Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы 1 Том

Л. З. Будагов: а.قرقره қрќре ќарќара. Мн. قراقر ќраќр 1) крикъ верблюда. 2) взрывъ хохота. 3) воркованіе голубя. 4) дж. назавніе большой птицы, строусъ (изъ перьевъ котораго длають султаны: قرقرا اوناغه ќрќра изъ чего видно, что اوقر ауќар отъ ќутан отличается; въ англ. пер. قرقره ќрќре – degla heron, ауќак اوقار – heron, цапля; но к сл.قرقره ќрќре = جقتر жқар см. Это слова у Вамб. переведено дятель, и головной женскиій уборъ въ Хезарэси: въ кир. султанъ изъ павлин. и совьихъ перьевъ, носимый кирг. двушками на шапочк). Ќарќара-каркари, одна изъ манеръ обматыванія чалмы – деп түсінік берген [20, б.50]. Будаговтағы арабша жазылған сөздің қазақша транслитерация жасаған – автор. Кейбір деректе қарқараның бірнеше мағынасы беріледі:

1) Султан (украшение) – турк., РIII 2062 (осм), кир.; султан. Носимый на чалме или на шапке – Буд.; аграф, султан на чалме – Р IV116 (осм); султан из птичьх перьев –ккал: птичье перо-Р III 2062 (осм); перо птицы тувдар (которое в прежние времена ханы и беки носили на головных уборах) – уз. Диал. Абд. Хор. III.; самое длинное и самое красивое хвостовое перо (у петуха, райской птицы и.т.п) – тур.; перо, которое девицы носят на шапке – Р IV 116 (кир.); пук перьев – Буд.;

3) венец, корона – аз., уз. Диал. Мир.;

4) закладка для книги (из хвостового пера белобрюхого рябка) – турк.;

5) челка у лошади-аз. Диал. ДСАз [22, б.40].

Бұл орайда, зерттеуші ғалымдардың біразының пікірлері мынадай: А.И. Левшин: «Головной убор замужной женщины состоит из визоной шапки, преставляющии усеченный конус» – деп түсінік берген [60, б.308]; В. В. Радлов: Он указывал, что слова ќарќара в киргизском и казахском языках означает род цапли, а каркаралы – украшенная перьями цапли шапка девицы (А. Ж. Мухатаева) [9, б.359-360]. Сол сияқты В. В. Радлов қарқара сияқты бас киімді jусуфі высокая шапка, носившаяся султанами деп бас кимнің бір түрін өзінің сөздігінде келтіреді [17, б.567]. Сол сияқты Радлов жығаны қырғыздар сәукеле деген деп жазды, қараңыз: жыға бөлімін. Ж. А. Манкеева: Мысалы, ќыздардыњ ќос етек кµйлектері, жењсіз ќынама бел камзолы, кемер белдігі, ‰кі таќќан немесе маржанмен кестеленген таќиясы, болмаса жайлауѓа кµшкен кезде байлардыњ ќыздары киетін ќарќара (тµбесі биік, шошаќтау келген, ќауырсын (ќарќара деген ќ±стыњ – М-Ж.) ќадаѓан жас єйелдердіњ, ќыздардыњ сєнді бас киімі (ЌТТС, 6 т, – 97 б.). т.б. [52, б.41]. Є. Н±рмаѓамбетов: Ќазіргі ќырѓыз тілінде «каркыра» сµзініњ екі маѓынасы кездеседі. Оныњ бірі – біздіњ тіліміздегі «кµкќ±тан» деген ќ±с болса, екіншісі осы ќ±стыњ ќауырсынынан жасалѓан ќыздар бас киімініњ єшекейі [61, б.25]. Є. Єбіласан: Є. Марѓ±лан Ибн Баттутаныњ мынадай жазба деректерін келтіреді: «… ханныњ єйелдері басына ќарќара ќадаѓан, асыл тастармен маржанданѓан (зейнеттеген) баутаќ (кимешек) киеді, ‰стіне гаућармен безелген жібек киімдері болады. Жас єйелдер басына алтын жиек желек, ќыздар келе (сєукеле) киеді. Келелердіњ тµбесін асыл тастармен безендіріп, алтынмен кµмкеріп ќояды. Оныњ ‰стіне ќарќара ќадайды. Ќарќара – шоќ ‰кі. «Біреудіњ ќарќаралы ќызы» деген сµз осыдан туѓан. Ќарќара – жаулыќ та ‰кілі мєнінен шыќќан [62, б.33].

