Сєу мынадай берген; `сау, б‰тін, т±тас, б‰тіндей т±тас`, ал сыњары келе

Сєу мынадай берген; `сау, б‰тін, т±тас, б‰тіндей т±тас`, ал сыњары келе бас киімніњ аталымы ретінде оныњ ењ мањызды белгісімен: – сопаќшалау, ±зынша болуымен ерекшеленеді. *Сєукеле-старинный головной убор невесты и молодой женщины в течение первого года ее замужней жизни. Саукеле украшали серебром, золотом, драгоценными камнями, лентами и подвесками, которые спускались на плечи и спину женщины, обшивали бархатом, а по нему выкладывали жемчугом (ЌЖ. 1963. 286). Сәукеле сµзі ќазаќ, ќырѓыз т.б. т‰ркі тілдерінде – `сопаќшылау бас киім, єр т‰рлі асыл тастармен, ќымбат жібек б±лмен тысталѓан, ‰кі немесе ќауырсын ќадалѓан бас киім` деген мағына берген [37, б.7-9]. Сай // саі кейбір т‰ркі тілдерінде, т‰ріктер де, т‰ркімендер де, ќырѓыздар да `сау, мыќты, адал, к‰шті, танымал, белгілі` сияќты мағына береді. Сєй //сай -ды ќазаќ тіліндегі сєйг‰лік / сайг‰лік, ќырѓыз. Сай к‰лік, сай тұлпар, сай будан т‰ркі тілдес сµздер деп ќарастыруѓа болады. Сайг‰лігін ќуалап, Ќонаѓа шєћєрге келеді (М-Ж., 183); Сєйг‰лік сµзініњ екінші сыњары сєй/сай-сыз да к‰лік // кülüg ќолданыла береді. Sävrik cµзі Юнус Эмир шыѓармасында да кездеседі (Габескирия, 1984). Ќосымша ретінде мына мәліметтің де артығы болмас: Сєукеленіњ суреті Казахский народный костюм-деген кітапта жаќсы саќталѓан, 1958, 1, 21, 22 таблицалар; Ќазаќ ССР тарихы. – Алматы, 1957. 20; Сєукеле – єйелдіњ бас киімі, оны ±затылѓан ќыздар жєне оныњ жанына еріп ж‰ретін ќ±рбылар киген. Сєукеленіњ негізгі бµліктері – тєж, тµбе, ќ±лаќбау жєне артќы бойы. Сєукеленіњ тµбесі ќиыќ конус тєрізді болып келеді. Оныњ тµбесінде «тєж» – деп аталатын жартылай дµңгелек айдары болады. («Тәж» бөлімінен оқи аласыз.) ( Шањыраќ. – Алматы, 1990. 326); Р. Шойбеков: Сєукеле – сєукеленіњ сырѓасы- салпыншаѓы мол, µзі ±зын да ауыр болѓандыќтан, тек салтанатты кездерде сєукелеге байлайтын сырѓа // Ана тілі, 1991. № 16 (57); Ж. Манкеевада осы – сєукеле сөзіне мән бөргені байқалады [52, б.40]. Неше т‰рлі асыл тастармен безендірілген ќазаќ єйелдерініњ дєст‰рлі кµне бас киімі (ЌТТС, 1996: 255). Ш.В. Габескирия сєу т‰біріне ќатысты: sävrik – «освободиться, избавляться»: täkäbbür äjlämä kim sävrikäsin, sävrikmislär joluna birikäsin 15/13-4 «Для того, чтобы освободиться и присоединиться к освободившимся, не возгордись!» – деген мысал келтіреді [57, б.12].

