Мыњ ќаралы ќойдыњ ж‰ні кетті ѓой

Мыњ ќаралы ќойдыњ ж‰ні кетті ѓой,

Екі ж‰здей ж‰зік ала кепті ѓой.

Неде болса, бір керемет жасаѓан ...

Киіз ‰й тіркесін екіге бµліп ќарастырамыз. Алдымен, киіз сµзіне тоќталалыќ. Біздіњ жорамалымыз бойынша киіз (кигіз) ки + гіз т‰бір мен ќосымшадан т±ратын сияќты. Себебі, ќазаќ тілінде біз (бігіз), м‰йіз (мігіз) т‰рінде айтылѓан. С. Аманжолов былай дейді: Можно безконечно искать, но едва ли можно определить, откуда брался корень слова біз (шило). Но вот, южный диалект (Жуалинский район) сохранил нам слова бігіз² (шило), которое, учитывая возможность чередования м//б, ‰//і, в свою очередь можно сопоставить со словом мігіз – м‰гіз – м‰йіз (рога) [24, б.152-153]. В.В. Радлов мÿjÿз// мÿңÿз// мÿгÿз – рогъ – деп жазды [17, б.2221]. Л. Будагов: а. كاغد кягізъ (каз. كاغد, тур. простор. كاغد кягізъ), бумага كاغدطباغي тат. تاقته كاغد листь бумаги, почтовая бумага, паспорть. т.б. мағыналарын көрсетеді [20, б.109]. А. Ж±банов: Еміз – єуелде емгіз болѓан дейді [12, б.75]. К. Аханов: Мысалы, ќ±рал атауы – біз деген сµз ертеректе бігіз т‰рінде дыбысталѓан. Б±л кµне форма µзбек, ±йѓыр тілдерінде саќталѓан. Ќырѓыз, ќараќалпаќ т.б. т‰ркі тілдерінде сµз ортасындаѓы г дыбысыныњ редукцияланып т‰сіп ќалуы нєтижесінде б±л сµз біз т‰рінде дыбысталѓан. М‰йіз сµзініњ кµне формасы – м‰њіз ±йѓыр тілінде саќталѓан. Т‰ркі тілдерініњ тарихынан м дыбысы мен б дыбысыныњ, ‰ дыбысы мен і дыбысыныњ µз ара алмасуы жєне кейде ќ, к, ѓ, г дыбыстарыныњ µзгеріп басќа дыбыстармен алмасуы не т‰сіп ќалуы жиі ±шырасады – дегенді айтады [90, б.144]. Є. Ќайдаров, М. Оразов: Сондай-аќ, ќысањ дауысты дыбыстардан соњ т‰бір соњында ѓ саќталынбаѓан – дейді (сары) [91, б.124]. М. Томанов: Сµз соњындаѓы ќ, ѓ, к, г дауыссыздары т‰ркі тілдерініњ кµпшілігінде т‰сіп ќалѓан: элліг – элли – елу, атлыѓ – атлы – атты, сары-сары т.б. Б±л позицияда т‰рікмен, єзербайжан тілдерінде ѓ, г дыбыстары саќталып ќалѓан [92, б.69]. А. Хасенова: Біріншіден -ыз (-із) аффиксі -ѓыз (-гіз) аффиксінен ќысќарып барып (емгіз > еміз) түрінде ќалыптасќанын, б±ѓан сарығ > сары, улуѓ > ±лы, бігіз > біз сияќты т.б. салыстыруѓа болатынын жазады [93, б.183]. Ш. Сарыбаев: Тілімізде ќатар ќолданылып ж‰рген кигіз – киіз, мањдай – мањлай, т.б. сияќты ќос сыњарлар кµп – десе [65, б.507], қазаќ тілініњ диалектісінде «киізді», «кигіз» деп атау да кездесіп отырады – дейді (Тлепин, 12 б.).

