Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы 1 Том
жүктеу/скачать 6 Mb.
|
Кежім. В. И. Рассадин: Гораздо больше оказывется случаев, когда монгольский древний тюркизм в монгольской адаптации возвращется в тюркские языки. Это положение можно проиллюстрировать рядом примеров из тюркских языков. Каз. кежім `вышитая орнаментированная конская попна`, кирг. кежим, кээжим `дорогая попна`, хак. кичім `кожаный чепрак`, алт. кедьим `чепрак`, осм. (РСл, II, 1151). кäізм `род военной одежды, латы, надеваемые на людей, слонов и лошадей`, як. кычым `седельные тебеньки` прдставляют собой заимствование средневековой монгольской словоформы kejm `чепрак`; ср. старомонг. kejm, монг. хэжим, бур. хэжэм, калм. кежм `кожаный орнаментированный чепрак, кожаная подстилка под седло`. Сама же монгольская форма является заимствованием и адаптацией древним монгольским языком древней тюркской словоформы kedim `т.б. На монгольское происхождение тюркского кежим чепрак` указывает также Г. И. Рамстедт и М. Рясянен (Проб. Этим. Тюрк. Яз. 222). Кежеге сөзінің қаншалықты қатысы бары анықталмады. Кежеге – қараңыз: Қайдар, 174-175. Кежеге қараңыз: қыр. кеçіде – желек, жүгеннің желкедегі бөлігі (ҚТҚЭС, 101). Таға – доға. Жер таға шегедей мұз боп қалып, Атымды ақша беріп тағалаттым (М-Ж., 215); Белбеудің айылбасы, белбеудің доғасы - тоқу. Тоқи (белдік, доға сөздеріне қатысты) (М.Қ. 3 т. 1997: 308). Қаһарлы Жанақ доғал оқ Жанақ атаныпты (М-Ж., 22). Доға кир. – (о) тат. доға – дуга; пряжка (Будагов, 398). Тоға – железная бляха, при помощи которой соединяются и закрепляются концы ремней, кожаных поясов, конских подпруг и др. предметов (Қайдар, 2003: 89). Доға Торғ., Жанг., Аман., Жамб. Обл. Қорғалжын ауд. Мерке ауд; Луговой ауд., Шу. Айылбас деген мағынадағы доға (ҚТДС, 1999: 169). Доғал мен доға түбірлес сөздер. Доға сөзін фонетикалық жағынан талдасақ, көне түркі тілінде д, з, л, п, р дыбыстарынан сөз басталмаған. Қазіргі қазақ тіліндегі осы аталған дыбыстардан басталатын сөздің бірсыпырасы шеттен енген сөздер екенін (замат, зирек, зейін), енді бірсыпырасы т – д сәйкестігінің нәтижесі екенін (тирмен-дирмен) көруге болады (М. Томанов, 62 бет). «Сөздің абсолют басындағы қатаң дауыссыздардың ұяңдауы орта ғасырларда-ақ орныққан құбылыс. Оған дәлел М. Қашқари сөздігі» – дейді М. Томанов (55). С. Аманжолов д//т дыбыстарының алмасуын көрсетеді (тоғару вм доғару, тайындау вм. Дайындау, тұзақ вм. Дұзақ и.т.