Ќ±рбанѓали Халид: Ќарќара арабша – т±з, т‰ркі тілдес халыќтарда тегіс жер деген ±ѓымды береді. Біраќ т‰ркі тектес халыќтарда ќазаќтан басќасында б±л атау кездеспейді. Ќазаќтардыњ айтуында «ќарќара» таулар ішінде µзгелерінен айрыќша т±рѓан биік шоќыларѓа меңзеп айтылады. Лепсі мањында Алатаудыњ µзге жерлерінде «ќарќара» атымен аталѓан таулар бар. Сонымен биік, ‰лкен нєрсеге «ќарќара» делінеді, мысалы біреу ±зын, денелі болса оны «пєленше топ ішінде ќарќарадай кµрінеді» деу осыѓан дєлел. Ќырѓауылдыњ ќ±йрыѓы мен тырнаныњ ж‰нін ќосып кµшкенде алдыњѓы т‰йе ж‰гініњ ‰стіне ќояды, сонда оѓан «ќарќаралы кµш» деп µзгеден айрыќша ат ќойылады. Ќажыѓа барѓан ќазаќтар европалыќ єйелдердіњ сауысќан мен ќораз ќауырсындарын бастарына таѓып ж‰ргенін кµріп «б±лар да ќарќара шаншар екен-ау» – деп тањќалысќан. Келіншектер сєукелесін «ќарќара» деу де бар – дейді [56, б.177-178].

Кейбір деректер Құрбанғали Халидтің жазғандарына қосымша ќазаќтар ќырѓауыл байлау ѓ±рпын саќтаѓандығынан хабар береді. Сонымен бірге,тµрт б±рышына ќырѓауыл, ќарќараныњ (б±л да – ќ±с аты) ќауырсындарын ќадайды. Ішіне ќоњырау ілінеді. Тµрт аяќты ќырѓауалды т‰йеніњ ‰стіне ерттейді.

Ќарќара – т±рмысќа шыќќан келіншектер киетін бас киім. Ќарќараныњ да ±шар басына ‰кі не ќауырсын ќадалѓан. Ќарќараныњ бір т‰рі «қарқаралы тақия» «Ќозы кµрпеш-Баян с±лу» жырында (ҚКБС, 1988. – Б. 47) ±шырасады: Ќарќаралы таќия т‰сіп ќалып, «Ќарќаралы» тау аты сонан ќапты (47 бет). Ќыз т±рмысќа шыѓарда «ќарќаралы таќиясын» шешіп, орнына сєукеле кигізген. И. Г. Георги былай дейді: Ќырѓыз єйелдерініњ киім-кешегі Ќазан татарларыныњ киім-кешегінен м‰лде аумайды. Олар шаштарына ауќымды, ‰кі таѓылѓан жєне ќауырсындарымен єдеміленіп безендірілген (ќ±йрыќ) черемисянкалыќтардыњ ќолданылатынынан ешбір аумайтын єлеміш таѓады [63, б.92].