Жас ұрпаққа тарихи маңызы жағынан сєукеленіњ баѓасын да білген артыќ болмас. Х. Арѓынбаев: «Бµкей ордасында кездескен бір т‰рініњ ќ±ны к‰міс аќшамен 1000 сомѓа баѓаланѓан екен. Ал, Семей тµњірегінде 2000 сомѓа жеткен кµрінеді» десе [58, б.63]. Ќ±рбанѓали Халид: «Біздіњ бала кезімізде бір Аякµз дуанына бір орыс тµресі келіп, сыбан елінде бір тµреніњ келінініњ сєукелесін музейге ала ма, не істемек білмедім 3000 сомѓа баѓалаѓанын естігенбіз. Кµргендер сєукеленіњ екі жаѓында т‰йе ќ±малаѓындай 4 маржан бар екен, 2000 мыњ тењге болды, ќалѓанын мыњѓа баѓалады десті» – дейді [56, б.178]. Л.З. Будагов: дж. سوكال саукел, саукл سوكل сÿкель, больной, болзнь, растройство, не будеть боле болзни (для тхъ, кто выпьетъ воды изъ источника кевсеръ, سوكال بولمق саукел болмаќ заболть (ibid. 68: у Вамб. Больной, слабый); Кир. سوكله саукле, سوكالا сеукелэ, женскій головной уборь у киргизовъ и башкировъ, носимый въ первый годъ замужества (высокій, почти цилиндрическій колпакъ, украшенный серебр. и золот. бляхами, съ такими же длинными привсками), саукеле سوكله قراني сукәле ќарани шапка, унизанная кораллами или бусами и серебр. монетами – деп түсіндіреді [8, б.648].

Негізінде сєукелені к‰ні б±рын шеберлерге жасатќан. Маржан, гаућар тастыњ єшекейіне байланысты сєукеленіњ баѓасы µте ќымбат болѓан оның кейбір этнографиялық көріністерін Будагов жақсы жазған [8, б.754]. Сєукелені т±рмысќа шыѓатын ќыз киеді. Сєукеленіњ тµбесі ±зыныраќ сопаќша болып келеді. Сєукеле неше бµліктен т±ратынын жоғарыда жазғандықтан қайталамаймыз (сєукеле-ќарањыз). Сєукеленіњ ±шар басында ‰кі де, ќауырсын да ќадалады. Тек ќана асыл тастар «тєж» айнала немесе т±сына ілінеді. Ќарањыз: Х. Арѓынбаев (Сєукелелер. Антропология жєне этнография музейі. Ленинград) 64 - 65 – беттегі суреттер [58, б.64]. Таблица 21: Саукеле-свадебный головной убор невесты. Мастер Жунусова. Начало ХХ в. Алма-Атинская область; Таблица 22: Саукеле-свадебный головной убор невесты. Западно-Казахстанская область; Таблица 23: Женский головной убор. Носился под саукеле (Казахский народный костюм. 1958:72). Ал В. Радлов Jыға высокая шапка невсть – die hohe Bralmütze (Kir. сäÿкälä) – дейді [17, б.469]. Сєукеленіњ ќазіргі заманѓа лайыќталып жасалѓан ‰лгісі де бар (Шаңырақ, 1990: 326).

Түйін. Мәшһүр-Жүсіп сәукелені он екі мың жылқысы бар Өтебай салдың асқа киіп бару үшін арнайы жасатқанын жазады. Мәшһүр-Жүсіп қолданысында бір қызығы сәукелені ер адам да әзіл ретінде киген сияқты. Жыға мен сәукеле Радловтың айтуынша бір бас киімнің атауы болған. Сєу > сау + келе > қарқара.

Қарқара. Ойнаушы ем, ортекемді киік қылып, Шаншушы ем қарқарамды биік қылып (М-Ж., 130); Он жеті ұл ат арқасына мініп, соңынан ерген соң, жалғанның жарты пәлесі болған басына құстың қауырсынын қадап алып, қарқаралы хан Бертіс атанған (М-Ж., 30). Сол ќыздыњ ќарќарасы жоѓалып, т‰сіп ќалѓан жер – Ќарќаралы–Ќазылыќ атанѓан (М-Ж., 121). Ќыздыњ берген – ќарќарасы т‰сіп ќалып, «Ќарќара» тау атын ќоя сапты (ЌКБС, 49-50); Из волосы перо воткнула Прямо в землю близ дороги: Пусть жених, найдя приметы (Тверитин: 1935. ҚКБС, 38), В наши дни на месте этом в знак о прошлом вырос город, Что зовут Каркаралами (Тверитин, 38). Где упало каркара*** девицы Баян-Слу, там горы назвали Каркаралы. Каркара*** называются четыре пучка фазаньих первьев, которыми украшается во время перекочевки посудный ящик, киргизский буфет. Такой ящик имеет створчатые дверцы, которые придают ему вид шкапика, и четыре коротенькие ножки. Навьючивают на верблюда этот ящик ножками кверху. Пучок перьев на нижнем конце имеет предлинную войлочную трубку, которая и надевается на торчащую кверху ножку ящика - деп жазды Потанин [59, б.353].