д.) д//т солтүстік–диалектісі мен әдеби тілінде доға, оңтүстік диалектісінде доға, шығыс диалектісінде тоға (1959: 123, 183). Доға сөзінің орысша аудармасы дуга (Қ. Бектаев, 147). М. Қашқари доға сөзіне қатысты: тоқилады тоқұлады: тоғалады, доғалады; Еr tоқиlаdы. Ер қадзыш тоқұлады – Адам қайысты тоғылады; яғни Адам қайысқа айылын тақты мысалды келтіреді (1998: III т. 436). Доға сөзінің түбір тұлғасы то болуы мүмкін. Өйткені, көне түркі тілінде сөз ұяң дауыссыздарынан басталмаған. Ал, -ға деген қосымшаның көне түркі -ғұ (ғу) болуы мүмкін. М. Қашқари етістіктерге әуелі -ғ кейін у,ұ (ғу) қосылып құрал-сайман аттары құралады. Бұл түрік тілінің бәріне тән қағида. Осы жолмен етістіктер есімге айналып, құрал-жабдықтың атын білдіреді. Рышdы (пышды) деген кесті, пішті мағынасындағы етістіктің түбіріне -ғу қосылып жасалған бір нәрсені кесіп-пішетін аспапты білдіретін пышқы пышқи (пышғу) – пышақ сөзі соның мысалы (I том: 38-39). Қ. Жұбанов (121); Томанов осы ойды қостайды (55 бет). Доға–дуга//радуга - деп түсіндіреді (М. Фасмер, 1964: 549) ҚТТС-де доға сөзінің бірнеше мағыналары берілген (1999: 155). Доға: в литературном языке оно означает «дуга», а здесь: айлбас (бляха). Тур.КО.(С. Аманжолов, 1959: 371). Доға сөзімен тағаны салыстыруға болады. Нәл тақалы көк етік, Мықшыңдап біраз басыпты (Манас) Таға (тғал) – монғ., нәл (на` лъ) подошва башмака, обувь всякаго рода, оберегающая ноги людей и животныхъ, подкова, т.б. мағыналары бар (Будагов, 287). Таға түркі сөзі болуы керек, қазақ тілінде тағу етістігі ілу, затты тағу сияқты мағына береді. Ш. Аюпов таға көне жазба ескерткішінде туюғ (С. Малов. Памят. Древ. Тюрк. Писм. 1951: 80) түрінде ұшырасатынын айта келіп, Ұйғыр тіліндегі таға түрлеріне тоқталады (1997: 16). Түйін. Таға: в литературном языке оно озночает «подкова», а здесь: нағашы (родственник по линии матери) (Аманжолов, 410). Таға. Нағашы (Қаз. Диалек. 65). Бұл екеуі сыртқы тұлғасы жағынан да шығу тегі жағынан да бір болуы мүмкін. Құйысқан. – А, ием, түс үстімнен, айылың бауырыма батып барады. Жүгенің кеңсірігіме батып барады, құйысқаның құйрығыма батып барады (М-Ж., 28) . ҚИDRИҚ құдрұқ: құйрық мал, жануарлардың құйрығы, қой құйрығы – қоj қиdrиқы, ат құйрығы – ағ қиdrиқы (МҚ. 1997: 532). Куйрукъ-хвостъ животныхъ; куюмчакъ-кость между хвостомъ и курдюкомъ барана (Будагов, 1871: 98-99). Ердің артын құйрық түбімен жалғастырып тартып тұратын «құйысқан» – деген (С.М., – Б. 119). Құйрық-құйрық (Жеменей, ПҚС, 1994: 122). Ж. Манкеева малға қатысты қолданылатын құрал-жабдықтарды атап өткен (1997: 45). Құйрық-бауыр деген ұлттық тағамның бір түрі. Құдаларға асатын тағам. Оның мән-мағынасы тереңде жатыр. Құй-құдық, алдын ала дайындалған шұңқырға су құйып, толтыру. Құй – деп қабырғаны да атаған. Төбеңе құй қаздым ба? Құймаң қышып отыр ма? – деген тіркес бар. Бұл орайда құйысқанға қыстырылу фразеологизмі туралы таратып жазған Ә. Қайдарды қараңыз: 2003: 227. Ә. Нұрмағамбетов түркі., қудичақ, қаз., құйымшақ., чув., хыдж біздегі «арт», «бөксе» сөздерінің