Жырға қатысты мына этнографиялық этюдтің біздің зерттеуімізге қатысты тарихи мәні бар: Шоќ теректіњ т‰бінде отырѓан жігіт пен ќыздыњ суреті белбеуді кµркемдеу ‰шін жасалѓан єдемі алтын ілгектіњ бетіне т‰сірілген. Ілгек ќос ќапталдан, оњ жаќ, сол жаќ болып біріне-бірі µте ±ќсас боп жасалѓан. Екеуіндегі сурет те бірінен-бірі аумайды. Суреттіњ негізгі фоны жапыраќ жайѓан шоќ терек. Оныњ т‰бінде бір жас єйел мен бір саќа кісі отыр. ¤ліп жатќан алып ердіњ басы жас єйелдіњ тізесінде, бµксесі саќа кісініњ алдында жатыр. Еркектіњ ќолында екі аттыњ тізгіні бар. Ту сыртында аѓашќа ілулі т±рѓан µлген ердіњ садаѓы ќорамсаќтан толы жебеніњ ќауырсын басы кµрініп т±р. Еркектіњ басында ќазаќша елтірі бµрік, белінде кємар белбеу, м±ртыныњ ќос ќияѓы тас м‰сіндегі м±рттар сияќты екі жаѓына созыла т‰скен. Єйелдіњ басында ерте замандаѓы тµбесі шошайѓан биік ќарќара, ‰стінде кебенек, бір ќолымен µліп жатќан ердіњ басын жайлап сипап отыр. Єйелдіњ басындаѓы ќарќарасы Пазырыќтан (Пазырыќ дєуірі V-III ѓѓ. – автор.) табылѓан ќарќараѓа µте ±ќсас [64, б.169].

Қазақтың ұлттық бас киімдеріне байланысты баспасөз беттерінде әркезде мақалалар жарияланып жүрді. Солардың бір қатарының мәні мен мазмұны мынадай: Б. Н±рм±ханбетов «Алтын ілгекті» сипаттай келіп: Теректіњ екінші жаѓында ќартќа ќарап отырѓан єйел. Басында – шошаќ сєукеле – деп м‰лт кеткен (Шоқ терекке тұнған сыр // Лениншіл жас. 1977: № 103);

Ал академик Є. Марѓ±лан єйелдіњ басына кигені ќарќара екендігін тап басып аныќтаѓан. Алтын ілгекті аныќтап ќарасаќ, µлген адамныњ басын с‰йеп отырѓан келіншектіњ бас киімінде ќадалѓан ‰кі не ќауырсын жоќ екендігін ањѓарар едік. Демек, келіншектіњ басына кигені ќарќара болѓаны. Ал, µліп жатќан к‰йеуі деп топшылауѓа болар. ЌКБС жырыныњ кейбір сюжетінде Баянныњ босанып бала табатыны бар. Балиѓатќа толѓан ќыз бала ‰йде ж‰ргенде басына ж±ќа ќызыл орамал тартып, сыртта (т‰зде) ж‰рсе, ќарќаралы таќия киген. Ќыздыњ осы киіміне ќарап басыныњ бос екені байќалып, «ќарќаралы ќыз», «ќызыл орамалды ќыз» – деп атаѓан (Қазақ халқының салт-дәстүрі, 1994: 153); Т. Єбсєлім±лы: Баянныњ басындаѓы шошаќ тµбелі бас киім де ќазаќтыњ ±затылѓан ќыздары киетін сєукеле т‰ріне жатады (Ана тілі.1995. № І42 (291); 5).; К.С. Ахметжанов: Єйелдіњ басындаѓы тµбесі биік бас киім ќазаќ келіншектерініњ сєукелелеріне ±ќсас. Б±л оныњ ќалыњдыќ екенін кµрсетеді дейді (Ќазаќ елі. 1999. № 12. 8-9). Әрине, ҚКБС жырының бірнеше нұсқасында жырдың бейнелері түрліше аталып жүр. Дегенмен, «Алтын ілгектің» сюжеті ежелгі жырдың мазмұнынан алынғанында сөз жоқ. Ә. Марғұланның ғылыми жорамалының да негізсіз еместігін ескерген жөн. Мысалы, Баян (Ұмай бөлімін қараңыз) көне атау екендігін ескерсек, онда жыр мен есімдердің, жер-су атауларының арасында көне байланыс барлығы айдан анық. Қараңыз: Ә. Қайдарды.

