиханов) тығыз байланысты сияқты. Ақ кіреуке сыймаған қайран жота Астында қара жердің жатамыз ба? (М-Ж., 50); Тілла сауыт кигізді Алтыннан салып жағасын (М-Ж., 267); Басына дулыға мен сауыт салды (М-Ж., 223); Тілә. п. чистое золото (Будагов, 738). Таза алтынмен қапталған сауыт – деп Мәшһүр-Жүсіп Көпеев дұрыс қолданған. Және жоғарыдағы айтылғандармен де семантикалық жақындығы бар.

Түйін. Демек, таќия сияќты кеп те бас киімніњ орнында ж‰рген. Кей жерде кепеш дейді. Кеп > кебін > кепеш сµздері де таќиямен семантикалыќ жаѓынан байланысты. Кепенекъ (Будагов), кебін, кебіс сөздері де генетикалық жағынан байланысты болуы мүмкін. Қалып > кепеш > кепиек. Кеп түбір тұлғасынан: әйелдердің тағатын әшекейі, бас киім, жаңбырда киетін киім, оқ өтпейтін киім, аяқ киімнің қалыбы – кебіс т.б. пайда болған. Кеп – теріні өңдеу болуы да мүмкін. Кепеш, тері телпек пен айыр қалпақ бір-біріне ұқсас бас киімдер. Таз кепеш > тас кепеш (тас сияқты жалтыр).

Айыр қалпақ. Ақбозатпен аңқылдап, Айыр қалпақ солқылдап (М-Ж., 185). Каз. قالباق, قالباق, قلبق, калпакъ 1) подать, дань. 2) тур. тат. колпакъ остроконечный, надваемый сверхъ тебетейки, вообще всякая шапка изъ войлока (تاتارلك كجهدن تاقياسنه درلر) въ тур. особенная шапка съ мховой опушкой; У кирг. родъ шляпы изъ войлока, высокой, конусообразной, съ загнутыми вверхъ полями (надвается сверхъ бараньей шапки даже въ жары; قره قالباق деген тайпаның да аты бар (Будагов, 1871: 21).

Түйін. Қалпақтың сопақша түрі де болған. Оны тақияның сыртынан киген. Мәшһүр-Жүсіп айыр қалпақ түрін қолданған. Жалпы, бас киімді теріден кептіріп, илеп, киізден, жүннен тоқыған, тіккен, жасаған. Айыр қалпақ сияқты малақай да бас киімнің бір-түріне жатады.

Малақай. Малақайын қолға алып, Басып жүрген солаңдар (Манас, 293). Каз. مالاخاي малақай, шапка съ ушками (Будагов, 199). Құлақшын п. كلاه кулах, кулах, шапка, головной уборь, кир.كلاه باره большой женскій малахай,زين كلا كلاززر кулакша, шапка, головной уборъ, шапочка надваемая на ночь, شب كلاهнемесе түркілердің әйелдер бас киімінің түрі (Будагов, 1871: 89, 133). Оның үстінде белін бүрген орысша ұзын тон, басында малақай бар еді (С. Мұқанов, 156); Малақай олонецктердің тілінде – махлай, махлак, махалай; монғ. Mala, gai `бас киім` дегенді білдірсе, қалмақша maхlä, тарша malaхаі түрінде айтылады (М. Фасмер. ЭСРЯ, 1967. II том. 562). Малахай – (С.И. Ожегов, 1984: 297; В.И. Даль, ТСЖВЯ, 1981, II том. 292).

Түйін. Малақай (мал + а + қай) түбір мен қосымшалардан тұрады. Мал а. 1. Богатство: 2. имущество, собственность; 3. деньги, капитал, денежный фонд; п. Товар-1 скот (Рүстемов, 183). Сауым>мал. Мал > тері > ақша. Малақай тұмақ сияқты қысқы бас киімнің де атауы ұшырасады.

Орыс тіліндегі: ту’ловище: то же, что тело; тулу’п: долгополая меховая шуба, обычно нагольная, не крытая сукном. Овчинный; тулья: Верхняя часть шляпы, шапки, фуражки (без околыша, полей, козырька), тума’к: тумак-тумак, (прост) Удар кулаком. Дать тумака кому-н. Тумаки сыплются на кого-н – (ТСРЯ, 816). Тумак 1. «гибрид, поместь» (заяц - тумак «помесь беляка с русаком»). Этимологи отмечают неясность происхождения. А. Проебраженский считает возможным заимствованием из к.-л. Тюркского яз. С прибавлением (под влиянием слов типа беляк) к основе суф. -ак (ср. Сайга и сайгак); Тумак 2. «рыба-тунец» (Краткий словообразовательно-этимологический словарь русской полисемии и однокорневой омонимии // Русский язык в школе. – Москва: Просвещение, 1986. № 3. – С. 57).

Сәукеле. – Сонан соњ бар да ілкі б±рын Саржан тµреге µлењ айт, онан кейін ¤тебай жындыѓа айт, басынан сєукелесін с±ра, ќанша д‰ние берсе алма. Егерімде сєукелесін бере ќалса, етегіне орап, алды-артыңа ќарамай м±нда алып кел. Елі білсе, тартып алып ќалар деп батасын беріп жµнелтіпті. Б±л ¤тебай жынды Алтай – тоќаныњ Тоќасынан. Кµктіњ кµліндегі енем баласынан шыќќан Сал екен. Сол он екі мыњ жылќы м±ны жындандырмай ќалай тыныш ќояды. Осы асќа киіп келуге µзіне арнап сєукеле жасатќан екен. Тоќа Сапаќ ќызыныњ сєукелесінен де артыќ болсын депті. Осы асќа барѓанныњ бєрінен биік боламын деп сєукелені басына киіп, т‰йеге мініп келген екен. ¤зі бір ‰йде жалѓыз жатады екен де, сєукелесі басында, ‰лкен ќ±с жастыќ арќасында, аяќ жаѓында есіктей айна ќойдырып, µз т‰рін µзі айнадан кµріп, «бар т‰ріњ осы ма, бар болѓаныњ осы ма деп, ішіње ±райын», – деп, аузын µсіртіп, айнаѓа ќарап ернін шыѓарып, µзін-µзі келемеждеп жатады екен. Сегіз ±лдан соњ кµрген жалѓыз ќызы Жанды ±затќанда басына кигізсін – деп сєукелені Шоњтыѓа байлады дейді (М-Ж., 85-86). Сєукеле адыра ќалѓыр ќолына алды, Беліне бет моншаѓын* т‰йіп алды (*Бет моншаѓы – понизь, из бисера или монет - деп т‰сінік берілген,) (Ќыз Жібек, 286);