Демек, -із< -гіз сµз жасаушы ж±рнаќтыњ міндетін атќарып т±р деуге толық негіз бар. Тілдіњ даму барысында -г дыбысыныњ т‰сіп ќалып, субстантивтеніп (киіз) жабатын (адам киімді киеді – салыстырыњыз) заттыњ аты пайда болѓан сияќты. Егер де -із тікелей зат есімнен (біз ~ бігіз//м‰йіз~м‰гіз) т‰бірден жасалса бі//м‰ т‰бірі деп ќарастырамыз ба? Н. Ж‰нісов: -сыњыз ќосымшасы морфологиялыќ ќ±рамы жаѓынан к‰рделі (-сыњ+ыз, -сіњ+із) болып келеді. -сыњ, -сіњ жіктік жалѓауыныњ II жаќтыќ жекеше т‰рімен т±лѓалас, ал -ыз, -із-діњ тегі туралы екі т‰рлі кµзќарас бар. Біреуі – м±ны т‰ркі тілдеріндегі кµптік жалѓауыныњ кµне т‰рі деп білу де, екіншісі – оны жіктеу есімдігініњ -сыз, -сіз ќосымшасынан дамыѓан, сонымен тектес ќосымша деп тану [49, б.72]. -Ыњыз кµптік мағына беретін ќосымша екенін М. Ќашќари да жазған еді [10, б.112]; М. Томанов [92].

«Орда» сµзін ор + да (т‰бір + ќосымша) деп ќарастыруѓа болар еді. Себебі, С. Е. Малов: ор `класт`; зур орса йемес-тро `если положишь (в рот) ягоды «зур», - не есть`; см. ур-. Ср. Ору-. РСл, 1, 1048: ора -; шорск., койб., кач., сагайск., кирг., уйг.-таранч., чаг. `завертывать, пеленать, обвивать`. Ор `в древности`, `когда-то`: ор ахќа `в древности (был) старик`- древний старец – деп жазды [11, б.82]. В. В. Радлов: орда-нора животныхъ 1) дворецъ, палатка султана, ханская ставка, лагер хана десе; ода, одау комната, жилище, домъ, одау – отау, шалаш, балаганъ, станъ сияқты түрлерін атайды [17; б.1072, 1120]. Этимологиялыќ сµздікте: Орда сµзі орын (орна, орнау, орналасу) сµзімен т‰бірлес. Тайпа бір жерге «орналасты, орнады» дегенді Махмут Ќашќаридіњ заманында ordulandi: beg bir уerig* оrdulandi деген кµрінеді (МК., т. I, 296). *Өрік зат. Майлы дєні бар, ќызѓылт сары т‰сті шырынды жеміс жєне сол жеміс µсетін тікенекті аѓаш (ЌТТС. 206) (ЌТҚЭС. 1966:153 б.). М. Ќашќаридіњ уerig* (µрік) сµзіне мєн берілмегенге ±ќсайды. Уerig > µрік > урыг > ±рыќ. Демек, С. Малов жазған аузына дєн (±рыќ) салу сµзі шындыќќа жуыќ келеді. М. Ќашќари (µрік орѓа салынды ~ µрік орналастырылды ~ µрік орнады) уerig оrdulandi – деп µте д±рыс жазѓан. Ор -1.зат. Терењ ќазылѓан жер (ЌТТС, 179). Ор // ш±ќыр альтернативіне зер салсаќ Л.З. Будагов: тат. جوقر(о), جوقور, جونكغر, جونكر, جونكغول тур. جقور ченгер (جونقر ш±њќыр – А.Ќ.) (كنده кнре), глубокій; яма, ровъ, рытвина, тур. جقورير шќ±рйы низменная земля كوزلرك جقورلري к‰злрк жќ±рары впадины глазъ, тоб. جونكغرجاق ж±нк±р жаќ оврагъ, лунка, جوقرلق ж±ќраќ буерачникъ; جقورلو жқ±рла неровный, шероховатый; гл. Тур. جقورلتمق шќырлатмаќ, тат. ж±нќрламаќ جوقولامق, ж±нќ±рламаќ جونكقرلامق длать ямой, углублять, изрывать, шќ±рлнамаќ جقورلنمق воз. Ад. Ж±қа дүшмек جوخوه دوشمك впасть, длатся впадинами, ямками (например щеки); впасть въ яму; каз. اويلي جنكر а±йы шыњќы изрытое, ямистое мсто, земля, неудобная для колодцахъ (изъ которого достаютъ воду для лощадей, въ Крыму), колодезъ (весьма глубокій) – деп түсіндіреді [8, б.496].

