Түйін. Мәшһүр-Жүсіп жігіт-желең

С. М±ќанов: жаздыњ сыртќы киімі, т‰йеніњ иє ќойдыњ ж‰нінен тоќылатын шекпен, т‰йе ж‰нінен тоќылѓан шекпен дєулетті адамдардыњ ќолына т‰скен. Шамасы келмеген кедейлер шекпенді ќойдыњ ж‰нінен жасайды – дейді [53, б.114]; Л. З. Будагов каз. جيكْمَكْ шикмен 1) шить, вышивать золотом, جيككان шитый, вышитый, золотошвей جكين, جكن, جيكين а) чекинъ: вышивка, шитье золотом или шелками; чегедек-верхняя одежда замужней женщины деп түсіндіреді [8, б.507]; Шегу – ет. 1. Бір нєрсені µрнектеу, кестелеу (ЌТТС, 482); Олай болса, шек (тоқу) + пен (кет+пен) етістіктен зат есім тудыратын ќосымша – дейді А. Ибатов [72, б.132]. Л. З. Будагов тағы бірде: тур. جكين шкпн., кир., شكيان шкпан сукно толстое, кафтанъ суконный, جكمن طون шкмн дон зипунъ, кир. ш±ѓа شوغا شكيان шкпан тонкое, англ. сукно, ќра шекпан (асын сызған – А. Қ.) قراشكيان мужикъ (мужикъ) носяшій толстое сукно). (у баш. кир. чикменъ, бываетъ изъ овечьей шерсти, а у богатыхъ изъ черного сукна, обшитый кругомъ галуномъ; на голов повязанъ платокъ, или остроконечная шапка, обшитая мхомъ; рубашки холщевыя и ситцевыя, зимою надвають полушубокъ изъ овечьей или лисьей шкуры) – деп түсіндіреді [8, б.482]. Транслитерация жасаған – А.Қ.

Т‰ркі тілдерінде шекпен хаустма чµкмен `кµйлек, киім`, СС чекмен `сукно` (А. Ќурышжанов. Исследование по лексике … «Тюркско-арабского словаря». С. 221.), алт., тоб., тел. `жамылѓы (жањбырдан ќорѓанатын), кењ шалбар`, тар. `астары бар кµйлек` (РСл, III, с. 1956), тур. серкеп`сукнадан тігілген ќысќа кафтан` (ТРС, с.115), ќар-балќ. чеб-ген/чеп-ген, цеф-хен; ќ±мыќ. Чепкен `кµйлек, шеркесшік` (М. Хабичев. Карачаево-балкарское именное словообразование. С. 217), шув. сăман `сукнадан тігілген кафтан`, ќаз., ноѓ. шекпен `ерлердіњ сыртќы киімі, шаруалардыњ сукнодан ќалыњ ѓып тіккен киімі, `жаѓасы жоќ шаруалардыњ сукнодан ќалыњ ќылып тіккен киімі, ќырѓыздар шекмен/чепкен 1) `арасына маќта салып сырылѓан киім, (иненіњ екі ќадам араќашыќтыѓын саќтап отырып тігілген киім) киім, ќалың матамен тігілген киім (сукнодан ќалыњ ќылып тіккен киім т.б.)` 2) `астары жоќ сукнодан тігілген халат`, 3) каментай `сыртќы киім, ќалыњ қып салынѓан ж‰н` (Юсл, с.858, 371). Ср.: Čекчäк qара `ж‰н жамылѓы, ќ±лдардыњ киімі` (ДТС, с. 143). Батыс ќазаќстандыќтардыњ говорларында `тоќылѓан ќап`, мысалы: шекпенге тары салу керек (Ә. Н±рмаѓамбетов. Ќазаќ тілі говорларыныњ батыс тобы, 1978: 117). В. Г. Егоровтыњ пікірі бойынша шув. Сăхман, тат. сіб. Сÿкмєн, алт. Чекпен, тоб. Шекпен етістікке -ман / -мен / -пен ж±рнаќтарыныњ ќосылысы арќылы жасалѓан: 1) шув. Сăх, алт. сÿк `киіу, жыйу, жылтыњдау, с±ѓыну`; 2) т‰рк. Чех`киіну, тарту` (В.Т. Егоров. Этимологический словарь чувашского языка. Чебоксары, 1964. С. 185). А.Т. Ќайдаров шекпен сµзініњ т‰бірі шек кµне т‰ркілік сěк -пен салыстыруѓа болады `сыртќы киімді тігетін маќта ќаѓаз матасы` (МК, 5132) [73, б.302].