орына жүреді, құд//құй болып өзгергенін жазады (1990: 27)., құяң ауруы туралы як., кый, тува., хыйланыр тұлғала сөздер біздің тіліміздегі «сырқырау, сыздау» мағыналарында қолданылады құяң (кый+аң) түбір сөзбен қосымша арқылы жасалған сөз екендігін дәлелдейді (Нұрм., 1994, 189). Біздің ойымызша, қый (қойдың қиы) және құя (құй) бәрі бір түбір сөз, тек қана фонетикалық өзгерістерге ұшырағандығы байқалады. А. Ысқақовтың пікірінше: ««Төбеңе құй қаздым ба?» деген сөйлемдегі құй деген сөз көне түркі және монғол тілдерінде құд-құды-құйы-құй болып келетін, қазіргі қазақ тіліндегі құдық деген мағынада қолданылатын (қазіргі татар тіліндегі құйы сөзі, қазіргі қалмақ тіліндегі худағ сөзін салыстырыңыз) сөзімен төркіндес, демек, құй сөзі жоғарыда айтылып өткен көне түбірінің бір түрі болуға тиіс» (Ысқақов, Қаз. тілі этим. сөздігін жасау мәс., 90). Будагов: көтакъ 1) умъ, хитрость 2) кутакъ – хвостъ; мужской дтородн. членъ (1871: 2 т. 70); түр. Сікъ – дтородн. членъ, мужской, гл. имть сообщеніе (Будагов, 1869: 629). Тур. ад. дасақ, дшақ, к. сл. тасақ – ядра дтордн. членовъ (= жмие) дасақам мет. мужественный, храбрый (Будагов, 1869: 726). А. М. Щербак іңäк не обладает видовым значением и относится только к самке и имеет одинаковое происхождение с іңэн `верблюдица` (каз. іңген), інчэк `самка собаки`, тат. диал. энäк қуй овца-самка`, образованными от основы іна, энä `матушка` (каз. ене) (Щерб. 1961: - С.97) (ПЭТЯ, 1990: -С. 189-190). Біз інген бөлімінде інген жалпы ұрғашы мал атауы болғанын айтқанбыз. Ұлы сөзде ұяттық жоқ. Ін > ен > ене > е...к > (амин//а...+ін) > құй > құйрық > ұмай > ұма > а.... бір-бірімен мифтік жағынан және де бір заманда мағыналық жағынан да тығыз байланысты болғаны байқалады. Амін > терең философиясы этнографиялық көрініспен «бетті сипаумен» бекітілген бұл көрініс ислам дінімен ешқандай қатысы жоқ, тәңірлік діннің жұрнағы. Оны Абай бергі жұртқа түсінікті болу үшін: Дүние есігін ашады өлең, Өлеңмен жер қойнына кірер денең – деп мағынасын жақындата түскен. Ал, бұл сөздің арасында қаншама мән мен мағына барын түркі халқы бір ауыз сөз амінге сыйдырған. Демек, құй > худағ > қ...қ // к...т > х...й (құй) түбірлес сөздер. Құд [-ық] ~ құй ~ құйы сөздеріндегі д мен й дыбыстарының алмасып келуі түркі тілдерінде бар құбылыс. (салыстыр: айақ ~ адақ ~ айғыр ~ адғыр т.б.) Құдық -ық жұрнағы етістіктен зат есім тудыратын жұрнақ (ҚТҚЭС, 1966: 132). Құйрық бауыр асату дәстүрі осы – құйрықпен одан әрі ұма (ұмаймен) байланысып, мифтік қарым-қатынасқа түседі. Ал, тұл (қысқа) жыныс мүшелері т... қ (тасаттық) өмір... өру (еру) .... да бір-бірімен тығыз байланысып мифтік қарым-қатынасқа түседі. Демек, біз ойлағандай жыныс мүшелері тек қана мүше емес, олардың мәні өте тереңде жатыр. Бір жағы адалдық, тазалықпен, адам ұрпағымен мың жасайды дегенмен тығыз байланысты (бөрі//ит бөлімін, тұл бөлімін т.