Ќаѓандар орда деп аталѓан жазѓы, ќысќы т±раѓы болды. Жаздыг‰ні олар дµњгелекке тігілген жібек шатырда, палаткада т±рды, ал ќыстыг‰ні айнала ќабырѓа т±рѓызылып, ор ќазылѓан ќорѓан типтес ‰йде т±рды. Земархтыњ айтуына ќараѓанда, Дизабул ќаѓан Византияныњ елшілерін шатырда жєне алтындаѓан баѓаналары бар аѓаш ‰йде ќабылдаѓан деген дерек бар [95, б.91]. Ќ. Байпаќов, А. Н±ржанов Сауран ќаласы туралы: Ќаланыњ µзі биік ќабырѓамен ќоршалѓан, ал, оныњ айналасы - ор* – дейді [83, б.84]. Ќ±рбанѓали Халид «Орда мағынасы» деген жазбасында: Орданыњ µзі µзбекшеде «патшаныњ отауы» деген сµз болып, ол ќалада ма, далада ма хан отау кµтерсе «орда» аталѓан. ¦лы ж±рт, яѓни ±лы орда дегенге келеді, одан Сарай шаћары болу керек, алайда «Жаћоннамада» жазылѓандай 1085 жылы опат болып, ±лы Шыњѓыс орнына болды – деп жазды [56, б.101]. Ш. Уєлиханов орда сµзіне кµњіл бµлген: Ќазаќтар ‰ш ж‰зге бµлінеді; (орыстар Большая Орда, Средняя Орда, Младшая Орда деп атайды) ¦лы ж‰з, Орта ж‰з, Кіші ж‰з [81, б.110]. Белая орда-в настоящем контексте «орда» - богатая, подобная дворцу, юрта (Потанин, 352). Б±л орайда, М±хтар Ќ±л-М±хаммедті ќарањыз: (Орыс энциклопедияларындаѓы ќазаќ шежіресі. 1994: 69 б). Есмаѓамбетовтіњ мына сµзі: «В. Рубрих жіті кµзбен кµре, ќаѓаз бетіне т‰сіре білді. Оныњ к‰нделігін оќыѓан кезде Батый Сарайындаѓы жолаушылар ‰йі («яма»), оѓан Батыстан келіп жатќан саудагерлер, Ќараќорымда еркін де бай т±ратын алтын ісініњ шебері париждік Буш, ¦лы хан иеліктерінде табысты сауда ж‰ргізіп ж‰рген армияндар, венгерлер, гректер кµз алдыњда т±рады» – дегендегі «яма» сµзі кµњіл аудартады [54, б.56].

