Шалбар. Садағтың бауы сартылдап, Масатыдан шалбарды

Демек, кемзал көне түркі тілінде кем +зал (сал > шәлі > салы-қараңыз) `жеңі жоқ, шолақ, кем` (киім) деген ұғым берген сияқты. Кемзал~кемпір салыстырыңыз. М. Қашқари АРТЫҒ әйелдер киетін кеудеше (желеткі) – деп сырт киімнің бір түрін жазады [10, б.8]. Ж. Манкеева да қамзол сөзіне мән берген [46, б.40].

Академик Ә. Т. Қайдар жарғақ <> жар мағанасы бір екендігін ал, жар//жарғақ//жасық туралы идиоматичность и устойчивость фразеологизма объясняются созвучностью их семантики – дейді [41, б.133]. Мысалы: Жарѓаќ жастыќ кµпшігім жезді пыстан, Бір келісті сайманым топќа мінер (Абай, 214);

Ал, жарыќ сµзі: Жару етістігінен -ќ ж±рнаѓыныњ єсерінен істіњ нєтижесін, іс-єрекеттіњ сипатын кµрсететін сµздер µте кµп тараѓан: мысалы: йарыќ т‰рік диал. Маш.151, Кур. I. 178, т‰ік. Диал. DD 3, 1484, кар.к., кум., Мох. 6, Сат. 37, ноѓ., тат.диал. Тум. ЗС 120, бащ. Диал. Юс. А. 163, Мал. ПМК 95, КW 116, Ettuh. 279, Zaj. Bulg. I 24; йарык кар. Г.; йарык кар.т.; КW 116, Schütz АК 302; йаруќ ±йѓ., диал. Jarr. 150, Zen. II 9496 LNC 2446 NN VII 1036 Uig. III 37, Diz. 146, MA 562, Бор. ЛТ 147, Abu H. 121, Aф 0115, т.б. [22, 134-142].

Н. А. Баскаков: яруг < jaruy тюркского происхождения, в различных фонетических вариантах встречается во многих тюркских языках: др.-тюрк. jaruy – jaruq `разрез, трещина`, jaruq `область паха; место раздвоения`; в более поздних языках, например чагат. jaruq `щель, трещина, расселина`, и современных языках, например ног. jaruq `трещина, щель, расщелина горы` и др. Слова это семантически связано, с одной стороны, со словами jar- ~ žar ~ džar-, обрыв, крутой берег реки, крутизна`.

Слова jar- ~ žar ~ džar- `раскалывать, разрубать, расщеплять` и jar- ~ žar ~ džar-`обрыв, крутой берег, крутизна, овраг` (қараңыз: жәрмеңке, жәмшік, жамбыл, жамбы, балта, қылыш т.б. бөлімін – А.Қ.) генетически восходят к единой синкретической основе. Производное же слова jaruy – jaruq структурно представляет собой сочетание основы глагола jar- ~ žar ~ džar- `раскалывать, расщеплять, разрубать и афф. –uy/-uq, -yү/-ik, -q образующего имя результата действия jaruy – jaruq `расселина, обрыв, овраг` (т.е. то. Что является результатом расщепления, раздвоения) (Баск. 1985: -С. 108).

С. Малов: йылтыр- `шкура барашка`; казахск. Тат.: ільтір `мерлушка`; команск.: *єльтірі. РСл., 1, 826 [11, б.47]; Ж‰йріктіњ тері кеппес, с±лудыњ жидіген ќара *елтірісі кеппес деген бар ѓой (М-Ж., 32); Ендігі жерде ішін-ара ѓана мысал келтіретін боламыз. Дарыќ - алт., чарых – хак., чарыќ – тув., б±лар: `шаммен ќамтамасыз ету`, `жарыќ`, `шамныњ сєулесі`, жылтыр`, ашыќ аспан`, `ашыќ`, жарыќ ќылатын`, жар±ќ-ж±рќ`, сєулелену`, `ашыќ т‰сті`, `кµњілді`, тым ашыќ т‰сті`, `±шќын шашу` сияќты бєрі де семантикалыќ жаѓынан мағыналы сµздер. Демек, жарѓаќ пен жарыќ сµздерініњ т‰бірі жар болѓан болуы керек. Ж. Манкеева жарѓаќтыњ кµне мағынасы `тазалау`, `аппаќ`, `ашыќ` дейді [52, б.39]. Онда жарғақ лексемасы расында да жарыќ сµзімен семантикалыќ жаѓынан µте жуыќ сµз болѓаны.

Түйін. Олай болса, жарѓаќ пен жарыќ сµздері бір т‰бірден µрбіген деген ќорытынды жасауѓа болады деп ойлаймыз. Жоѓарыдаѓы айтылѓандардан байќаѓанымыздай «жарѓаќ» – деп µњделген тері кµйлекті де айтады. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев қара құлын жарғақ (киім), жарғақ құлақ, қара жарғақтай (теңеу) қолданған. Жарғақ шалбар, жарғақ жастық (Абай). Жарғақ ~ жылтыр > ільтір > әльтірі > елтірі > ілтірі > әлтірі > сияқты тілдің даму барысында фонетикалық өзгерістерге ұшыраған. Елтірі варианты да Мәшһүр-Жүсіп Көпеев қолданысында кездеседі. Жарғақ <> жарық < көн > көй >тері көйлек.

Көйлек. Көйлегімен су алып, итке құйды (М-Ж., 49); Көйлектірін киісіп қалды сасып (М-Ж., 67).