б. қараңыз). Түйін. Құйысқан мен құйрық шығу тегі бір сияқты. Түбірі құй болуы мүмкін. Құй > бір заттың негізі, бастамасы сияқты. Жалпы, құй мен ұмай > құма мен құмалақ байланысты болуы мүмкін. Құй > орысша (х...й) қи>құй (тезек) жалпы жыныс мүшесінің аты болған сияқты. Ат әбзелі: құйысқан (құй+ыс+қан) құй >к..т>қот...қ>с..к>т..қ>тыл..қ жалпы жыныс мүшелерін атаған түбірлес сөздер екендігі байқалады, -ыс жұрнақ, қан (қажалудан шыққан қан). Құйысқан, құйрық, құйқа, құйымшақ, құй// хуй, құйма (зат) сөздерінің шығу тегі бір сияқты. Тур. тас...қ – ядро, дтородн. членовь. тасақам. мет. ужественный, храбрый (Будагов, 1869: 726). Сұқ- чÿкъ мужск. дтородн. членъ, каз. чÿгяй тоже у младенцевъ. (Будагов, 497). Тылақ – потòчка, язычекъ (анат.) (Будагов, 755). Бұл туралы тасаттық бөлімін қараңыз > өмір > тіршілік > қозғалыс. Тұл > тылақ (т...қ) шолақ > қозғалыс > ұрпақ. Тұл (өлім – қысқа) > өмір...,....шексіз жалғаса береді. Жалпы, тереңдете зерттесе, құй (ұма) мифтік байланысы бар. Өмір > өлім > шексіздік (қозғалыс) < өлім ... Сақ ер. Боз жорѓа ат, ќызыл ауыз, µзі ш±бар, Кµп мінген саќ ермен таѓып т±мар (М-Ж., 111). Саќ ер мен ќоса алтын ер де болѓан: Мінгені бәрінің де алтынды ер (М-Ж., 126); Ќырыќ ат беріп Тµлеген, Алтын ер сатып алады (ЌЖ, 9); Шаќ//саќ=>В.В. Радлов: Сағ 1) здоровый, нетронутый – gesund, unversehrt, unverletzt; caf cälamäт ол! (саf ол!) (Том IV часть С. 259.). Саќ сµзі С.Е. Маловта: саѓ `здоровый, благополучный`, `осторожный`; саѓ сања `тебе (будет) хорошо!` (так оканчиваются толкования снов): саѓ бол- `быть осторожным, внимательным`. РСл., IV, 259, (Малов, 98); Саќ I. Сын. Ќыраѓы кµреген (ЌТТС, 236); Саќ а. [саќ сак. 1. часть ноги от колена до щиколотки; 2. наколенник, часть старинного боевого снаряжения (брони, лат), прикрывающая колено] – бдительный деп т‰сінік береді (Р‰стемов, 246). Саќаю. «тєуір болу, сауыѓып кету» (ЌЭС, 163); Сақ пен сақа сөзі түбірлес болуы мүмкін. Ә. Қайдардың что же касается этимологии непонятного для нас слова *сақ, то здесь мнения ученых расходится – деген сөзіне толықтай келісеміз (2003: 278). В. В. Радлов сақа сөзінің төрт мағынасын көрсетеді: балтаның жүзі, су тасушы, қысқа мерзім немесе (щегленокъ) т.