Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы 1 Том

C. Е. Малов сөздігінде: таќа, таќаѓа, таќаѓы, таќаќы `курица`; ќызыл таќаѓы `рыжая курица`; таќа йыл `год курицы`; таќаныњ ойа `куриное яйцо` деп берілген [11, б.110]. Тµбе-1.зат. Топыраќтан, ќ±мнан немесе тастан ‰йіліп ќалѓан биік дµњ жер. Тµбе. II. Зат. 1. Бастыњ ењ ‰стіњгі бµлегі, ‰сті (ЌТТС, 365). К.К. Рысбергенова: Оронимические термины тµбе, жал используются и при характеристике песчаного рельефа: тµбеќ±м, ќ±мтµбе «песчаные холмы», образованные в результате деятельности ветров (Рысберген., 1993: 10). С. Маловтыњ сµзіне орай кестені былай ќ±руѓа болар еді: тµбе > таќа > таќаѓа > таќаѓы > таќаќы > ќызыл таќаѓы > таќия > тµбелдірік. С. Маловтыњ ќызыл таќаѓы да осы маѓынаны берген. Таќия > тµбетейка орысша фонетикалыќ µзгеріске т‰скен сµз. Тµбе + тей + ка ~ тµбе ќазаќтыњ тµл сµзі, -тей эмоциональды-экспрессивтік рењді ж±рнаќ -ка орыс тілініњ ж±рнаѓы. Кµрпешка (кµрпе) сµзі сияќты т‰зілген сµз. А. Ж±банов: Но я склонен рассматривать в основном значении слова тай не возростное уточнение, (тай - жеребенок второго года – А. Ќ.) а лишь указание на молодость, так как то же слова я видел бы в суффиксе уменьшительности, ласкательности -тай в составе бала-тай (сынок), аѓа-тай (братишка), єке-тай (папочка), апа-тай (сестренка, мамочка), ќалќа-тай (милая, милый) и.т.д. По этому вполне законно оформление суффикса уменьшительности из формы тег, в виде тей (ср. тебетей – тюбетейка, төбе – верх, голова, макушка -тей – суфф. уменшительности) дейді [12, б.65]. Тай-тюбе-холм однолетнего жеребенка (Потанин, 129). А. Ысќаќов: Б±л сияќты сµздер тобы зат есімніњ эмоциялыќ жєне экспрессивтік рењдерді білдіретін ішкі категориясы есебінде есептелуі керек – дейді [50, б.145-146, 53-55]. ¤лі т‰бір -ки [40, б.45-46] кей жерде єлі де пайдаланады, сол сияќты -ка - да тілдік дамудыњ ќилы кезењінен µтті. Ол орыс тілініњ с тем же значением образуются имена существительные женского рода посредством суффикса -к -а… Посредством того же суффикса -к -а образуются названия предметов… [51, б.245, 29] орыс тіліндегі зат есімнен сµз тудырушылыќ, сµз т‰рлендірушілік ќасиеті бар ж±рнаќ -ка ќазаќ тіліндегі зат есімді сµзіне жалѓанѓан. А. А. Ниязгалиева имеются тюркские слова пришедшие через русский литературный язык. Например: доќа//даќа (рус. Доха) доѓа, шолан//шылан (рус. Кулан), тебетей (рус тюбетейка и. др. И слова, пришедшие через русские говоры, например: тырашпан//трєшмµњке (рус. Тарантас; шабата (рус. Диал. Чеботы), бµрдек (рус. Бурдюк), мажар (рус. Мажара) Тақияны орыс сөзі дейді (Русская лексика в казахских говорах, 1993; 12). Шабата // чеботы – жаз кезінде жұмысқа арнап, ағаштың қабығынан тоқылған жеңіл аяқ киім. Шабата аса ыңғайлы аяқ киім. Бұл сөздің Қостанай облысының кейбір аудандарында кездесетіні байқалады [32, б.86]. Е. Жанпейісов «Абай жолы» эпопеясында кездесетін к‰лєпара сµзіне тоќталады. К‰лєпара. ¤збекстанныњ кей жері, сондай-аќ, Б±ќарада т±ратын ќазаќтарда таќияныњ бір т‰рін к‰лє дейтін кµрінеді. Осындай, яѓни ќула дейтін бас киім атауы Т‰ркіменстан жаќта да кездеседі (Айдаров, 70) [37,б.130]. Ж. А. Манкеева да таќиядан басќа шошаќ тµбелі аќ ќалпаќты атайды [52, б.40]. С. М±ќанов: Т‰лкініњ п±шпаѓынан жасалатын бµрікті арќада «таќия» дейді [53, б.117]. Күлә > қула > кәллә (бас) сияқты тілдің даму жолын көрсетуге болатын сияқты.