Б±л сµздіњ неѓ±рлым толыќ жєне де анаѓ±рлым жетілдірілген формасы Л. С. Левитскидікі: «Шув. Sєхmаn, sєкman < sєх < sик < soк; т‰рк. Soк-; тоб., алт. sик `с±ѓыну, жинастыру, ныѓарлау`салс: т‰рк. Soкman `т‰ркиялыќтардыњ ±зын ќонышты етігі`, dolaman (жєне dolama)` ерекше ќ±рамдаѓы жасаќ киетін сукнодан тігілген кµйлек`, гов. Бат.сіб. тат. sügmän`чекмень`, тат. čікman `шаруалардыњ ќалыњ сукнодан тіктірген киімі, чекмень, ноѓ. Seкрen т.б. < čiк < sěк < čек `тартып киіу» (Левитская Л.С. Историческая морфология чувашского языка. М., 1976. С. 136.). Шекпен этимология жаѓынан етістіктен туѓан т‰рі т‰рк., шаѓ. чаг. чäкмä ( < чäк + ма )`тартушы к‰ш, ‰лкен етік, дамбал, жылжымалы жєшік` (РСл, III, с. 1956). Çекте сµзі т‰рік тілінде `ж±мыс шалбары` деген маѓына береді (ТРС, с. 113). Б±л маѓынаны басќа т‰ркі тілдері де ќайталайды: аз. Чєкмє `етік, бєтіњке` чек етістік т‰бірінен тараѓан туынды зат есімніњ маѓынасына жуыѓы `тарту, суыру`; чєкмєчє `жєшік (ќозѓалмалы)` сол сияќты -чек т‰бірінен `тарту, тасу` (Севортян Э.В. Аффиксы именного словообразования в азербайжанском языке. М., 1966. С. 134, 364); ќаз. диал, шеккі таразы `весы`: жебір шеккі, жемќор агент (Ә. Н±рмаѓамбетов). Жегіш µлшегіш, ќанаѓатсыз агент`. Ќазаќ, ќырѓыз, ќараќалпаќтар да жєне басќа т‰ркі тілін тасушыларда мынадай маќал бар: (Ер шекіспей берілмейді) шекіспей сµзі де шек т‰бірінен µрбіген. «Чекишмек етістігі- чекмек `тарту` ауыспалы формасы» (Гаджиев Н.З., Коклянова А. А. Глаголы речи в тюркских языках // Историческое развитие лексики тюркских языков. М., 1961. С. 414 ).

М. Қашқари ішмек қозы терісінен тігілген бешпент – деген түрін атайды [10, б.133]; Л. Будагов: шонақ бешпет – камзолъ безъ рукавовъ у Вамб. [8, б.498].; Бешпент – «Жењілдеу тігілген астарлы шапан» (ЌТТС); Є. Н±рмаѓанбетов: пєшм – ж‰н, жабаѓы, ал пєшминэ–ж‰ннен жасалѓан (тоќылѓан) мата жєне осыдан жасалѓан киімдер деген мағынада қолданылады (Пер. – рус.сл., 1983, 304); Осы т±лѓалы сµз парсылардан арабтарѓа µткен болса керек, араб тілінде: бишт – плащ іспеттес киім мағынасын береді (Араб. – рус., I, 1970, 86).