б (Том IV. Часть 1C. 239-242). Таѓы да ќуып кетпесе, Саќа айѓырдай арќырап (Шєкєрім, 183); Л. З. Будагов: сагъ. п. سغ сќ 1) покрышка, верхъ, сводъ, крыша 2) продолговатое зданіе (628); саќа. А. водовозъ, сќа سقا ќозы, щегленокъ (629). Саќ ер (саќтыњ ері), ќалмаќы ер (ќалмаќтыњ ері), қоқан ер (қоқанның ері) сияқты қолданылған болуы да мүмкін. Саќ ер ќ±рамындаѓы ер сµзі кµне дєуірде µз алдына дербес маѓына берген. Ѓ. М±сабаев: Кейбіреулер б±лг-ар, ас-ар, хаз-ар, ау-ар (аавр), маж-ар (мадии-ар-осы к‰нгі венгерлер), тат-ар, хунг-ар (венгер) атауларыныњ соњындаѓы -ар деген ќосымшасын, жер, ел атауларына ќосылѓан ар, ер деген лаќап ат – деп ќарайды. Рас, кµне т‰ркі тілінде ар, ќошќар, арлан дегендердіњ соњѓысы, басќы буынында айтылатын ар сµзі ер деген маѓынаны білдіретінін профессор Ќ. Ж±банов 1935 жылы айтќан болатын. Біраќ, -ар (-ер) т‰ркі тілдерінде ѓана емес, монѓол, корей, маньчур, жапон, фин тілдерінде де ер, ерлік сипатты сµздерге ќосылып айтылады. Олай боса, б±л сµз, мейлі ж±рнаќ, мейлі т‰бір болсын, мысалы, б±лѓар, татар атаулары, бір т‰бірден екеніне дєлел бола алмаќ емес. Б±лардыњ туыстыќ тілдер субстраты екенін т‰бір сµздерден іздеген маќ±л - дейді [12, б.5-6]. Ќ. Ж±бановтыњ сµзіне орай глоголы er- < е общеалтайский глогол ‘быть’, `существовать`+ -r афф-дейді (А.Н. Кононов. Грамматика языка тюркских рунических памятников «VII-IХ вв» – Ленинград: Наука, 1980. – С. 119); Орыс тілінде седло: седло`, -а, мн. Сёдла, сёдел, сёдлам, ср. 1. Часть сбруи – родсиденья, укрепляемого для езды на спине животного (ТСРЯ, 708). Ер-тұрман тіркесінің құрамындағы тұрман туралы Л. Будагов: кир. طورمان турманъ, сбруя, полный приборъ, اط اطورمانيконская сбруя,اوي طورماني все устройство дома (1869: 744). Т‰ркілер алѓашќы кезде жайдаќ мінген. Жайдаќ сµзі: ж‰гені ѓана бар ат, ері жоќ, тек ќана тоќымы бар ат, ештење салынбаѓан ат, жаќсы атпен кµлденењдеп кµзге т‰су, маќтану деген мағынасы бар (Будагов, 2 том: 346). Оныњ бер жаѓында ерле//ертте атты ж‰гендеу, ауыздыќтау, игеру деген маѓынаѓа да жуыќ келеді. Түйін. Саќ сµзінен саќшы (саќ+шы) пайда болѓандыѓын байќаймыз Мысалы, тобышаќ (тобыќ+саќ) кµне т‰ркілердіњ соѓыста киетін, тізесінен тобыѓына дейін жауып т±рѓан ќалќан сияќты ќорѓанышты да атаѓан. Мәшһүр-Жүсіп сақ ер аттың әбзелі ретінде қолданған. Олай болса, Сақ ер > сақ > ер (мықты ер). Ыңыршақ. Ерім бар-ды ыңыршақ, атым бар-ды тобышақ (М-Ж., 89-ауыз әдебиетінің үлгілерінен). В. В. Радлов: Ыңырчак – 1) скрипящій; 2) вьючное съдло; 3) кляча, худая, изнуренная лощадь деп түсіндіреді [17, б.1358]. Ыңыршақ сөзі туралы Қ. Жұбанов: «Біздің «ез» дегендегі -з «ер» дегендегі -р // р дыбысының өзгерімі. Ер ізіне түсу: із=ей; ей+ер=ейер=ер. Осы күні ер деп те, ез деп те айтамыз. -Ыңыршақ -ыңѓыршақ» [12, б.74]. Ыңыршақ – «деревянная седелка», у которой выступает сложенный каркас из дерева, напоминающий скелет, кости очень худого человека (Ә. Қайдар, 342). Ыңыршақ – арық, нашар ат: сенің мініп жүргенің бір ыңыршақ ат қой. Ол аса арып жүдеген деген мағынада айтылады. Бұл түйдектегі ыңыршақ сөзімен жоғары диалектизмнің мағыналық жағынан да, тұлғалық жағынан да бір екендігі байқалады [32, б.103];. Ыңыршақ қазақ ерінің бір түрі. Ж. Манкеева: «Ыңыршақ: ыңғыршақ (тат.)