Е. Жанпейісов «кµйлек» «кµн» т‰бірінен шыѓуы м‰мкін деген пікір айтќан болатын. Расында да, «кµн», «тері» – деген ±ѓымныњ орнына ж‰рген. Осы орайда М.Қашқаридің әмшән иленген тері, қозы терісі – деген сөзінің де қатысы бар [10, б.96-40]. «Кµнніњ» арѓы тегі кµкпен байланысты болуы м‰мкін. Л. Будагов: кµйлек – кир. тоб. кÿüлякъ тур. كوتكراك көнірек, алт. кÿнекъ, ад. кöйнекъ, сокращ. кöйнэ, тур. осм. гöмлекъ كوملك, рубашка (въ кир. также женское платье) (Будагов, 161): 1) кöйнекъ 2) іöнÿкъ түр. от күймек (горячка) [8, б.171].

М. Малбақов: Склон сөздігіндегі егде куйляк атауының дұрысы жейде көйлек болуы ықтимал. Себебі: бір өңірде жегде, екіншісінде жейде, үшіншісінде жиде аталғанымен, Қазақстанның қай жерінде де сол мағынасында – ерлер көйлегі ретінде қолданылғанын жазды [77, б.15]. Көне заманда шалдар (ерлер) киетін етек-жеңі кең көйлекті «жейде» деп те атаған. Жейденің жағасы кең келеді. Оны «үшкіл» деп атайды (С.М., б. 116).

Көйлек //көйнөк // көйнәк // кöjнöк // кöінäк // кöңläк ~ кöңнöк // кöңнäк // кýlмäк // кÿlмäк // кöмлäк // конглак // күнлек и ойр. Кÿнек (ОРС, с. 100), г.-алт. күнек, чув. кене `рубаха, рубашка` [78, б.130] Қараңыз: (Е. Жанпейісов, 16) фонетикалық варианттың негізгісі ішіндегі ең көнесі көң/көн шығуы мүмкін (бұл арада н>ң және н >й қараңыз: Серебренников Б. А. Гаджиева Н.С. 72) Көйлек сөзінің этимологиясын талдаған Е. Жанпейісовтің материалдарын қараңыз [7,б.16-17]. Тұрған жерінде өліп қалуға бар көндімбай, көнтерілерді қойса керек (М-Ж., 1907). Былғарының орнына көн мен сірі (М-Ж., 76);

Көн > көң <> көн > көй (Қараңыз: О перходе н>ң және н>й Серебренников Б. А. Гаджиева Н. С. 72). Кöñläк сөзіндегі көң / көн, көнәк мағынасы `тері`, біздің оймызша түбірі: кöjнöк / көйлек т.б. > көй< н>ң>й-деп әрірек апарамыз. Бұның куәсі кöjнöкчä = кöінäкчä `ердің астындағы терлік`; кöjнÿк = кöнöк `түйені сауатын көн шелек`; қырғ. Кööнöк = кöіläк `рубаха` (РСл, II, с. 1241; 1243). Кöjnüк der ledersah `тері қап`(Попе, 1938. С. 333); Салст.: кöнöк `шөңке` (МҚ. 1 том, 373 бет). Қазақ тілінің оңтүстік говорларында көнек лексемасы `көйлек, жейде` – деп аталуының да маңызы бар: Тойда құда, күйеуге табақ тартып, көйлек-көншек сияқты кәделерін алу (ҚТТС, 165). Бұл орайда, теріні `көк` деген ойымызды айтқан едік: Қыз Жібек екпетінен құлады, Өксіп-өксіп жылады, Қыз Жібектің бетін кереге көгі жырады – деген жыр жолындағы `көгі` сөзі теріден істелген заттық бұйым. Бұл туралы мына түсінікті келтіргенді лайық көрдік: Палочки ршетки скрпляются ремешками изъ верблюжьей кожи, называемыми كوك кёкъ, гл. كوكتاو көктеу скръпить такими ремешками (Л. Будагов, 1869. т. I. 164). Қазақ тілін туыстас және түркі тілдерімен салыстыру нәтижесінде көне түркілер әр түрлі жабу мен жабындыны оның ішінде көйлек-көншектерді мал мен аңның терілерінен жасаған. Сол сияқты `көйлек, жейде, кафтан, көншек` қалмақ тілінде (эпоста) цасма, халх. цамц, бур. самса, алт., леб., тел. чамча, чаг. джамджа, бар. цамца (Номинханов Ц.Д.) Орыс тіліне енген цамса (замша) `жұқа тері` жүн жағы сыртына қараған бұғы мен еліктің өңделген терісін атаған [7, б.15-17].

