Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы 1 Том

Сєукеле – бас киімніњ єшекейленген бір т‰рі [54, б.121]. Саукеле – высокая коническая шапка, которую женщины носят в первый год замужества (Потанин, 154). Кµбіне жас ќыздар киген. Б±л бас киім кедейлердіњ ќыздарыныњ ќолына т‰се бермеген. С. Е. Толыбеков былай дейді: «Первым признаком бедности было отсутствие на голове невесты конусообразной формы головного убора из бархата или парчи с насечками из драгоценных металлов и камней, украшенного красивыми перьями филина - саукеле» [5, б.290].

М-Ж. Көпеевтіњ «Шоњ би» жазбасынан сєукеленіњ баѓасы ќанша екендігін мµлшерлеуге болады. Мысалы: Жасаѓан ±сталар ж‰з биеніњ ќ±нына п±лын жеткіздіњ деген екен (М-Ж., 85). «‡йден барып ќысыраќ ал – деді, ж‰зді ал, мыњды ал – деді» (М-Ж., 86); Толыбеков сєукеленіњ µте ќымбат маталардан тігілгенін тіліне тиек ќылады. Расында да, киімдер мынандай маталардан тігілген: *лауанты (жібек мата, жібек орамал) [55, б.19]. Сєукеленіњ этимологиясын Е. Жанпейісов та қарастырған болатын [7, б.7-14]. Сол сияқты Е. Жанпейісов лауанты сөзін *(лэу жєне данэ) – екіге бөліп ќарастырады [10, б.39]. Б.С. Қарағұлова да лауанты сөзіне мән берген [55, б.19]. Ю.Ф. Ефимов: 1. Ткань. Пархат «бархат» – пурсäн «шелк» – деп таратады (1978: 7). Б±л орайда, Ж.А. Манкеева ќазаќтыњ бас киімдері мен єр т‰рлі металл, материалдардыњ аттарын келтіреді [46, б.41]. Г. А. Алиевтіњ пікірі кµњіл аударарлыќ: Каждая названная лексическая единица является родовым наименованием для целой группы слов, которые различаются по дифференциальным признакам «внешний вид одежды» (формы, цвет), «материал», «сезон ношения», «мужская или женская одежда» и.д.р [45, б.13]. А. А. Ниязгалиева орыс лексикасындаѓы т‰ркі киімдерініњ атауларын жазады (Ниязгалиева, 1993: 12).

Сєукеле лексикасы екі толыќ мєнді (сєу + келе) лексемадан ќ±ралѓан. Сєу сµзін т‰ркі тілініњ басќа saγ `мыќты, б‰тін, жаќсы` сµздерімен байланысты ќарастыруѓа болады (ДТС, с. 480) сағ `таза`, сағ кµњ‰ `аѓынан жарылѓан адам`, сағjа `тоњ май` (МК, III, с.154, 16, 175), тат. саќ `б‰тін, сау`, шув. сывă `сау`, сыхă `б‰тін` жєне тат. сау жєне саќ – сол мағынада ќолданылады (Ахметьянов, 55, 116). т‰рк. sag `cау, б‰тін` (ТРС, с. 511), саі `таза, жіњішке` (РСл, VII, с. 219), т‰ркмен. cай `дені сау, мыќты, кµрнекті` (Т‰ркімен РС, 557), ќырѓ. cай (арѓымаќќа ќатысты) `танымал, белгілі`, сай күлік немесе сай тұлпар, сай будан `танымал арѓымаќ ` (ЮС, с. 621), кар.-б. Сау – лай (ќ±м. cавлай) сау т‰бірінен `б‰тін` (Хабичев, 259), ноѓ. cав`сау, толыќ, б‰тін, бєрі б‰тін; мыќты` (НРС, с. 280). Саѓ `здоровый, благополучный`, `осторожный`; cағ сања `тебе (будет) хорошо!` (так окончиваются толкование снов); сағ бол - `быть осторожным, внимательным`. РСл., IV, 259 (Малов, ЯЖУ.1957: 98). Ќарашайларда да осындай ±ќсастыќтар ±шырасады: «Бірнеше атаулар парша `жібек б±л, алтындатќан, к‰містелген жіптен µрілген`. Осы сµздіњ мағынасын беру ‰шін сау пай/герхана сµзі ќолданылады. Бірінші терминдегі пай фран. фай `кµлденењ жолаќтары бар жібек б±лдыњ сорты`. Сау пай ``толыќ фай` деген мағынаны береді, `таза фай`» (Ќарач-баќ, 1978). Айтылѓандардан ќазаќ тіліндегі сєу жєне сєукеле; ќырѓ. шµ жєне шµкелµ жоѓарыда келтірілген: саќ ~ сағ ~ сау жєне т.б. генетикалыќ жаѓынан жалпы бір сµздер. Ќазаќ тіліндегі сау бол, дені сау, саулыќ тілейміз, саламат бол тµркіндес сµздер. Ќарашайларда сау пай `толыќ фай` тіркесімен ќатар жарым пай `жарымфай` кездеседі (Отаров, 49 б.)