~ыңғыршақ (қ.қалп.)~ыңғырсақ (башқ.) ~ ыңырчақ (қырғ.)~ыңыршық (қаз) Келтірілген тілдерде ыңыршық атауының негізгі мағынасы~«жүк салатын ер», «өгізге салатын ер» (Киргизского-русский словарь. Фрунзе, 1985, Т.2. С. 434) Яғни, ол атқа салатын нағыз ер емес. Сондықтан, ғалымдардың -чақ//-шақ тұлғасы туралы пікірі екі түрлі: 1) кішірейткіш мағынада; 2) икемделген құралдың атауын жасаушы модель. Сол сияқты оның түпкі негізі туралы да нақты ортақ көзқарас жоқ. Оның негізі мынаған саяды: 1) ыңғыр // ыңыр > «ер» + чақ // шақ; 2) -ың ( еліктеуіш ) + ғыр // ыр+ чақ // шақ (ЭСТЯ-659). Біздің ойымызша, ыңыршақ атауы ер түбірімен байланыстыруға ыңыр морфемасының дыбыстық қалыптасуы да, семантикалық негізі де толық сай келмейді. Сондықтан оның негізінен «жүк салуға» икемделген құрал екенін ескеріп, жүктің салмағына байланысты оның дыбыс еліктеуіш негіз ретінде қалыптасуы мүмкін (салыстырыңыз: қазақ тіліндегі ыңыран, ыңқылда т.б. деген жорамалды қолдаймыз. Қазіргі қазақ тілінде бұл сөз жеке қолданылмайды, ол – тарихи атау (ҚТТС, 10 т., 402). Оның себебі, ол құралдың қолданысының жойылуына байланысты болуы мүмкін. Бірақ «ыңыршағы айналды» деген тұрақты тіркестің құрамында сақталған» – дейді [110]. Ж. Манкеева өгізге салатын ер бар екенін дұрыс байқаған. Өгіздің мұрнын тесіп жіп байлап, арқасына жүк артып, жетекке алып отырған. Ал, атқа жүк салатын ер артпаған, арбаға жеккен. Аттың арнайы қамыты болған. Салт жүргенде жүкті қанжығасына бөктеріп алған. Түйеге қом артқан, не шөкіті деп жүкті айтқан. Біздің ойымызша, «ер» ер-дің де, ыңыршақтың да жалпы атауы. Ал, ыңыршақ ер деп, құрсауы, шегесі босаған ерді айтқан. Келе заттың атауы болған. Ж. Манкееваның ыңыршақ «ер» түбірінен қалыптаспаған, дыбыс елігіне байланысты туған деген пікіріне қосыламыз. Ыңыршақ ер – қазақ ер, күміс ер, құранды ер, ашамай ер болады. Ырчаг – рычагъ, стягь., ырчайтъ – разинуть ротъ (монг. ірдзай) (Будагов, 800). Түйін. Ыңыршақ ер деп көбіне өгізге артқан жүкті көтеретін ерді айтуы да мүмкін. Ал, -шақ//-шек кішірейткіш жұрнақ және икемделген құралдың атауын жасаушы жұрнақ деп екіге бөліп қарастыруының да өз мәні бар. Бәйге атын жал-құйрығын сүзіп, кежімдеген соң жабудың орнықты тұруы үшін ығыршықты атқа салып, белінен тартып қояды. Ыңыршақ, ашамай сияқты, оның үстіне мінуге болмайды. Арғымаққа салған ығыршық арқасына бекімейді (Абыл ақын, (193), Б. Қыдырбекұлы. 1993: 99); Ыңыршақ > ер < ершік. Ершік. Қазақ тілінде ершік, ұршық сөздері де бар. Ершік – ер-тұрман әбзелі (С.