Түркі тілдерінде пайда болған көйлек-көншек (көйнөк- көнчек) екінші компоненті өз бетінше қолданылмайды. Кейбір ескерткіштерде көнчек = йім = ічтон `шалбар, іштан, дамбал, ішкі киім`. Ә. Құрышжанов көйлек – көнчек `ішкі киім` – дейді [76, б.148] (Е. Жанпейісов материалдарын қараңыз). Л. Будагов: көне киімнің бір түрі – جكدك шңрың – (чегедекъ) جَدَك – деп атаған, тұрмысқа шыққан әйелдің сыртқы киімі, جَمْجَه цамца монғолша көйлек дейді [8, б.483, 487]. С. Малов: Сары Уйғырлар тулын – сәж тулын («кембеш» - деп, әйелдердің киімдерінің бірін, не сән әшекейлерін де анда-санда атайды – деп жазды [79, б.125]. Тулын>тұл-бөлімін қараңыз. Л. Будагов: тур. كرديه кÿрдіэ – платье короткое деп түсіндіреді (– С.122); а مدروس медрусъ – 2) киілген тозған көйлек (– С. 219); مينشاك минсек – іш көйлек, юбка (Вамб.) (– С. 275); кир. كويه кÿіа – стеганый халать, надваемый сверхъ جكده жгде рубахи (– С. 171) [20, б.122, 219, 275, б.171]. Л. Будагов: дж. كيبنك кипенкъ – платье جامه; кипек كيبك –верхній шерстян. Кафтанъ, надваемый отъ дождя – деп бірнеше мағынасын береді [20, б.172]. Дж. Тат. كوك кокъ (буква о нсколько смягчается въ ö) , тур. ад. Іöкъ, іöй 2) синій, баговый, сивый (масти), въ дж. ад. голубой, зеленый, зелень, лугъ, бух. өзб., монг. Осы мағынада (Л. Будагов, 1871, II т. 137).

Л. Будагов: алт. Кебісъ كبس 1) коверъ (конд. Кемісъ, монг. Кебесъ. Кир. Кябісъ = п. كغش хив. Кебішъ كبش кандалы, наложить кандалы كبش سالمق(112) п. كغش кяфшъ (каз. Произносять кявушъ, кяфшъ), колош (у персіянъ башмак съ высокими кабулками на подковкахъ, съ закорюченнымъ кончикомъ; надваются на носки и охватывають три четверти ступни), кир. Произносять кебісъ سارتلدق كبس родъ туфлей, كبس تيكوكا اوستا башмачникъ [20, б.112-131]. Ә. Б. Алмауытова кебіс – түбірі кеп берген (38) және де кебіс атауының түбірі ки етістігімен байланысты (-ыс, -іс) сөз тудырудың өнімді моделі – деп қарастырады (1994: 38, 46).

Расында да кебіс түркінің өз сөзі кеп түбірінен өрбіген аяқ киім атауы. Кебіс > кептірілген теріден жасалған аяқ киім. Боқмұрын білер кебімді (Манас, 288). Кебімді ки тіркесіндегі кебім шығу тегі бір сөздер. Кебіс > кебін > кебеже >кеп > қап (қалып) сияқты жорамал жасауға болады. М. Қашқари, Қ. Жұбанов – қараңыз.

Түйін. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев темір кебіс, кебіс мәсі, шоңқайма өкшелі етік, қара етік, көн етік, сары етік аяқ киімдерін қолданады.

Етік. Өкшесі етігінің мыжырайып (М-Ж., 88); Аяғыма кигенім шоңқайма өкшелі етік (М-Ж., 125); Қара етігің қолпылдап, Тоғай кезбе келіншек (М-Ж., 22); Сары етігің салпылдап Сазды кешпе келіншек; Көн етігің көлпілдеп, Ауыл кезбе келіншек (М-Ж. Ауыз әдеб. үлгісі, 22); М. Қашқари оғиқ-оғұқ мәсінің сыртынан киілетін тері байбақ сияқты көне аяқ киімнің бір түрін атайды [10; б.96-101]. Сығзығ: мәсі не етік тіккенде екі тігіс арасына салынатын сақтиян, былғары. Тізілдірік етік, мәсі секілділердің тұмсығына сәндік, әсемдік үшін тағылатын теңгелер, бастырма қапсырма әшекейлер (МҚ, 96, 524, 539). Етіктің бөлшектері: бас, қоныш, бас пен қоныш арасы белтір (балтыр), табанын – ұлтан, ұлтан мен бастың ұштасқан жерін жұлық деп атаған (С. М., 117).

Р. Сыздыкова: Обратим еще раз внимание на мотивирующий семантический признак слова тон- `закрывать`, поскольку подобное нам встретится и в слове эдик ~ этÿк, обозначающем `обувь`, а также различные ее виды, чаще всего сапоги`, реже – `башмаки, ботинки` и.т.п., а в целом, как отмечал Э. В. Севортян, это в основном `закрытая обувь, которая в древности представляла собой полусапожки или сапожки` (ЭСТЯ, I 320).

Основная версия происхождения этого тюркского слова, приводимая и в ЭСТЯ, принадлежит Г. Рамстедту, который сопоставлял еtük с маньчж. еtu- `одевать (ся), носить (об одежде)` и первоначально восстанавливал для тюркских языков глагол еtü- а затем исправил его на *ät- (очевидно, с подобной же семантикой). Кроме этого, в тунгусо-маньжурчких языках отмечено еще эевнское этик `одежда верхняя, женская (ПЭТЯ, 150).

Түйін. Зерттеушілер кэт//кэд түбір тұлғасын киіну, киію деп қарастырады. Олай болса, кэта (футболистер) киетін аяқ киімнің түбір тұлғасы кэт демек, түркі тіліндегі киіну, кию мағынасын беретін сөзбен түбірлес екендігі байқалады. «Етікшіге жолама – бізі тиер көзіңе, сөзі тиер өзіңе» – деген сөз қалған.