Парсы тіліндегі «пєшминэ» т±лѓасы т‰ркі тілдерінде, оныњ ішінде ќазаќ тіліне ауысќан соњ «бешпент» ќалыбына дейін µзгеруі µте зањды ќ±былыс. Сµйтіп, «бешпент» сµзініњ тµркіні парсы тілі, б±л тілдегі оныњ алѓашќы мағынасы «ж‰н» дегенді ±ѓындырѓан екен. Е. Жанпейісов бешпенттің: қытайы жібек пешпет, тік иық ноғай бешпет, мауыты бешпет түрлерін атап көрсетеді [37, б.131]. Жиналѓан деректерге ќараѓанда, шапан- маќта, ќойдыњ жүнінен т.б. жасала береді. Ал, шекпен тек ќана т‰йеніњ ж‰нінен тоќылады. Екеуініњ бір-бірінен айырмашылыѓы осы.

Түйін. «Бешпент» дыбыстыќ ќұрамына жеткенше мына µзгерістерді басынан µткізген: пєшминэ > бэшмин > бешмен > бешпен > бешпен + т > бешпент > тон.

Тон. Кетіпті мініп атын киіп тонын (М-Ж., 134); Жүрген жоқ болмаса ат пен тоны жетпей; Айрылып ат-тонынан жұрдай болып (М-Ж., 36, 57); Ічре ашсыз, Ташра тонсыз (Күлтегін); Ат-тонын олжалап (Қобыланды).

Л. Будаговтың сөздігінде біздің зерттеп отырған объектімізге қатысты мынадай мәлімет кездеседі. Л. Будагов: п. кемха كمخا изъ чего въ тат. قامقه камка, дама, щелковая матерія, въ каз. кимха, бархать, въ бух. парча [8, б.137].

Сол сияқты Р. Шойбеков: «Ертеде қазақы тондардың бас тон, қызыл тон, көк тон, қара тон, ақ тон деп аталатын түрлері болды. Бас тон деп жоғары сортты жібекпен тысталған, қалыңдық жасауына енетін аса қымбат тонды айтқан. Тонды белгілі бір түске бояудың салттық мәні болды. Мәселен, тонның көк кездемемен тысталып, өңіріне, етегіне құндыз ұстаған түрі көк тон аталды. Мұндай тонды ертеде тек белгілі, атақты кісілер ғана киген» – десе [74, б.17]; Б. Сағындықов: «Слово «тон» в казахском языке означает один вид одежды – «шуба», а в памятниках – одежды вообще. Ким атлас тон йәрашур болса мә’ ләм (Мн, 62) (образованному к лицу атласная одежда). В казахском языке значение (по сравнению с памятниками) этого слова несколько сужено» – деп жазды [75, б.16]; Е. Жанпейісов: «Бұл «АЖ» – да жалпы киім атаулы мағынасын білдіреді. Тәкежан, Ысқақ дегендері бұрынғы ата абыройын бүгін кертіп жеп жүрген, тоны сұлу тұғырлар» – деп мысал келтіреді [37, б.96]; Ж. Манкеева: «Мысалы, ескі түркі тілінің деректеріне сүйенсек, «киім» мағынасында, бұрын тон сөзі кеңінен қолданылған: jani arij ton kediр «жаңа таза киім, немесе орrag ton» (ескі киім) – ЕТС, 574 – » дегенді айтады [46, б.20].