Зерттеушілердіњ бірсыпырасы топонимикалыќ жер атауы Ќарќаралыны > ќарќара атымен байланыстырады. Қарқараның бірнеше мағынасы бар соның ішінде екі түрлі мағынасын да қазақтар қолданады. Оның бірі – келіншектердің бас киімі > қарқара. Қарқаралы. ЌКБС жырында Айбастыњ єкеле жатќан ќарќарасы т‰сіп ќалып Ќарќаралы топонимикасы содан ќалѓан деген ањыз бар. Ќарќаралы (ќар + ќара + лы) (Ќалдыѓайты -ты туралы айтылып отыр -А.Ќ.). Бұл – туралы да көптеген құнды ойлар айтылған: Сµз соњындаѓы -ты кµптік мµлшерді білдіретін ќазіргі -лы ж±рнаѓыныњ ерте кездегі дыбыстыќ баламасы [61, б.22]; Ќ±рбанѓали Халид Алматыны кейбіреулер «алмалы тау» «Та» ќалмаќша «лы», лік, «лыќ» ж±рнаќтары екенін айтќанбыз деп түсіндіреді [56, б.157]. Ш. Сарыбаев: кейбір текстерде сын есімніњ -ты, -ті, -ды, -ді т±лѓалары варианттарыныњ орнына тек ќана -лы, -лі варианттары ќолданылатынын айтады [65, б.543]; Є. Ќайдаров: сµз жасау моделіне байланысты эпос топонимдерініњ ішінен ерекше кµзге т‰сетіндері -ты // -ті // -ды // -ді // -лы // -лі моделі бойынша жасалѓан топонимдер [66,б.146]; С. Е. Малов парсыныњ и суффиксі «ш»-де сирек те болса кездесіп оныњ беретін маѓынасы сапалыќ сын есім тудыратын -лы//-лі ж±рнаѓына жаќын екендігін кµрсетеді [67, б.110]. Ќарќаралы топонимі ќарќара + дай сияќты бейнелеуден барып туѓан сµз.

В. В. Радлов: шаль – ein Shaw; сал орамалы id.; шекпäн сал шерстяная шаль – ein wollener Shawi; макта сал бумажная шаль – ein Baumwollenshawl – деп анықтайды [17, б.344].

В. Радлов Jаjлыk – головной плотокъ женщинъ: kул jаjлыгы, тäрäт jаjлыгы, бөрен jаjлыгы, аш jаjлыгы, муjын jаjлыгы [17, б.19]; Джавлук-женский головной убор (Потанин, 152); Чем луна при полнолуньи, Грудь бела, как лучий джаулык* (Тверитин: ҚКБС, 1935: 33); Тверитин: *Джаулык – головной убор замужних женщины. Делается исключительно из белой ткани – деп түсінік берген (ҚКБС, 1935: 33); Г. Алиев папаг (шапка) – малахаj (гулаглы папаг – шапка с ушами немесе jаjлыг (плоток) – баш jаjлығы, бодjун jаjлығы значение каждого члена покрывается значением слова jаjлыг (платок). Однако слова jаjлыг зачастую выражает видовое понятие, равное сочетанию баш jаjлыгы поэтому в сочетании баш jаjлыгы зависимый компонент баш является избыточным, и употребляется это составное наименование в контекстах – деп жазған [45, б.14-15]. Жаулық ~ яулукъ (ақ байлауыш); қыздар бастарына қызыл байлауыш салған, тұрмысқа шыққанда алғашқы жылы сүкле (сәукеле) киеді, бір жылдан кейін сыртынан ауржк (шалманың түрі) байлап, қолжаулық (сүрткіш), бұрын (мұрын орамал), асыжаулық, мойын орамал т.б. болған (Будагов, 345). Ақ орамал қолға алып (М-Ж., 217);

Жаулықтың бір түрі сарағұш. М. Қашқари сарағұш – қатындар жаулығы дейді. Сарагуш-головное отверстіе вокругъ шапки (Радлов, 316); Сар – окружать, окутать, обмотать, обнимать (Радлов, 314):

Жаулық > май (майлық): мұрын, қол, ыдыс, дастарқан сүртетін орамалдарды айтса керек. Осы мағына жаулыққа (орамал) әсер етуі де мүмкін. Жаулық>жабу, бүркеншік, жаулық. Біздің ойымызша басқа салатын жаулық (орамал) > жап > жаб (жабу) > жаплық > жаблық > жаулық сияқты. Салы мен сарағұш семантикалық жағынан бір-біріне жуық сөздер. Мүмкін түбірлес (сал > сар) болуы да.