Қорыта келгенде, М-Ж. Көпеев шығармаларындағы киім атауларын: бас киім, сырт киім, іш киім, аяқ киім бөлуге болады. Олар өз ішінде: жыға, тәж, дулыға, бөрік, тақия, кепеш, айыр қалпақ, малақай, тұмақ, сәукеле, қарқара, орамал, шәлі, шалма, жаулық, кимешек, желек, шапан, шекпен, пешпент, тон, ішік, дамбал, шалбар, кемзал, лабас, жарғақ, көйлек, кебіс болып бөлінеді. Бұлардың ішінде түбірлес сөздер, мағынасы жағынан жақын лексика кездеседі. Мысалы: жыға, тәж, қарқара-дегендердің бір мағынасы тағатын қымбат тас. Орамал мен жөргем (ор>өр), сүлгі мен сулық (сү=су (сүңгі-қараңыз), томаға мен тұмақ (том>тұм), сырмақ, текемет, шекпен (сыр > шек > тік), сәлі, шәлі, сәлде, шаль, шалма, шалбар (сал), тон, ішік, дамбал, шалбар (тон > іш > тонбал > шалбал(р) > ыштан > іштон), кебіс, кебін, кебенек, кебім, қалпақ, кепеш (кеп > қалып) > көн етік > көн > көк > көйлек > тері. Жаулық > жау <> жап <> май > жауқазын, жаубүйрек (майлық), жаулық > жабу, малақай > мал > сауын > ақша, бөрік > бөрі, тақия > төбе, желек > желбір, жігіт-желең > желең > желек т.б. көрсетуге болады. Лапас > лыпа (кейбір жерде жаппа) > лабас. Сөздерді салыстыру арқылы түбір тұлғаның о бастағы мағынасын, не керісінше мағынасы арқылы түбірін табуға болады.

Л. Будагов: дж. тат. тур. كوج кöчь, кир.. كوش 1) переселеніе, перекочевка, перемна мста жительства, временная кочевка на одномъ мст,اوج كوج سند باقهسي بيله اوق كيلدوك. стоянка лагеря во время военныхь дйствій т.б. [20, б.144]. «Қыз Жібек» жырында: қос – маленькая походная юрта, которую ставили во время перекочевок или в походах; род шалаша, покрытого кошмами – деп түсінік берілген [66, б.286]; Кош – небольшая юрта с упрощенным остовом (Потанин, 126). Ќос 1. зат. Адам уаќытша т±ру ‰шін ќамыстан, киізден, брезенттен т.б. нєрселерден жасалѓан к‰рке, жаппа, ‰йшік, мекен, т±рѓын ‰й. 2. II. Зат. Отарѓа, жайылымѓа шыѓарылѓан бірнеше ж‰з жылќыныњ тобы. 3. Ќос. Сын. Екі, егіз, пар (ЌТТС, 71).

Н. А. Баскаков Кощей сөзіне байланысты. П.М. Мелиоранский (1902) определяет происхождение этого слова из qoš `кочевой поезд`, вереница вьючных животных и арб`, а qoš – cу из qoš + cу – аффикс деятелля- `состоящий при обозе` ~ ~ `погонщик вьючных животных` см.: Пребраженский, 1956). При использовании в качестве qošcу пленников слова это получило новое значение - `пленник, раб`.

В современных языках, например казахском, киргизском, каракалпакском, ногайском, qoš ~ qos имеет значение 1) `шалаш, временное жилище, в котором живут рабочие, пастухи` и 2) `соха, плуг, прочие земеледельческие орудия`, а qoš – су ~ qos – šу – 1) сопровождающий в пути, канюх` и 2) `пахарь`.

Основа qoš ~ qos в тюркских языках является синкретичной и имеет первичное значение имени `пара, парный, двойной, спаренный присоединенный и проч.`. Возможно, что слова qoš в именном значении исторически восходит к словообразовательной модели qoš – уš, стянувшейся в qoš . В процессе семантического развития оно получило вторичные значения: 1) `уприяжка, земледельческое орудие, соха, плуг` (как нечто сопряженное, запряженное, присоединенное); 2) `кочевой обоз` (как сложная, соединенная упряжка), ср. турец. qoš `грут, стадо, табун, обоз`; 3) `шалаш, временное жилище при перекочевке` (как ничто сложенное, соединенное), ср. узб. qoš `лагерь`.

Производное же от него - qoš – šу ~ qos – šу – приобрело также несколько значений с общей семантикой `относящийся к qoš `: 1) `пахарь, сопровождающий упряжку`; 2) ` сопровождающий кочевой обоз, караван; гуртовщик, ухаживающий за лошадьми при перекочевке, поводырь, ведущий навьюченных лошадей в караване, слуга для ухода за лошадью; 3) `живущий во временном шалаше, не имеющий постоянного жилья > бедняк, представитель низшего сословия, работник, батрак`, ср. ккалп. qos – šу ` сопровождающий в пути`, аt qos – šу ` сопровождающий лошадей (на обязанности которого лежит уход за лошадьми в пути), свита, пахарь`(ККРС, с. 405). qos šу awqamy `союз кошчи` (соответствует по значению комитету бедноты` в 20-х годах нашего века). В аспекте же классовых и сословных отношений слово qoš – šу ~ qos – šу приобрело отрицательные значения `плебей, пленник, раб`, выражающие также презрительное отношение господствующего класса к низшему сословию.

В украинском языке слово кош заимствовано, вероятно, из крымско-татарского языка в значении `стан, поселение`, ср. также кошевой `старшина, начальник, коша; кошевой атаман; воинское звание в казачестве` (Баск. 1985: – С. 157-158). Баскаков qoššу > кощей `раб, пленник` және де «Кощей бессмертный» ертегілерде кездесетінін жазады. Бірақ та, түркінің қос сөзі арқылы туынды түбірлер жасалғанын жоққа шығармайды.