Түйін. Мәшһүр-Жүсіп мақпал тақия түрін қолданған. Тақияның түрлері көп болған соның – бірі қызыл тақия, қарқаралы тақия. Сары ±йѓырлардыњ таќаѓы да, ќазаќ тілініњ таќиясы да бір т‰бірден µрбіген деген жорамал жасауѓа болады. Төбе > тақия. Тақия сияқты кепеш те бас киімнің түрлерінің-бірі.

Кепеш. Р. Сыздыќова жењі бар кебенектіњ т‰бірін «кеп» болар дейді. Аталѓан т±лѓа т‰бірі ќазіргі ќазаќ тіліндегі «кептеу», «ныѓыздау», «таз кепеш» сияќты сµздерде саќталѓан. М. Қашқари кеп сөзін «Құтадғу білігте» қалып («форма») мағынасында жұмсалады (ДТС, 299). Е. Жанпейісов та бұл сөзге мән берген [37, б.78].

Алт. كب кепъ, образецъ, колодка, сапожная форма, нарядъ, одежда (монг. - кебъ - форма, модель) (Будагов, 1871: 111). Таз кепті* басындаѓы ж±лып алды, – М±нда таз, м±нда айналып ќара! – депті (ҚКБС,62 бет) *Кеп – бас киім деп т‰сінік берілген. Таз (тас (-з) кепті > тас~тәж. Бір ќызды кеп кигізіп ќыздар ќосты, – Осыныњ кім екенін біліп кел! – деп (ЌКБС, 66 бет); Ұмтылады қыздарға Кепешін тартып шекеге Самайын жүр жасырып (Алпамыс, 216 бет); Екі сµздіњ бірінде соќыр дейсіњ, Кепиектіњ бар болса, басыњды жаз (М-Ж., 133). Кепиектің – адамның басына қатысты айтылған. Кєпеш I. Зат. Ес. (Орын.: Ад., Бµр.). Жас баланыњ бас киімі (Ш. Сарыбаев, 275 ); Будагов: сиб. тат. кеп // кэпъ (кебін//кэби) = киім (Будагов, 413). Кембес, кембеш `украшение у женщин` (из костяшек и пуговиц, носимое на спине и груди); см. Пеш, кем. Ср. РСл., IV, 1288, 1292, 1294; Ср. Кен `прекрасный`, `красивый`, `убранство`. РСл., II, 1073, алт. Вербицикий, 169. (Малов, 66). Тур. كبنك Кепенекъ – 2) одежда, надаемая во времия дождя. 2) простон. бабочка (Будагов, 112). Мына төмендегі сөздердің дыбысталуы мен мағыналарының жақындығы олардың бір түбірден өрбігенін білдіреді: қап, қабық, кебек (кеуек), қауыз (ыз-кішірейту), қам-а, киім (киіт), хабар (татарша, бізше істе деген мағынада), қауық (асқабақ), кеуек (кебек), қақпа=қап+қа (қ/п) (құманның қақпағы), кеп (ішің кепсін), кеп-кепеш (таз кепеш); кеп-кебін кию; кебін (Қ. Жұбанов, 124).

Демек, таќия сияќты кеп те бас киімніњ орнында ж‰рген. Кей жерде кепеш дейді. Кеп > кебін > кепеш сµздері де таќиямен семантикалыќ жаѓынан байланысты. Кепенекъ, кебін, кебіс сөздері де генетикалық жағынан тығыз байланысты. Кебін киген келмейді, Кебенек киген келеді (Мақ.) Кебенек-«панцирь, кольчуга» (Ә. Қайдар. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. – Алматы, Ана тілі. 1998: 37 б.). Кебенек > кебін сөзімен де түбірлес сияқты. Ешкіні кебенек – дейді. Кебенек келгір тіркестері де осы кеп > кебін > кебенек > тері байланысты сияқты. Көрде жатып «аһ» десем, Кебінімді өртеп құл қылып (М-Ж., 54); Алды уәзір қолына кебін, кетпен (М-Ж., 150); Өліктен ұялмастан кебін сұрап (М-Ж., 75);