Енді екінші компоненті келеге ауысамыз. Ќырѓ. к‰лµ `таќия, шалманыњ астынан киетін, дµңгелектеніп келген дєуріштіњ бас киімі` (Юсл, с. 464), татар., парс. куlук `шылауыш, шалма` (РСл, II, с. 968, 979), т‰р. кülâh ` сопаќ келген, тµбесі жайдаќтау келген, баяѓы заманныњ бас киімі`, кule`м±нара, діњ` (ТРС, с. 367, 375), єзірб. г‰ллє `м±нара (АзРС, с. 89), тєж. тарих.`патшаныњ бас киімі, тєжі, дулығасы`; уст. `дєуріштіњ бас киімі` (Тєж. РС, с. 196), т‰рк. куlläві `сопаќша келген биік бас киім, алтындатќан тюрбанмен кµмкерілген`, каlаві `сопаќ бас киім, шеттері шалмамен кµмкерілген, єсіресе аќс‰йектіліктіњ белгісі болып табылады` (Рсл, II, с. 234, 985). Салыст.: кулєсєн, сары ала ‰сті тор-тор ќауын (КТДС, с.171), к‰лєбі `ќауынныњ т‰рі. Сары т‰сті дµњгелектеу ќалпы бар, қола `єйелдердіњ (єшекейлік б±йымдары` (Тєж.РС, с. 189), келе `мишура немесе канитель (жіп), б±лдыњ ењ ќымбат т‰рі (Юсл, с. 369), келайы (кела уст. `аќтањдаќ µрімі бар µте ж±ќа жібектен тігілген єйелдердіњ байлауышы` (Т‰ркім. Рс, с. 389); µзб. к‰лє `таќия`, т‰ркм. Кула `µте ќымбат тастармен, б±лмен кµмкерілген бас киім`.

Ќ±рбанѓали Халид: сєукеле ќазаќ келіндерініњ басына киетін, арнайы дайындалѓан µте ќымбат киімі, µзге халыќтарда м±ндай баѓалы киім болмайды – дейді [56, б.178]. Келле – адамның, жан-жануардың басы, шың, қыздың қалпағы, тақия-тебетейка – (тоб. жарамсыз), есектің басы, тұлып т.б. (Будагов, 2 т. 134 бет.). Кейбірінің кесіп кәлләсін Кейбіреуін тіледі (Алпамыс, 187). Ұшып кетіп кәлләсі, Көбейді қалмақ өлгені (Алпамыс, 212); Ұшып кетіп кәлләсі, Денесі қалды отырып (Алпамыс, 224);

Келе деген о баста бас деген мағына берген сияқты. Сонымен, сєукеле кµптеген т‰ркі тілдес халыќтарда кездеседі. Оныњ т‰бірі: сєу (сау) жалпы т‰ркілік т‰бір сµз, к‰ла ( к‰лє ~ кела ~ келе ~кәллә) парсы тілінен. Күлә п. [كلاه колаһ: головной убор, шапка, шляпа] –головной убор остроконечной формы (Рүстемов, 143). Күләпара басымда, пұшпақ тымақ, Ішкі бауын өткізген тесік құлақ (Абай, 214). Кәла. Басы кәле (гүл) еді, қазақша «таз Әбділ» деп, бала күнінен аты ұшқанның бірі еді (М-Ж., 8т. – Б. 251). Б±л дерекке ќараѓанда к‰лєпара екі сµзден ќ±ралѓан атауѓа ±ќсайды: к‰лє-пара. К‰лєпара µзі т‰рлі-т‰рлі. «К‰лєпара – жауында не ыстыќ к‰ндерде киілетін бас киім. Ол кµбінесе ќара барќыттан тігіледі, астары болады». «К‰лєпара – µрнектелген, єшекейленген, тойда киілетін, ќымбат баѓалы єсем бµрік» (ЌТДМ, 2, 139-бет; 5, 207-бет.) (Е. Жанпейісов, 1976: 130-131 бет.);