Ш. Уәлиханов: «Ќазаќтардыњ негізгі т±раѓынан басќа таѓы бір ‰й болады, оны ќос немесе ж±лым ‰й деп атайды. Ќосты жылќышылар кµшіп-ќонѓанда пайдаланады және де бір аттыњ ‰стіне сиып кетеді. Ќазаќ ауылдарында ќос µте сирек кездеседі, егер кездесе ќалѓан к‰нде де ол саудагерлердікі болып шыѓады. Ќостыњ киіз ‰йден айырмашылыѓы, оныњ шањыраѓы болмайды, тек ±зын уыќтардыњ бастарын біріктіріп шошайтып байластырады, ал уыќтардыњ тµменгі жаѓы ілмек жіппен керегелердіњ басына бекітіледі, екі керегеден артыќ ќос сирек болады» – деп [81, б.101]. Ал ¤. Жєнібеков: Алѓашќы ањшыныњ дала жаѓдайында ќалыптастырѓан баспанасы жерге ќадалѓан сырыќтардыњ басын ќосып буатындыќтан ќањќасы с‰йір болып бітетін, сырты аѓаштыњ ќабыѓымен, ањ терілерімен жабылатын ќос (бастапќы аты белгісіз) немесе жерді ш±ќырлап ќазып, ортасына тµбедегі т‰тін шыѓатын тесіктіњ ернеуін шабаќтауѓа орайластыра єр жерден ќойылатын, бір-бірімен байластырылѓан тіреуіш ашаларѓа аѓаш б±таќтарын тастап, ‰стін шµп-шаламмен жаба салатын, кіріп-шыѓатын ойыѓы бар кепе (бастапќы аты белгісіз) болѓан деп жорамалдауѓа болады – дейді [82, б.18-19]. Байпақов пен Нұржановтың пікірлері де ден қоярлық: г‰н ќостарыныњ архитектуралыќ – жоспарлау негіздері кµшпенділер µмірініњ кµптеген басќа да жаќтары сияќты ±заќ уаќыт бойы саќталѓан. Ќостар ќалалардыњ ќалыптасуына негіз болѓан деген ойды айтады [83, б.126].

Түркі лексемасы көш көптеген елдерге еніп, олардың да жиі қолданатын лексиконына айналды. Мысалы мына алынған деректе: Одним из самых употребляемых тюрккизмов в английском языке является соасћ – «‰лкен жабыќ телега в основном значении. Большинство этимологических словарей указывают первоисточником слова соасћ название деревни в Венгрии – Косs, где якобы была сделана первая большая крытая телега. Но еще в древнерусском языке было известно тюркское заимствование кочь, обозначавшее «большую крытую телегу для кочевания», которую позже начали называть кибиткой. От тюркского корня *куч «кочевать, переходить» образовано множество производных в разных языках, в том числе русские кочевать, кочевник, кочевье, кошевой, кощей, куча. Учитывая то, что древнерусский язык уже знал слова кочь в том же значении «большая крытая телега», когда венгры только пришли на аварские земли в Паннонии, логично предположить, что и венгерский, и русский, и немецкие 4343 языки 4545 (в форме kutsce) заимствовали это слово из 4444 язык 4646 одного из тех тюркских народов, с кем контактировали венгеры, русские и немцы, а именно из 4545 языка 4747 4646 тюрков 4848 – аваров, живших на территории современной Венгрии и разбитых в 800 году Карлом Великим, или даже из 4747 языка 4949 предков аваров–гуннов. В испанском языке также есть тюркизм сосће – «автомобиль, вагон». Тюркизмы переходили в английский язык через разные языки, например, немецкий: shabrack, trabant, испанский: bocasin, lackey; латинский: janissary, sable; итальянский: bergamot, kiosk/ Наибольшее количество тюркизмов перешло в английский язык из французского, например: badian, caigue, caviar, odalisgue, sabot, turkuose [INTERNET].

*Кµш – откочевка. «При наступлении весны киргизы (ќазаќ-автор) с зимнего пребывания перекочевывают на другие места. За несколько дней до этого они советуются со старейшинами своими о назначении места, на которое должны перекочевывать, и о времени начала передвижения аулов. Еще до вечера перед тем женщины навьючивают всем имуществом своих верблюдов, а утром они и мужчины наряжаются в лучшие платья и чуть свет последние гонят впереди скот, а первые следует за ними с навьюченными верблюдами» (Истор. КазССР, ф. 4, д. 2798, л. 248, л. 68) Из женщин «одна, преимущественнее, убрав лощадь, имеющую быть под нею, хорошей сбруею, следует впереди ..., девицы же, находящиеся в возрасте лет, во время перекочевик поют песни и на лошадях перегоняют одна другую» (Там же, лл. 70-73) [80, б.289].