ДО:Н турк., то:н уйг. диал. Tон шығыс түрік, тон тур. тат, тöн тув, тон өзб, тум шуаш, tom барх. *-О: ұзақ дауысты дыбыстың архетипі ұйғырлар мен түркімендерде бұрыннан бар. То:н ~ тон көнеден `киім, көйлек, халат, тон` деген мағынаны берген. Соңғы мағынасы то:н ~ тон көне түркі ескерткіштерінде киім, халат, тон ХII – ХIII ғғ. пайда болған. Көне ұйғыр тілінде іш тон `іш киім, штан` қолданылған. Тон – деп сыртқы киім және ішкі киімді де атаған. Тон түркі тілдерінде киім, көйлек, сыртқы киім, халат, кең киім, кафтан, пальто, шаманның арнайы киімі, плащ, шинель, қой терісінен тігілген тон, әйелдердің жазғы киімі, тұлып – кар, қыр, қаз, ноғ, ққалп, алт; жаңа туған төлдің сыртқы қағанағы; төл, әскери қару, аяқ киім, етік, шалбар, сыртқы әлпет, тазалық, жинақылық, әйелдің денесі, емшегі (төсі) сарпайының үсті, жамбас жағы, қойдың ішкі жағы, алды т.б. мағына берген (Севортян, 1980: 262-264). Тон ұрғашының жыныс мүшесінің сырты мен іші (жылы, ыстық деген мағынасына қарап айтса керек). Өйткені, жас төлдің тоңғағы қатты дейді. Тоңғақтың түбірі – тоң. Тоң>тоңға (жерге қатысты тоң) байланысты: Көрмеймін қайда барсам мұз бенен тоң (М-Ж., 170); Тонау (тон+ау) (кимін алып кету) туынды түбір. Тон>«ту» (ту қой) сөзімен байланысты болуы мүмкін. Зерттеушілер тон//дон этимологиясы санкр. Thauna `киім, көйлек` дегеннен шыққаны күмән келтіреді. Көптеген авторлар до:н ~ то: н ~ тон шеттен келген сөз дегенге қарсы. *Тон архетипінің негізін Щерба `халат, киім` дейді. Г. Дёрфер *ton формасын қарастырады. Тон сөзіне қатысты пікірді Ә. Құрышжанов та айтқан [76, б.7-15]. Тон – аттың әбзелі (мон), калм. Ыдыс, үй жабдығы; tjn jün «жүн», деген мағынасы да бар. Чув. Тон-сбруя. Тонау сөзінің: әшекейлеу, киімі, киіндіру, жалаңаштау, шешу, шешіндіру, аяғына дейін шешіндіру, терісін сыпыру, алу, тонау, тартып алу, талқандау, т.б. мағынасы бар. Б±л ќара ќасќа ат Айдабол к‰ліктіњ к‰лігініњ ішінде µсіп µнген майлы тон шегірдіњ шегірі Єліс‰йірдіњ ќара ќасќасы атанѓан екен (М-Ж., 89); Киім деген мағынасы кейін пайда болған. Л. Будагов тонның киім, көйлек, кафтан, тон, жүн, тері, аттың қылы, штан, етік, аяқ киім, әйелдердің жазғы киімі т.б. жиырмаға жуық мағынасы барлығын көрсетеді [8, б.753]. С.Е. Малов: тон – сыртқы киім, кафтан, тон, ақ тон, арығ тон, ашып кеткен сүт, тоңу деген мағынасын көрсетеді [11, б.121]. Тонның бір түрі алғалы – түлкінің терісінен тіккен тон (Будагов, 84). Себіл тон-оқ өтпейтін тон. Оқ өтпейтін, өлмейтін кісіні жан себіл дейді (Ш.У, 320). Тон – верхняя одежда (Радлов, 1176).

М. Қашқари киім-кешекке байланысты: «киім-кешек» мәнін білдіретін – кезуt (кедзут) сөзі де «киді» мағынасындағы кезді (кедзті) етістігіне «т – t» дыбысы қосылып жасалған – дейді [10, б.38]. Кимешек-қараңыз. Киінді асыл киініп Хор қызындай сайланып (М-Ж., 243); М. Қашқари ішүк бұлғын, сусар және сол киілетін тері байбақ терісінен тігілген жылы киім – десе [10, б.97]; В.В. Радлов ічік зимняя кофта, шубка женщинъ. Ішік-шуба съ верхомъ – дейді [17, б.1515, 1552].