1891 жылы «Дала уалаяты газетінде» 10 санында жарияланған «Орда» деген сµздіњ мағынасы деген маќалада Кіші ж‰здіњ с±лтаны З±лќарнайын Шµкі±лы да µз ойын ортаѓа салѓан: «Соныњ ‰шін хандарыныњ ‰йлерін ќ±рмет етіп «орда» – деп атасќан екен» – деп жазды [96, б.186-187]. Ал, И. Фальк* «Ќазаќ терминдерініњ шыѓу тегі туралы» деген маќаласында: Ќазаќтар (ќырѓыздар) ежелден жеке ‰ш ордаѓа, яѓни тобырѓа (Norden немесе Orden), ал єрбір орда он центурийге немесе мыњдыќтарѓа бµлініп келді. «Кергер», дала адамдары – ќазаќтар ‡лкен Орданы осылай атайды (Koerder). Ќалѓан екі орда µздеріне «ќыр ќазаќ» деген ат алды, б±л «ќыр» - шµл жєне «ќазаќ» – батыл деген сµздерден шыќќан» – дейді (И. Фальк. Императорлыќ Ѓылым академиясы шыѓаратын Ресей бойынша ѓылыми саяхаттардыњ толыќ жинаѓы. СПБ., 7-том, VII бет.). *Иоганн Петер Фальк (1727-1774) – швед дєрігері жєне жаратылыстанушы. Петербург ѓылым академиясында ж±мыс істеді. 1769-1773 жылдары Ќазаќстанѓа, Повольжеге жєне Батыс Сібірге экспедиция жасап, ќазаќ, татар жєне ќалмаќ халыќтарыныњ тарихы жµнінде материалдар жинады [63, б.65]. Орда ќ±рылымы туралы Л. Н. Гумилев та жан-жаќты жазды [89, б.58-59]. Ќ. Салѓара±лы «...біздіњ тарихи таќырыпќа ќалам тартып ж‰рген жазушыларымыз «Хан ордасы» деген ±ѓымды ќате т‰сініп, «хан ‰йі» деген мағынада ќолданатын тєрізді. ¤йткені, олар ханды ордада ‰й ішімен жатып-т±рѓызады, тамаќ ішкізеді, таѓы басќа тірліктер жасатќызады. Меніњ т‰сінігімде орда ханныњ жататын ‰йі болмауы керек» – дейді (Қ. Салѓара±лы. Ќазаќтыњ ќилы тарихы. –Алматы: Жалын, 1992. – 80 б). Ќ. Салѓара±лыныњ айтып отырѓанындай ойды жоѓарыда З±лќарнайын±лы айтып кетті. Ол «орда» деген ќараша халыќтыњ аќыл-кењес с±райтын, ханѓа сый-сияпат беретін жері еді дейді.

Түйін. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев орда сөзін үй отау мағынасында қолданған. Ін > ұя > ор > орда >ор<>жар~жам>жамшік<>ямчик>жам (жәмшік).

Жәмшік. Сол кезде Антон жємшік кіріп келді, Екенін Владимир біліп келді (Шєкєрім, 420); Антон жємшік ысќырып жібергенде, Єлдеќайда ап кетті баќша ќалды ( Шєкєрім, 421);

Шәкәрім жәмшік лексемасын атқосшы, ат айдаушы сияқты қолданған. К. Аханов: Ямщик сµзі монѓол тілініњ ям (почта станциясы дегенді білдіреді) жєне орыс тіліндегі -щик суффиксініњ ќосындысынан жасалѓан. Б±л сµзді жасалу т±рѓысынан алѓанда, орыс тіліндегі зеленщин, каменщик сµздерімен бір ќатарѓа ќоюѓа жєне олардыњ арасында белгілі бір ±ќсастыќ бар деп тануѓа єбден болады*. Ям сµзі монѓол тілінен орыс тіліне татар тілі арќылы енген екен де, оныњ туынды т‰рі ямщик орыс тілінен т‰ркі тілдеріне, соныњ ішінде ќазаќ тіліне, жємшік т‰рінде енген (Дмитриев Н. К. О тюркских элементах русского словаря. – Лексикографический сборник, вып. III, М., 1958, стр. 37) [90, б.195].

Жамбыға қатысты деректі келтірерлік: Түрліше салмақта, формада құйылған сом (кесек) күмістің ертеде ямб деп атағалғанын В. Дальдің түсіндірме сөздігінен де, басқа материалдардан да кездестіреміз. Қырғыз тілінде жамбы – қытайша ақша орына қолданылған, салмағы мен формасы әр түрлі кесек күміс, ұйғырша ямб – қытайдың 52 сәрі (сәрі – 35 грамм) бағасындағы күміс кесегі (Уйг. – кит. – рус. лұғат.). Ал монғол тіліндегі юмбүү (юамбүү) – елу лан бағасындағы күміс, ауыспалы мағынада ямба дәреже, право, шен ұғымын білдіреді. Жамбы қытайша – юань және бао деген екі сөзден құралған. Қытай тілінде юяань [2] монета, ақша, бао [3] – құнды, бағалы. Яғни, құнды, бағалы ақша деген сөз. Қытайдың юаньбао атауы монғол тілінде юамбүү // юмбүү деп айтылады, ал бұл сөз ұйғыр тілінде ямбұ//ямбү, қазақ тілінде жамбы болып қалыптасқан деуге негіз бар. Жамбы атауы қазақ ортасына монғолдар ұйғыр, өзбек арқылы тараған болу керек. (Б.Б.) (ҚТҚЭС, 1966: 80).