Л. З. Будагов: дж. кошы кощъ, кир. қосы косъ, каз. кушъ (монг. хошъ – пара) 1) пара наполненныхъ виномъ чашъ: ќос ќос по парно, ќос аяќ `жердіњ ќояны, тышќан`; ќос аѓаш `екі т‰бірден жалѓыз аѓаштыќ µсіп шыѓуы`; ќосауыз `екі ±њѓылы мылтыќ`; ќосе мылтыќ, екі соќќылы мылтыќ`; ќоштас `µркештері бір-біріне с‰йкеніп ж‰рген т‰йе (бір µркешті жєне екі µркешті т‰йелердіњ ж‰рісі)`; ќ±с жауырын `екі айрыќты ±шы бар жебе`; ќос тамба` екі//таяќшалы тањба`; Ќос тањбалы `ішкі Ордадаѓы рудыњ аты`; ќосылмаќ, ќосылым`шаѓыстыру, ж±бымен ќою`; коштаймакъ `µлењді дуэтпен айту, дуэтъ-бірігіп µлең айту`(Вамб.); ќос кµрік `екіден кµріну, ќорыќќанѓа ќос көрінеді – А. Ќ.` алт. кошъ `малдыњ екі жаѓына артќан тењ`; ќосто `ќосарланып сµйлеу`; ќосто `жарыса сµйлеу`; апарар ќосќа т±рѓан `киіз ‰й жанында т±р`; ќоштан `бірге болу, бірге т±ру`; т.б. б±л сµздердіњ алѓашќы мағынасы, кейіннен шалаша, лачуги, балаган `малшылар мен балыќшылар мекені`; `уаќытша ќойылѓан палатка`; ќырѓ. жорыќ кибиткасы, жолым ‰й`; б±ќ. Сол мағынамен сєйкес, Ќырѓыздыњ ќос аѓасы сµзініњ шыѓуына себеп болды дейді. Ќос аѓасы кµшті, керуенді басќаратын, жорыќтаѓы ењ ‰лкені, басшысы; ал, кейіннен титул ретінде (мырза сµзі ќолданылды. Б±ќ. Хиу. Ќос басы деген мағына береді. Б±л деген жоѓарѓы лауазымдыќ шен. Министрдіњ бірінші орынбасары, ќызметшісі, ханныњ кµмекшісі т.б. ќолданылѓан. Запорожье єскері, татарлардан ауысќан кµшем сµзін бас штабтыњ т±рѓан ‰йін атаѓан, ќосташы `бір кибитканыњ ішінде отыру, ашынасы, жолдасы; ќ±шаќта `ашынасы, єйелі; ќос ауыл кµшмак`шарбаќ секілді ќамыстан т±рѓызылѓан баспана т.б. көптеген мағынасы бар – аударған – А. Қ. [20, б.82-83]. Бұл орайда Д. С. Лихачевтан алынған мына мысалдың да маңызы зор: Стрляй, господйне, Кончакά, поганого кощея, за землю Русскую, за раны Йгоревы, буего Святславлича...Кончак (ќон+шаќ) -шаќ//шек (ќ±лыншаќ, келіншек т.б.) кішірейткіш ж±рнаќ екендігі белгілі, кощей (ќосшы) т‰рік сµздері екендігі айдан аныќ [84, б.136].

Н. А. Баскаков куръ может рассматриваеться как заимствование из половецкого со значением `земляные валы, дворы, огороды`, т.е. со значением, близким к современному русскому слову курень. В русском языке слова курень имеет значение `шалаш, стан, барак`, в украйнском `избы в одной куче, часть войска` ср. куренной атаман (Преображенский, 1958, с. 416). `казацкое селение, пекарня, будка, шалаш`, в польском - `землянка, лачуга` (Фасмер, II, 425). Слова курень этимологически связано с тюрко-монгольской основой: алт. küre-, кирг. kürö-, `грести землю лопатой, сгребать лопатой` и производными от этой основы: алт. ` küren- `окапывается землей`, küreе `земляной вал`, küren `толпа, племя`, куманд. kürentik `двор, вычищенное место перед домом`, кумык, güren `загон для скота`, kürän `юрты в степи, построенные по кругу`, монг. gürіen ~ gürjen `огороженное место, загон для скота`. Однако возможно также, что слова куръ, كور генетически связано с тюркской глагольной основой qurmaq `строить, поставить `, šadyr qurmaq `поставить, разбить палатку` (Будагов, II, 77- бұл туралы құрық бөлімін қараңыз – А.Қ.), ср. тат. qur. `строить, сооружать, воздвигать ~ строительство, сооружение, постройка` (ТРС, 1966, с. 283), от глагольное имя от которой (quruw `строение, постройка`) могло быть заимствовано русским языком в форме кура, ср. каз., ккалп. qora `хлев, загон, загородка (для скота) (ККРС, 1958, с. 401), كور курь – тюркское заимствованное слова кура или курень со значением `земляные валы, огороды, постройки, стены`, но не кур. ~ русск. петухов – дейді (Баск. 1985: – С. 159-160).

Л. Будагов: к. جادر,جانر,جاتور кир. شاتر1) палатка, шатёръ, пологъ. 2) женское блое покрывало, въ которое окутываются съ головы до ногъ, занвсъ у постели, зонтикъ т.б. (454); п. جَتْر шатыр – күнқағар Шығыста патшаның беделіне ежелден қызмет еткен. Қолында күнқағары бар сүрет (парс. тарихы 612 ж. Қолжазбада. Гиджры. Анкет те бар). Арабтар «жтр جتر», «штр شتر» – дейді. Көпше «شتور штер», аударылғанда «المِظَللَة алғале» болады. Түрк. Мағынасы жоғарыға құрылған «палатка» (جادر шатер – мүмкін جتر жтр – дің өңделіп орыс тіліне шатёръ болып енген) аударған, транскрипциясын жасаған – А. Қ. (470) [8, б.454, 470].