Е. Малов). Ершік – жегу әбзелдерінің – бірі. Ол арба, шанаға жегілетін көліктің арқасына салынатын ер тәрізді болады, қамыт көліктің (аттың) омырауын қағып, иығын баспау үшін керек. Оның қос қапталының астына киіз жапсырылады да, сосын үстіндегі тесігінен өткізілген қайыс айылмен қос дәрте тиісті дәрежеде көтерілініп байланады. Кейде ершіктің орнына ер мен ашамай да қолданылады (Шаңырақ, 1990: 33); С.Е. Малов: ершік-`вещи, скарб`: `плата, выкуп за невесту`; `заключить условие о плате за невесту`; ерчік тіс-`определить плату за невесту`; `заключить условие о плате за невесту`; см. ұрчік, ұрчұк» – деп түсінік береді [11, б.27]. Ершік//ұршық жасалу жолы бір. Л. З. Будагов: гірухэ – нитки, клубкомъ намотанныя на веретено для пряжи (Том II. 125). Ұршық бөлімін – қараңыз. Қ. Жұбанов ер (ез) болған р, з сияқты айтылған, ер-ді ыңыршақ деп атағандай дейді. Ығыршық – ершік, ыңыршақ. АМАШ соқа, мойынтұрық, егіншінің құрал-саймандары (М. Қашқари. Түрік сөздігі. 1997: 136, 137, 138). Түйін. Ершік > ат әбзелі > ашамай. Ашамай. Жылағанда Бозмұнай ашамайға мінгізіп (М-Ж., 173). Ашамай – бірнеше мағынасы бар (Рахымжанов, 1992); 3-4 жастағы ұл мен қызға арнайы жасалған ер (ҚСЭ: 1990, 33); Бектаев – детское седло, 2001: 91 бет). Түйеге жүк арту үшін жасалған ер (ҚТС, 1999: 59 бет). Седелка – части конской упряжи кожаная подушка на передней части спины лощади (Ожегов, 1984: 630). Фасмер чех, поляк, украйн, орыс, ағылшын тілдері арқылы отыру (сидение) дегенге жуықтатады (1956: 590). Седло деп тоқымы бар, екі жағында тебінгісі бар, т.б. түсінік береді де түйеге арналған ер, ыңыршақ ер дейді (В.М. Даль. ТСРЯ, 2001: 584). Өгізге жүк арту үшін жасалған ер (ҚТДС, 1996: 79 бет). Ашамайлы керей ру аты да болған (ҚТТС, 1959; 514). Көне түркі руникасында ашамай «от» деп оқылған (Ә. Әбіласан. Көне сөздер құпиясы. 1996: 104-109). Б. Базылхан: аша > ача > ац (аша, айыр) деп жазған (1999: 46). Ашамай – ердің қарапайым түрі («Семей таңы» газеті, кыркүйектің 11-і, 1991.); Ашамай-жас балаға арналған кішкентай ғана ер ағаш (Азамат: 1990. № 3 (14); Ашамай (аша + май) екі түбірден құралады. Ашаны көне түркілер қайың ағашынан кейіннен болаттан жасап, қару орнына қолданғанын байқаймыз (ҚСЭ, 1972: 621). -Май диалектілік қосымша ретінде қаралады (Ғ. Қалиев. Қазақ говорларындағы диалектілік сөз тудыру. 1986: 218). Біздің оймызша, май – атқа қатысты алынған, ал ашамай ерге ашаның айыр бейнесі алынған сияқты. Аша сөзімен айыр мағыналары жағынан ұқсас келеді. Мысалы: Айыр өркеш түйемен болмас пар, Ұзын түнді өткізді аяулықпен (М-Ж., 50); Үш ашалы шанышқылы; Қайық шығар деп еді (М-Ж., 55). Өзі шешен, айыр көмей темір жақ домбыда тартып, ән қосқанда алдына адам түспеген (М-Ж., 31). Тоқым қағу тойы – 7, 8 жасар бала нағашы жұрты бәсіреге мінгізген құнанына ашамай ерін ерттеп мініп, бірінші рет үйінен алысқа жолаушылап шығып, нағашы жұртына барады. Сонда, әке-шешесі бір малын сойып, ауыл-аймағын жинап, тоқым қағар тойын жасайды (С. Қалиев, М. Оразаев, М. Смайылова. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. 1994: 26). ӨМЗҮК - ердің алдыңғы және артқы қастары (М. Қ.); Сиыр мен өгізге ер-тоқым да, қом да қолайсыз. Сондықтан олардың арқасына салатын тұрманды «ашамай» деп атайды. Оның астына да тоқым немесе ескі киізден жасалған тоқым – зәлті желқом төселеді (С.М., – Б. 123). Ашамай > ер. Ноқта – бұйда. Ноқталы басқа бір өлім (М-Ж., 158). Қолында ноқталаулы бір адам тұр (М-Ж., 179); Түйе ноқта қалай бұйрық болды (М-Ж., 43); Ноқтаны быт-шыт қылар бірақ тартып (М-Ж., 199); Жүген, ноқта, иұлар. Jular. Иұнд башын иұларлап кеңілді. Жылқының басын жүгендеп байла (М.Қ. 3 т. 1997: 18). М. Қашқари ӨRК: мал бас жібі, не аттың тұсамысы. Баспақ - дейді. Баспақ та мал ауруының бір түрі [10, б.71]. Сөз орайы келген соң зерттеушілер үшін қажетті болар Кир. сарыпъ – болзнь веблюдовъ, на подошв ногъ (отъ который вся подошва отваливается) (Будагов, 684). Тат. نوقته нокта نوخنه,نوقطا (съ монг. нокто) недоуздокъ, оброть, نوقتهلامق взнуздать, обуздать (Будагов, 295). Ноқта мен бұйда қолданылуы бірдей бұйымдар. Бұйда түйенің *мұрындығына тағылады. Мұрындық – («тоненькая палочка, продеваемая через хрящи под ноздрями верблюда, за которую привязывали поводок,») который служил для управления верблюдом при езде (Ә. Қайдар, 248). Буйдä – дерявянный гвоздь, колокъ (Будагов, 396). Мұрындық көбіне қатты ағаштан жасалады. Бұйда (бұйра) есілген жүн деген ұғымды беруі мүмкін. Бұйда-бұйда (Потанин, 323). Бұйым (зат) түбірлес сөздер сияқты. Жетелеп алып кетер бұйдасынан (М-Ж., 42); Бұйдасына түйенің біреу келіп (М-Ж., 69). М±рындыѓы сары жез, Б±йдасын ескен жібектен (М-Ж., 229); Жезден бұйда тақтырып, Қалыдан кілем жаптырып (Манас). Ноқта: тат нокта.; ноғта, ноқта (съ мог. нокто) недоуздокъ, оброть, ноқте алмқ – ноқталық взнуздать, обуздать (Будагов, 295). Жүген, ноқта, бұйда қолданылуы жағынан бірдей мал бұйымдары, оларды арнайы дайындап, теріні илеп, жүнді иіріп жасаған. Ат басына ауыздықсыз кигізілетін тұрман – ноқта. Оған «шылбыр» бау ғана (ноқта болмаса, жүгенге де) тағылады да, тоқтағанда атты сонымен байлайды. Қазақта «ноқта ағасы» – үлкен, басшы мағынасында қолданылады (С.М., – Б. 120). Сол сияқты: сиыр да түйе сияқты ноқталанады. Оған ырық бермесе мұның да танауын тесіп, бауына сүйектен не ағаштан жасалатын бір жағы тұйық тығырық өткізеді (С.М., – Б. 123). Тоқым. Ертоқымды ал – аунайын, жүгенімді ал – қунайын. Ат күміс ер тоқымды болды (М-Ж., 159). Алтынды ермен жүгенді, Тоқымымен салдырып (М-Ж., 172). жүктеу/скачать 6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|