Л. Будагов: п. يام йам, ямъ 1) курьерская, запасная лощадъ, курьеръ, гонецъ отсюда въ русскомъ ямщикъ – يامجيك у Біанки). [20, б.341]. Жәмшік. Jат почтовая станция, почтовые лошади... jaтчы von jat – чы ямщикъ (Рсл. III, 298, 311) В. Радлов: jам глиняная посуда для квашшенія кожи; jам 1) почтовая станція, 2) почтовыя лощади, съ открытой головой [17, 298-299]. Е. Жанпейісов йам (жам)-шы > ямщик > жәмшік // жемшік тұрғысында түсіндіруге болатынын айтады [37, б.76]. С. Аманжолов: Жам – (шом): үйінді, бопыр, боқтық (мусор) [24, б.376].; Жамбыл – қорған, үкен бекініс (укрепленное место, крепость, курган) [17, б.376]. Ал ящик // жәшік жәмшік сөзінің ықшамдалған нұсқасы болуы мүмкін.

Осыған ұқсас батырлар атып түсіретін жамбы - деген сөз бар. Жамбы > юань – бао (қытайша) //ямба (орысша) (жамбы) қазақша (күміс құйма) монғ sükа (балта) т.б мағыналары бар. Ал Будагов сөздігінде: джамбы, ямба – китайская серебр. монета – дейді (Будагов, 399). Біздің ойымызша, жамбы қытай тіліне енген түрік сөзіне ұқсайды. Осы жамбы сөзі жар екіге бөліп түсіру, қақ жару ұғымымен байланысты сияқты. Салыстыр: өзеннің екі қапталы – жар. Жамбыл мен жамбы мағынасы жағынан көп жуықтайды.

Жар ~ жам > жамшік <> ямчик > жам (жәмшік) монғол түбір тұлғасынан пайда болмаған. Жар (ор) синонимдері қазақ тілінің төл сөздері орыс тілінде ям тұлғасында өзгерген оған орыс тілінің -щик жұрнағы қосылып ямщик жаңа сөз пайда болған. Осы орыстың -щик жұрнағы ям-ға ешқандай қатысы жоқ жар-дың қазақылық фонетикалық өзгерісіне ұшыраған жәм тұлғасына қосылған -щик//-шік былайша айтқанда қазақтың өзінің төл жұрнағы сияқты. Жәм // жым тұлғасына -шік жұрнағы қосылып жәмшік сөзі пайда болған. Бұған жам > жар (қабырға) `өзеннің екі жағы жар` тығыз байланысы бар. Қызылжар, Үржар – деген қала бар. Жәмшік > жәрмеңке > жам > жар (тұрақ, қала). Жоғарыда айтылған жамбы (Жамбыл-қорған) қытай сөзінен шыққан деген пікір бар. Жамбы > жар фонетикалық өзгеріске түскен түріктердің төл сөзі болып шығады. Ал, жамбы (қытай сөзі дейді) (ілінген жамбыны ату) (қақ бөлу-жар, балтамен жар) жар етістігі негізінде шыққан сөз болуы мүмкін. Осы жар мен жар (өзеннің жары, қабырға жар) жар (қорған) тығыз байланысты. Жам аяқ – деген ыдыстың түрі де бар (ыдыс-аяқ бөлімін қараңыз). Жам (ыдыс) > жамбы > жамбыл > жам (қала).

Бұл неміс тілінің сөзі. Немісше Jaһr -ыл және Маrkt – сауда деген сөз. Немістер жылында бір рет белгілі бір жерде ұлы жиын сауда ұйымдастырып, оны Jaһrмаrkt деп атайды екен. Немістерден бұл сөз поляк тілі арқылы орыс тіліне ауысқан, мұнда сөз соңында -а жалғауы қосылып ярмарка түрінде қалыптасқан. Орыс тілінде бұл сөз өткен ғасырларда қазақ тіліне ауысқанда, қазақ тілінің фонетикалық заңына сай жәрменке болып енген (Н. Қ.) (ҚТҚЭС, 86).

Т‰сінікті болу ‰шін яр //жар// ям // ор // оршы // ямщик сµзіне мєн берелік. ЯМ-ям,-а,м. На Руси до 18 в.: станция на почтовом тракте, на к-рой сменялись проводниками, лошади и подводы, перевозящие государственные грузы, гонцов, послов [первонач. Cеление, отбывающее ямскую повинность]. Держать я. Стоять на яму с подводами. // прил. Ямской, -ая, -ое. Ямская повинность (натуральная или денежная повинность городских и сельских тягловых людей по содержанию яма, по поддержанию порядка на тракте). Ямская гоньба (стар.). Ямская изба. Я`МА - -ы,ж. 1. Углубление в земле. Ямщи`к- -а,м. Возница на ямских лошадях а также вообще возница. // пил. Ямщицкий, -ая,-ое (ТСРЯ: 1999. – 91, 28 с). Ямщик // Ямщиков орыс сµзі ретінде ономастика мєселесі бойынша ќаралды (Барандеев А.В. Новые книги по ономастике // Русский язык в школе. - Москва: Просвещение, 1990. №3. – С. 97). Ор // ора «яма» сөзіне көңіл бөлген (Ә. Қайдар, 1998: 274). Қараңыз: Баск, 1985. 108 – А.Қ.

Л. З. Будагов: اط باشجي ад башжы, قوشجي ќ±шжы кучеръ, извозчикъ, ямщикъ, اط توتوجي ад т±тмќ или اط باشي توتمق ад башы т±тмќ править лошадьми; اط باغوجي, قاراوجي ад баќѓ±шы, ќара±шы конюхъ, кучеръ [8, б.56]. Л. Будагов: кучеръ (ќ±ш + ер) ќ±ш (ат) ер (адам) т‰рік сµзі ат басшы, ќ±шжы (кµшір) атты кµне т‰ріктер ќ±ш // ќ±с деген сияќты. Кощъ, кось, кушъ монг. Хушъ – пара, пара лошадей, косат – один человкъ при спъшной зд берет двух коней, қосшы земленной заяцъ, тушканшик, қос ағашы дерево сросшееся въ одно отъ двухъ корней т.б. [20, б.82]. Объявляет айдаушы* Начинать байгу откуда; Началось борьба. Вот вышел* Рослый парень на поляну. Айдаушы* – распорядители во время скачек. Караван* – басши – предводитель каравана – деп, Тверитин түсінік берген [21,б.104].

Осы айтылғанға қатысты М. Қашқари ЕL. ЕЛ: тағы бір сипаттағы атауы. Ат түріктердің қанаты болғандықтан, атты «еl – ел» деп те атайды. Ат бағарларды ( ат бапкерлерін ) еl baшы: ел башы–ел басы» дейтіні сондықтан. Бұл «уәләят басы» деген сөз болса да, одан «ат бағар» деген ұғым аңғарылады – дейді [10, б.77]. Даяр ѓой ат арбањы із б±руымен, Ќанекей, кµњілдегі кµшір ќайда?! (М-Ж., 133); Антон кµшір атты айдап, бір ысќырып, Кµзден ѓайып болды да кетті сызып (Шєкєрім, 427); Тар көшені сағалап, Аяғын басып жүре алмай (Қобыланды, 81). Л. З. Будагов: тур. ќожы кочи قوجي (съ венгер.) телга, карета, ќµжйгі قوجيجيкучеръ кµшы атае قوجي ايله въ карет, въ экипаж, далнан кµжы صالنان قوجي коляска (фтйµ), тµрт таршау ќ±шиле кµшы دورت يارشلوقوشيلوقوجي карета запряженная въ 4 лошади (на что имлъ право только султанъ) – дейді (транскрипциясын жасаған және аударған – А. Қ.) [20, б.72].

Түйін: Ор//яма ямшик//жємшік//кµшір//көше семантикалыќ мағынасы бір сµздер екендігі кµрінеді. Жар>(жәмшік) сөзімен тығыз байланысты жәр: ор>ям>яма (жәм//жам)>жәм демек, жәм тілдің даму барысында өзгеріске түскен түркілік түбір тұлғасы сияқты.

Кірекеш пен кіреші бір сөз емес. Кіреші – негізі көруші, болмаса төрешінің ролін атқарған (Қ. Халид, 183). Кіреші жалғыз адам емес, бірнеше кісіден тағайындалады (М. Әуезовта кереші – күтуші адам ұғымында жұмсалған) (Е. Жанпейісов, 1973: № 6. 40). Жүк тартатын адамды кірекеш деген. Кірекеш – түйе тізген бәдәу – араб (М-Ж., 204). Кірекеш едік жолаушы, Қалаға кіріп барамыз (Алпамыс, 241). Кіре – жалданған көлік (К.К. Юдахин). Біздің ойымызша кір // гір жүк деген мағына беретін сияқты. Кірекеш-кіре-кеш. «Кире-ар. Наемная подвода» (КРС, 388). Кірекеш – кірекеш, жүк таратушы (жүк алып барушы, жүк алып қайтушы (Жанпейісов, 79). –кеш (кекеш) дегендегі жұрнақ сияқты.

Кіре – араб тілінде кираһун – ақы, жалданған көлік ақысы, арендалық ақы. К.К. Юдахин қырғыз тіліндегі кіре сөзін жалданған көлік, жалданған көлік ақысы, арендалық ақы деп, оның араб-парсы тілінен ауысқанын көрсетеді (Кир. – рус. сл. – М., 1940). Қазақ, қарақалпақ тілдерінден де кіре, кірей (кирей) дәл осындай мағыналарды білдіреді. Кіре түбірінен кіреші, кірекеш туынды түбірлер жасалған (А. Мах.) (ҚТҚЭС, 109).

Б±л т‰ркі сµздері екендігі А. Т. Ќайдаров, Е. А. Керімбаев келтірген: Орда – ќорѓан `место стоянки (поселения) орды`, Ордабасы – букв. `главная орда и т.д. дегендері жоғарыдағы ойымызды жалғастырған мысал болады [97, б.6]. Орыс тілініњ негізінде шыќпаѓан б±л сµз ямщик (архайзм) ќолданыстан ќалып ќойды. Ал, шыѓу негізі бар ор // орда сµзі к‰ні б‰гінге дейін ќолданылып келеді. Мурад Аджидің пікірі де маңызды саналады: для них строили дороги, ладили между городами «ямы» (так тюрки называли почту). Никто в ту пору не ездил быстрее. Ямщики – почтальоны доставляли депеши с невероятной скоростью-двести и даже триста километров в день покрывала ямщицкая тройка [98, б.85]. О. Сулейменовтіњ мына пікірі де ой тастайды: О – or , Θ orta (urta) Такое прочтение шире разошлось по тюркским языкам: urta центр (тат.), - orta- т.ж. (каз., тур., азерб.и др.). Общее название перешло на точку. Греки поступили на этом точке: a-orta – точка (черта). Но когда точка действительно превратилось в черту, они совершают ту же ошибку – *orda >Ћorda – прямая, пересекающая круг. Суффикс местного падежа имеет разновидности -ta (-te), da (-de); отложительного -tan (- ten) -dan (- den ) , что отразилось в формах слов: orda – 1) *центр, 2) ставка хана (каз), urda – войско (тур) ханныњ жазѓы ордасы кµш кезінде арбалардыњ жаѓалай дµњгеленіп т±ра ќалѓанда ортасында т±рады соны «орта» деген. Ал, ќыста кµшпенділер ханныњ ордасын айнала ќоршауға алып ќыстауларын салѓан [99, б.352]. О. Султаньяев Уєлихановтыњ сµзіне орай: «Так что слова ак орда, кук орда, сары орда нужно принимать не как название улуса или юрты, а как название главной стоянки, резиденции ханов» – дейді [9, б.363]. Ќазаќ ±ѓымында «орда» мен «орта» ‰лкен мағына берген. Б±л екі сµз де к‰н ±ѓымымен µте тыѓыз байланысты. Т‰ріктер жерді дµњгелек, домалаќ, ш±ќыр (тµрт б±рышты емес) дµњгелек ќылып ойып ќазѓан. Єсіресе, ањ аулаѓанда ор ќазѓан. Саха (якуттарда) «ордуу» - ін, ‰њгір мағынасын береді екен [100, б.89].

«Ордалы жылан» – деген тіркесі де бар. Олай болса, ањныњ іні б±л сµздіњ шыѓуына себепші болѓан. Ор, ін, ‰њгір, ш±ќыр сµздерініњ семантикалыќ мағынасы бір. «Жаз киіз ‰йде, ќыс неѓ±рлым жылы соќпада (äв) т±рды» немесе «Ќысќы ‰йлер (äв) саманнан, шымнан, ќамыстан салынѓан...» тұрақтары болды бұл туралы тағы бір оқырманың есіне сала кеткенді жөн көрдік [95, б.88]. Будагов ау эвъ – дом деп түсінік берген (1871: 215). Ә. Қайдар орыс тілі қабылдаған аул сөзі көптеген түркі тілдерінде өзіне тән (ауыл // айыл // аал // авыл т.б) ав тұлғада қолданылады – деген сөзін де қайталасақ артық етпейді деп ойлаймыз (Қазақ тілінің өзекті мәселелері. 2004: 61 б.).

Зерттеу нысанына байланысты құнды-құнды деген бірнеше деректерді ортаға салғанды дұрыс көрдік. Л. Будагов: ченгерь – глубокій; яма, ровь, рытвина, тур., низменная земля, впадина глазь, тоб. Овраг, лунка, буерачникь, неровный, шероховатый; т.б. [8, б.496]. Р. У. Арзиев: ќ±рылыспен байланысты: /эв «дом», капуг «дверь», тунэк «тюрма», орда, укак «башня»/; сµздерін келтіреді [204, б.11]. И. Абдувалиев аүїl `загон для скота` деген лексемамен айыл `кольцо катура подпруга` айнал сөзімен төркіндес екендігін, оның алғашқы түбір тұлғасы Севертянның көрсетуінше –ãғ- тіліне тиек етеді. К этому семантическому ряду отнесем также деревнетюркское еv ~ ев ~ еf ~ üj ~ üv `дом, юрта, помещение , которое и ныне имеется во многих тюркских языках, например: аз. ев `дом древней формы... Семантика слов айыл, агыл, авул связана с окружностью. ...считаем, что термин ағыл ~ айыл ~ авул в языке тюркских народов – кочевников первоначально имел значение `загон для скота`, а значение `дом, юрта, стойбище, аул` как места остановки кочевников для зимовки или для проведения лета возникли позднее, а значение `подпруга, кольцо катура` еще позднее. Бұған ай `луна` қатысы барлығын да жазады. Таким образом, в тюркских языках существует производящая основа аг с фонетическими вариантами ай ~ ав ~ ий ~ уй ~ уй, имеющая значение, связанное с окружностью, т.е. которая выступает первым компонентом киргизского термина агыл – дейді (Проб. этим. тюрк. яз. 1990. – С. 267-268). Ш. В. Габескирия -ïн (ïnïd) сµзіне кµњіл аударѓан [57, б.12].

1 аршын