А. Ж±банов: «Точно так же нельзя признать в оформлении слов ±йат и ±йал флективного начала только лишь потому, что основа ±йа мертва. Впрочем, ±йа в свою очередь не чистая, а производная основа, образованная от имени ±й посредством суффикса «а» (наличного в ас – а – «кушать» от ас – «кушанье», ойна – «играть» от ойын – «игра»)» – дейді [12, б.544]. Ѓ. М±сабаев: «Мысалы, ±йы, ±ял, оян етістіктерініњ т‰бірі – ‰й болѓан» – деп жазды [85, б.117]. Ѓ. М±сабаев µз ойын жалѓастыра келіп, біз келтірген жоғарыдағы Ќ. Ж±бановтың пікіріне қарай ±я депті де, ар жаѓын айтпапты дейді. Б±лар кµне д‰ниеніњ µзінде – ±д/уд, од деп айтылѓан. Сондыќтан, Орхон жазуында бу одке олуртым делінген. М±ндаѓы одке – ‰й-ге деген сµз еді. Ол ‰й орда деген ±ѓымда еді. Кµне т‰ркі тілінде уд сµзініњ бір мағынасы ±йќы. Мысалы, ±да, тышта ќалысы ќобыранып йеті юз болты – ‰йде, тыста ќалѓандар жиналып жеті ж‰з болды (Тоныќ±ќ ескерткіші, 4-шумаќ, С. Е. Малов, ПДП, 61-бет.) О бастағы ұд>ұй, 1) хандан атауы; 2) тұрақ үй; 3) ұйқы сөзінің түбірі; 4) ұю – сүттің ұюы, аяқ ұю, ұйып тыңдау; 5) осыдан ұят сөзі жасалуы; 6) ояну, ояту етістіктерінің түбірі болуы таң қаларлық құбылыс емес – дейді [85, б.118]. Демек, Мұсабаевтің ұд // үй (мекен-жай) көне түбірі болған деген сөзінің жаны бар. Көне түркі тілінде үй дегенді отке деген.

Ѓ. М±сабаев, Н. Я. Бичуринніњ ‰йсін жєне хун жайында айтылѓан деректерді талдайды. Єсіресе, бізді ‰йсін туралы пікірі ќызыќтырады. ‡йсін деген атау ‰й жєне сін (шењ) деген екі сµз. Ескі т‰ркімен тілінде ‰йшен (Кµроглы жырында) бір нєрсеніњ ‰йілген, топталѓан жері деген мағынасы осы к‰нге дейін саќталѓан. Сондыќтан, ‰йсін сµзі ру, тайпалардыњ жиналатын жері, мемлекеті деп ±ѓынуѓа болады. ¤йткені, м±ндаѓы ‰й сµзініњ мағынасы да ќазіргі т‰сініктен басќашараќ – дейді [85, б.24].

Л. З. Будаговтың сөздігінде: тур. اُيْ ауы уй, эй, звукъ, крикъ (шшу سس ) اوي ويرمك ауы ±йрмќ издавать звукъ, кричать; қаз. اويا а±ие (у), اُيا айа, اويهа±йе, тур. ад. يوا й±а, к. Сл. اوا а±а 1) гнъздо, берлога, нора; اويالامق ауйламақ, اوياطاشيمق ауйа тасмаќ вить гнздо, اويالاشمق ауиалашмаќ, اوالانمق ауаланмаќ, гнздиться; кир. جانمز اويادن شيغا جازدي жанымыз ±адан шыѓа жазды чуть душа не выскочила изъ гнзда (жаны ±ядан шыѓа жаздады. 2) алт. اويه а±йа äjÿ суставъ (въ членахъ тла): а±йа зйнйы اويه زينين ايريغار айрѓар а±йа отдлите его суставы другь оть друга, т.е. разските его на части – деп түсіндірген транскрипциясын жазған және аударған – А. Қ. [8, б.165].

В. В. Радлов: «ін телеуіттер нора, берлога, въ которыхъ живутъ животные; мтка въ ух домашнихъ животныхъ какъ знакъ собственности каждого отд ленія рода» – дейді [17, б.1438]. Ал, С. Е. Малов еңбегінде: ¦йа `ж±мыртќа`; ќара. Ойа; басќа т‰ркі тілдерінде б±л сµз «±я» деген мағына береді; ќара. Чыдан (Малов, 129-бет). Бұдан әрі Малов й±, й±е (< ±й ) `дом`; меніњ й±те `у меня дома`; ќара й± `палатка, шатер` (горных уйгыров, прокопченный дочерна дымом). АФТ, 0104: й± ваш `крыша дома, верх дома`; см. Ж±е, йу (45 б); ±й `дом, жилище` (чаще употребляется с метатезисом: й±); ара ±й `кладовка, чуланчик`; аќ ±й `белый дом` (т.е. палатка невесты и ее родных при приезде свадебных поездом к жениху) см. ±. Ср.: тувинск.: ±й `юрта` (132 -бет) түрлі нұсқасын берген [11, б.129, 45, 132];

О. Сулейменов: Например, буква – иероглиф A – äb (äv, ev) - «дом» в булгаро – кипчакских языках, видимо, должен был называться üj – «дом» (каз., тат., башк. и. др.). В словах письменного происхождения мы до сих пор встречаем странное чередование, которое нельзя считать фонетическим. Чередуются слоги – ev / üj. (cр. Тур. sev, аз. Säv – «люби» и каз.). süj – «люби»; тур. sevinch, аз. Sävinch – «радость» и каз. Süjinshi.) – дейді [86, б.3]. Расында да ±д > ±й > ‰й (т±раќты ‰й) аты шыќќан. Ал, ‰й (топыраќтыњ ‰йілуінен ж±ѓынѓан). Шошаќ зираттар, *к‰мбез (к‰н + бас) аспан мен тілдескен деген мағына бєрі де о бастаѓы мағынасы топыраќтыњ ‰йілуінен (‰й) ±ќсастырып, сол бейнені шындыќќа жуыќтатќан [87, б.226]. *Кумбез – мавзолей, надгробное сооружение (Потанин, 352). Тағыда Л.З. Будаговтың сөздігіне жүгініп көрелік: «дж. тат. а±й (о) низменное мсто, ямина, оврагъ (противуп. وي ±йы) اويكن جير а±йгы жер земля съ оврагами, اويلو جوقورلوجر ±й аяќ ж±ќараќ жер ямистое и неровное мсто, дж, тат. اوُي ±й (ÿ), тур. او ±й, ад ±йы. ايو эвъ, домъ, اويجكلاج اوي كنه ±й алды, يوقاري اوي жоѓары ±й, ауылдасы жильцы одного и того же дома, ќырѓыз. قرا اوي ќара ±й черная балка б±дан єрі єйелдер туралы, ‰йдіњ жиһазы туралы» т.б. айтылады [8, б.163-165].

Сары Ұйғырлар тілін зерттеген С.Е. Малов осы ойға ұқсас: Ор - `класть`; зур орса йемес – тро `если положишь (в род) ягоды «зур», - не ест`; см. Ур-. Ср.: ору -. РСЛ., 1, 1048: ора-; шорск., койб., кач., сагайск., кирг., уйг.-таранч., чаг. `завертывать, пеленать, обивать`. Ор `в древности`, `когда – то`: ор ахќа `в древности (был) старик`- древний старец деген мағыналарын көрсетеді [11, б.82]. В.В. Радлов орда [Tel] = орда нора животныхъ – die Höhle der Thiere және орду – хан ордасы деген мағынасы барлығын жазады [17, б.1071].

Жоғарыдағы мысалдарда кµњіл бµлетін бір дерек бар ол - юз сµзі. Юз//жүз сөзі қазақ құрылымының ‰ш ж‰зіне дейін болѓан юз оныњ ‰ш ж‰зге ешбір ќатысы жоќ. Б±л туралы танымал тілші Мұхтар Арын: Мысалы, «орда» сµзін ќазаќ даласына алып келген Шыњѓысхан. Моњѓолдыњ «орду» деген сµзі. Б±л µз кезегінде «‰лкен ‰й», «ќасиетті ‰й» деген мағынаны білдіреді. Осылардыњ ішіндегі бізге ќажетті мағына – «‰лкен ‰й». Кµпке дейін «орда» сµзі «юз» деген сµзбен бірге ќолданылып келген екен. Б±л кезде ќазаќта «ж‰з» пайдаланылмайтын. Мысалы, «юз орда» – деп айтылатын. М±ндаѓы «юз» ќазаќтыњ «ж‰з» санымен мағыналас сµз емес. Оѓан тіпті ќатысы жоќ. «Юз» деген сµздіњ бір мағынасы «боз» деген сµзбен жаќындасады деп Юдиннің пікірін қолдайды [88]. Демек, орда//‰й//юз// ‰й сияќты да ќолданылѓан. Тµњкеріске дейінгі сµздіктерде ‰йдіњ бірнеше атаулары: Скалон, Лаптев, Кушербаев, Бокин (Бокин Т. Русско-киргизкий словарь. Верный, 1913., С. 12.). Фальк (Рalk G Р. Beutrage zur th1erkenntn3ss und volkezeibung. Bd III. CПб 1786. s. 581.) т.б.; Ильм., КРС: кіийз ‰й, аѓа ‰й, тас, отау, орда. Букин: аѓаш ‰й, кепе (землянка), курке (балаѓан), лашыќ (чулон), там (дом), ‰й (дом, кибитка) түрлерін атайды. Аталѓан сµздіктердіњ ішінде ќазаќ ‰й (киіз ‰й) жан-жаќты сµз болатыны – Ильминский сµздігі. 1897 жылѓы ќазаќша-орысша сµздіктіњ Ильминский материалын т‰гел ќамтыѓаны белгілі – дейді М. Малбақов [77, б.13-19]. Ұя түркі сөзінің негізінде жаңа бір мағыналы ұранқай баспана атауы пайда болған сияқты.

Є. Марѓ±лан «Ќазаќ ‰йі жєне оныњ жићаздары» деген ењбегінде киіз ‰йлердіњ екі, ‰ш ќанаттан бастап, он екі, он сегіз, отыз ќанатќа дейін жететін ‰лкен т‰рлері болѓандыѓын, бір ‰йдіњ керегелерініњ басы 70-80-нен бастап 360-ќа дейін болатындыѓын айтады (Қасиманов, Қазақ әдебиеті. 1993. № 14 (2296). Л. Н. Гумилев: Біраќ ќытайларѓа бєрінен де гµрі киіз ‰й кµбірек ±найды... Бо Цзюй-и киіз ‰йді «кµгілдір» - деп, атап «Кµк ордамен ќоштасу» – деген µлењін шыѓарады: