Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы 1 Том
Талыс. С‰йел ќолды ќара ±ста, Сайманды сал талысќа
жүктеу/скачать 6 Mb.
|
Талыс. С‰йел ќолды ќара ±ста, Сайманды сал талысќа (Жанс‰гіров); Сен б±зау терісі – шµншіксіњ, Мен µгіз терісі – талыспын (Б±ќар; М-Ж. ауыз әдебиеті жинағынан алынды). Радлов: маленькій мшокъ для храненія шилъ и сапожныхъ инструментовъ, карманчикъ, кисетъ деп түсінік берген (887). Қаз. талыс `ішіне біз, тарамыс т.б. салатын тері боќша` (Ильминский, 1861. С. 106 ); Талыс – смочка кожаная, в которую кладутся шило, тарамыс и др (Жанпейісов, 62). Шеберлік аспаптарын салатын сірі – көнді – талыс, т.б. дейді (С.М., – Б. 105). Талыс – (тал+ыс) µгіз терісініњ талдыњ жалынымен ысталѓан кµнек (ыдыс) деуге болар еді, бұл – тал (ағаш) емес, алдамшы түбір тұлғасы демек: тал <> тұл > тұлып > тері варианты (тұла бойы, тал бойы). Будагов тұл тұлғасына қатысты былай: талъ – тальникъ (дерево), қара тал, кир. көп тал малокитникъ. 2) Кир. бантикъ на конц косы. 3) тур. втвъ – деп түсіндіреді (1869: 728). Ал тағы бір - тал деген түбір тұлғасы бар ол – Талас өзені дегендегі (тал+ас). Ас//аш (Балқаш, Бақанас) – көне түркі тілінде су деген ұғымды берген. Тал (ағаш) дара (дарақ) тұл > тал (жалғыз) тал // тұл (жесір) (тұлдау, тұлып, тал бойы // тұла бойы (фонетикалық вариант), тал түс (даралық сипаты бар), талақ//тылақ (тұл қысқа), бір тал шаш, тал (ағаш) семантикасы бір (даралығы жағынан) түбірлес сөздер. Тал (су – деген ұғымды берген) (Талас) өзеннің аты омоним сөздер алдыңғы талмен байланысы жоқ. Ал, көне түркі тіліндегі шалаш, сал (сал жасады) деген лексемалар осы – талмен семантикасы байланысты болуы мүмкін. семантикалық мағынасы жуық мәндес сөздер. Радлов тал сөзін: сýдýн тал ортазында, какъ разъ въ середин рки – деп түсіндіреді (Рад. 876). Телегей (телегей - теңіз) > талай > далай > дала (көк теңіз) > тал > су. Тасаттық – деген бөлімде біз «суға» қатысты дерек келтірген едік, көне түркі тіліндегі (Ертіс) өзенінің құрамындағы тіс, кет тіліндегі сес//шеш//тес//таш `өзен, су` деп қарастырады кейбір зерттеушілер. Демек, тасаттықтың құрамындағы тас `өзен, су` деген ұғым береді деп жорамалдауға болады. Шµншік – теріден жасаѓан ќалта (карман или торба, сшитая из кожи) Шев. ГО. (Аманжолов, 421); Л. Будагов: алт. Чöчу, монғ. Цучігекъ (блюдечко, тарелка) шай ішетін боялған қытай ыдысы. Дж. جورتما шортпа ашыған сүтті құйып дайындайтын түбі шұңғыл ыдыс – дейді (492, 493). В. Радлов чöн 1) ссорь, щепка, мусоръ, грязъ, зерно, трава; 2) подходяшій, впору-постой я еще малъ, вырасту и одежда мнъ будтеь впору! (1905: III том. 2 часть. 2047). Радловтың сөзігінде: чонтаі – кожаный мшочекъ – деп берілген (Рад. 2018). Шонтай мен шөншік түбірлес сөздер. Ер баланың жыныс мүшесін де шонтай – дейді. Чöн~шөн (шөн+шік) -шөн – кішкене; -шік (көлшік) жұрнақ. Р. Сыздық талыс, шөншік сөздерін қолданғанда ыдыс туралы емес, үлкен, кіші-көп, аз рулар туралы болып тұр-дейді (Абай және қазақтың ұлттық әдеби тілі, 2004: 456). Мыс былқылдап еріген кезінде шал, Шөншіктен* ұсақ қара алды қырып (Абай Құнанбаев. Шығармаларының бір томдық толық жинағы. Қазмемкөркемәдеббас, – Алматы, 1961. - Б. 325). *Шөншік – шөптің басына шығатын дән, түтінін шығарып, түтікпен тартады – деп түсінік берілген. Енді шөншік ескілігіне келсек: Шөншік (1). Дорбашық. Қалташық. (Абай тілі сөздігі. Қазақ ССР-нің «Ғылым» баспасы, – Алматы, – Б. 703). В. Радлов чöн 1) ссорь, щепка, мусоръ, грязъ, зерно, трава; 2) подходяшій, впору – постой я еще малъ, вырасту и одежда мнъ будтеь впору! деп түсіндіреді (сол кездің транскрипциясымен жазып отырмыз – автор) (Радлов: 1905: III том. 2 часть. – Б. 2047). Шµншік – теріден жасаѓан ќалта (карман или торба, сшитая из кожи) Шев. ГО. (С. Аманжолов, 421); Чöн~шөн (шөн+шік) -шөн - кішкене; -шік (көлшік, үйшік) дегендегі кішірейткіш жұрнақ. Академик Р. Сыздық: «талыс, шөншік сөздерін қолданғанда ыдыс туралы емес, үлкен, кіші-көп, аз рулар туралы болып тұр» – дейді (Абай және қазақтың ұлттық әдеби тілі, 2004: – Б. 456). Будагов пен Радловтың сөздігінде шөншік сөзі кездеспеді. Будагов: тат. шонтай (о), қыр. шонтайы, – кожаный мшечекъ ауқ шонтай (оқ шонтай) патронташъ (пришиваемый киргизами къ поясу) (Буд. 1 том, 501). Біздің ойымызша осы шон // чон // шөн түбірлес сөздер. Түйін. Торсық <> көк (көн)< >талыс < мес (тері ыдыс) шөншік бәрі де теріден жасалған ыдыстың түрлері. Демек, шөншік – шөптің басына шығатын дән емес екен, теріден жасалған кішкене ыдыстың түрі болады. Мәтінге көңіл бөліңіз: шөншіктен ұсақ қараны қырып алады – деп анық жазылған. Мес. Меспенен, тегенемен шұбат әкеп (2003: 313); Шешіп алып көйлегін мес қып буды (М-Ж., 49); Былқылдақ бір домалақ мес сықылды (М-Ж., 87); Мес – турсук из козьей кожи (КРС), Мес – турсук из целой бараньей или козьей шкуры (Рсл). Ешкі терісін бітеу сойып, пұшпақтарын байлайтын көн ыдыс – мес (шанаш) – дейді (С.М., – Б. 105). Түйін. Мес>көк (көн)<қауға (тері ыдыс). Фонетикалық өзгеріске түскен. Тегене түрі де қолданылған. Тегене>тегершік түбірі бір сияқты. Қауға. Шынжырлы қауға тақтырған, қайыңнан астау шаптырған (М-Ж., 29); Қауга – большая бадья из кожи, ведро, которым достают воду (КРС); Қауға – ведро для колодца, сделанный из головной шкуры лошади (Рсл); Құдықтан су тартатын көң шелекті – «қауға» – дейді (С.М., – Б. 105). Қауға: в литературном языке оно означает только «кожаное ведро, приспособленное для черпания воды из колодца», а здесь; шелек, т.е ведро (обыкновенное) (С. Аманжолов, 1959: 429 б.). Қауға сияқты ыдыстың бір түрі -толық. Долук – мешок, которым вытаскивают землю из колодца, когда его роют (КРС), долук – кожаный мешок из целой, неразрезанной шкуры овцы, козы, теленка (Рсл); Толан дж. 1) кувшинъ для воды (дөне к. Сл.): 2) дж. Толан (о) лощадъ по 5-му году (Будагов, 404). Сара-шара - сяльница, над которой сють муку (Радлов, 314). Шелек. Шелек сөзі де кездеседі: Ішінде сырлы шелек саумал келді (М-Ж., 125); Малманың болған үйір шелегіне (М-Ж., 7); Шелек (шел+ек) -ек қосымша (көнек, төсек) мен көзіңді шел қаптадыма тіркестегі шел лексемасымен тығыз байланысы бар сияқты. Шил - глазъ восполенный – деп түсінік береген (Будагов:1871: 407). Ерте уақытта әкем малдың көзін шел қаптапты деп, жұқа ақ етін сылып алып жатқанын талай көрдім. Түйін. Қауға ~ долық ~ (толық) ~ шелек > көк (көн) (тері ыдыс). Теріден жасалған ыдыстың түрі – қоржын. Қоржын. Иініне ала қоржын салған алды (М-Ж., 191); Шетінен тістеп алады, Қоржынға батыр салады (Қобыланды, 101). Курждун – кожаная переметная сумка (Потанин, 82). Қоржын а. [خرج хурдж-ун: вещевой мешок; п. Хруджин] – двойная сумка для багажа, перекидываемая через спину вьючного животного, переметная сума (Рүстемов, 166). Қор > қоржын (қор + жын) қор – қымыздың қоры мен байланысты, жын (қарын ішіндегі жиналған қалдық) ішіңде жының бар ма? – дейді. Қоржын > шөншік > талыс < көк (көн) (тері ыдыс). Бөктергі. Бөктергідей босқа ұшып болдым арық (М-Ж., 139); Бµктерішін бµктеріп, Ерлер жортар мал ‰шін (М-Ж., 48); Қырғыз тілінде «қанжыға» сөзімен қатар «бөктергі» сөзі қатар жұмсалады. С. Аманжолов: Бµктергі: бµктергі (копчик). К. Сл., 1951, 69; 1954, 117 [24, б.368]. «Бөктеру» етістігі қырғыз тіліндегі «бөктөрге» сөзімен байланысты туған. Хакас тілінде «қанжыға» – «тиргі» – деп аталады. Қырғыздардың «бөктөрге» – екі түбірдің қосындысы: «бөк» және «төрге». Хакастарда: поғ – байлау; саха тілінде: төргүү – жіңішке қайыс. Тілімізде «қанжыға» сөзі орныққаннан кейін, «бөктергі» сөзі қысқарып түсіп (бөктер), етістік қалпында сақталған дейді [100, б.68-69]. Қанжыға алғашқы мағынасынан алшақтап, бөктергі сөзі жиі қолданыла бастаған. Бµктергі бµксе, бөстек сөзімен тығыз байланысты болуы м‰мкін. Бөстектің де шығу тегі де бір сияқты. Е. Жанпейісов: Бөстек – сеңсеңнен яғни аң терісінен құрап тіккен төсеніш дейді [37, б.127]. Т. Байжанов қазақ, қырғыз тілінде «бөктеру» (қанжығаға байлау) бөктермек сөзі «жолға шыққанда қанжығаға байлап алып жүретін азық-түлік, тамақ», осман түріктерінің тілінде бөксімек сөзі «нан, нанның бір түрі» ұғымын білдіреді. Бөктеру сөзінің «азық-түлік, қор тамақ» мағынасы басқа түркі тілдерінде кездеседі. Қырғыз тілінде бөк «майға бөгу, асқа майды мол етіп салу» бөктері етістігі «қанжығаға байлау» мағынасында қолданылады дейді (Киргиз-рус. Сл. С.151). Т‰ркі тілінде тергі сµзі жіњішке ќайыс деген ±ѓым берген. М±ның ‰стіне ќазаќ тілінде бµг (т±ну) Кµженіњ ќоюуы т‰біне бµгіпті сияќты да мағынасы бар. Бөг пен жық сөздерінің де аз да болса, мағынасы жағынан жақындығы бар. Бµктеру етістігі де осы түбір сөзден ќалыптасќан сияќты. Қанжыға. Кейбір ескі сөз сөйлеушілер жауға аттанғанда қанжығалы болып, қанжығасы құр келіп көрген емес. Сондықтан, қанжығалы атанған деседі (М-Ж., 46); Ќалмаќы ќара ‰зењгі, биік ќасты ер, Ќанжыѓамда байлаулы жіптен шідер (Абай, 214); Ќодардыњ ќанжыѓада басын кµріп, Берелік деп шулады «уєде» десіп (ЌКБС, 93); ...т‰неугі ысќа берген теріні ќанжыѓасына байланѓан Шешенбай желе жортып келе сала… (Шєкєрім, 509); Тамаша ќырлы ауылдан т‰лкі ауласам, Тамаша ќанжығамды ќандап қайтсам (Халыќ єні) Тат. قانجغا канджуга غنجوغه,قانجوغه кир. قانشيغه (монг. ганзыга) торока, ремни у сдла, которыми привязывютъ къ сдлу легкую каладь, дичь и пр. (п. شكاربند), قانجغلا привязать къ торокамъ (Будагов, 1871: 27). Ердің артқы жағына қоржын немесе аң, құс сияқты шағын жүкті байлайтын бөктергі, қанжыға деп аталатын қайыс тағылады (С.М., – Б. 119). «Қанжыға» – деп ердің екі қапталының артқы қасынан кейінгі екі ұшына тақау жерге бірдеңе байлап қою үшін тесіп өткізілетін қайыс немесе жіпті айтады (ҚТҚЭС, 1966: 116). Қанжыға зат. Әр түрлі бөктіріншек байлау үшін ердің артқы қасының астын ала екі қапталдығының кейінгі жақ шетіне, өткізіліп қойылатын таспа тәріздес қайыс (ҚТТС, 1961: 33). Қанжыға сөзі қырғыз, өзбек, қарақалпақ тілдерінде де дәл осы мағынада қолданылады. Бұл сөз башқұрт тілінде каньяға, алтай тілінде кандьага, монғол, бурят-монғол тілдерінде ганзага, қалмақ тілінде ганзгь түрінде кездеседі. Әзірбайжан, түрік тілдерінде қанжығаны tәrki (jәһәr tәrki) дейді, хакас тілінде бұл сөз тиргі (алтын тиргі – алдыңғы қанжыға; кизін тиргі – артқы қанжыға) болып айтылады, бірақ та «қанжығаға байлау» деген мағынада тиргіле, тиргілет етістігімен қатар ханчағыла, ханчағылат етістігі де қолданылады (Хакасско-рус. Сл. М., 1953). «…алт. каnзаga торока < монг. Үаuүа, ср. совр. Монг., бур. Ganzaga» (Рассадин, 71) (Жанпейісов, 108). Кейбір зерттеушілер бұл сөз монғол тілдерінен ауысып келген және оның мағынасы осы тілдерде «салбыратып асу, асып байлап қою, салақтап тұру» деген мағыналарда кездесетін Һанжыха, Һанжаха сөзімен тығыз байланысты болу керек дейді (Бурят – монг. – рус. Сл. М., 1951; Монголмко-русск. Сл. М., 1957). Қанжыға сөзі түркі тілдеріне конкретті бір мағынада ауысып келген монғол сөзі болар деп шамалайды (ҚТҚЭС, 1966: 116). Қанжығаң қан болсын! – фигурально представляет образ охотника, возвращающегося с охоты с большой добычой, т.е. С притороченными шкурами волков, лисиц, карсаков, тушами диких животных (джйеранов, сайгаков, зайцев и.др.) и различной дичью, что, естественно, окрашивает кровью тороки охотника (Ә. Қайдар, 2003: 202). Академик Ә. Қайдардың этнографиялық сипаттамасы қанжыға сөзінің уәжін толық түсіндіре алады деп айтуға толық негіз бар. Қанжыға > аңшының аңнан алған олжасын байлап алуы. Қан+жық (жық-етістігі) соқ (соғым)(ғ) құлатумен байланысты сияқты. Қанжығы > қанар > қор (жын) > боқша. Боқжама. Боқша. Бойра. Майды қарынмен ірімшік – құртты боғжамасымен әкеліп, бұларды ас-су, тамақтан тарықтырмапты (М-Ж., 57). Боқ + жама екі сөздің қосындысынан жасалған сөз сияқты. Илмь.: богжама – род чемодана щерстяной, жаjма – простыня. Букин.: бойра – циновка, қол сандық – шкатулка, сут саут – молочник; КРС: бестик шам- пятилинейный – лампа, стекло для лампы, öрели кійиз –длинная кошма, сандық қап – чехол для сундуков из кошмы. Боғжама түсіндірме сөздікте «қолдан тігілген (матадан, киізден т.б. боқша, дорба)» ретінде берілген. Демек, Ильминский сөздігіндегі атаудың тілімізде барлығы расталған. Айырмашылығы – тоқылатындығында. Боқжама: теңқап (мешок для одежды); Бұқжама: боқжама (сумка для домашних вешей) (С. Аманжолов, 1959: 364, 367 б.). Боқша. Шешем берген боқшасы, Шашылыңқы көрінді (М-Ж., 2 т. – Б. 201, Ауыз әдебиеті үлгісі); – Бойдаққа жарылмаған қарбыз, ашылмаған боқша бір жас қыз алып бер! – деп, Айдақ оған: (М-Ж., 6т. – Б. 109). Боқша әйелдер ердің қасына іліп қойып ішіне зат, бұйым салатын қаптың түрі болып табылады. Боқша – сумка, портфель. Талдықорған облысында сумка, партфель, папканы революциядан кейінгі жылдардың өзінде де құранқап, әптиекқап деп атаған (Диалек, 1960: 94). В. В. Радлов боkша [Kir.] мъшокъ, которая женщины кладуть себъ на сдло – Beutel, Sack, den die Frauen sich üder den Sattel legen–дейді [17, б.1647] Боғу – түйін, буын (В. Радлов) қазақ, қарақалпақ, башқұрт, өзбек сияқты тілдерде бау, боғ-байлам, егінді, пішенді баулап байлау дегенді білдіреді. Көне түркі тілдерінің ескерткіштерінде ба/бағ; бағла-байлау (Малов, пам. Др. Письм.). Қазақстанның кейбір аудандарында жам – ыдыс – аяқ, бұйым (Досқараев. Қаз. Тілі. Жер. Ерек.). Сонда, боғжама екі түбірден құралған түркі халқының сөзі болып шығады. Бірінші сыңары – боғ (а) – қыз жасауы түйілетін орамал, байланатын баулық, екіншісі – жам дүние, мүлік, ыдыс-аяқ (ҚТҚЭС, 1966: 62). Қоқыр-соқыр заттарды боқтықты жинамай лақтыр – деп жатады. Ақжайма қазіргі қазақша-орысша сөздігімізде бар. П. жам 1) чаша, каз. жам аяқ деревянная чаша, бадьянъ; въ уйг. жам или жам блюдо, миска, жама посуда, соссудъ для питья, су жама (аб жама – Будагов) аб – су (абжылан – А.Қ.) для воды, алтұн су жама золотая фляжка, фляжка изъ камня ядэ. 2) зеркало, стекло, зеркало представляющее отражающее свть (рассказывають, что Алекс. Макед. И персид. Царь Джемшидъ имли также зеркало) (Будагов, 428). Бойра Жамбыл, Шымкент, Алматы төңірегінде «қамыстан тоқылған тоқыма» есебінде белгілі (ҚТДС, 68). О. Нақысбеков бойраны оңтүстік говорлар тобына ортақ лексикалық ерекшеліктерге жатқызады (Қазақ тілінің оңтүстік говорлар тобы, 78). Бүктеме: Бүктемеде бұ сөздің көбі кетті, Әр жасында біртүрлі тамаша етті (М-Ж., 64); Боқжама <>боқша > дорба>бүктеме. Аяқ. Табақ. Қонақтар қымыз құйған аяқ ұстап (М-Ж., 313); Дүкеннен жаңа шыққан мысалды боп, Ләззатпен пәк шыныаяқ берер шайын (М-Ж., 157); Алдына бір шыны аяқ шай құйғызып ап, Жамалға шымылдықтағы ұсынды енді (М-Ж., 313); Итаяқ. Ит ас ішетұғын итаяқ алып кел, мен соған жылы су төгейін (М-Ж., 11 т. 11 б.). Ыдыс – аяқ: екінші сыңары аяқ // жалақ // йалақ (иттің ыдысы). Йалақ. 1. Посуда для кормления собак, собачья миска, кормушка, деревянное блюдо, собачье блюдо, т.б. көптеген мағынасы бар (ЭСТЯ: 90). Л. З. Будагов предполагал, что йалағ является производным от глагола йаламақ `лизить` (Буд. 362). Аjak – чашка, горшокъ – чайная чашка, шыны аjak, форфоровая чашка – глинная чашка, сапты аяқ, қамыс аяқ, кымыз аяқ; адаk, азаk, аjақ (В. Радлов, 1 том. Часть 1, 1893: 201, 474). Ильм.: аjак – каб – круглый короб, сделанный из драничек, сверху и снизу укрепленных обручами; сапт аjак – чашка с рукояткою, зерең – большая чашка, саб` аjак – деревянная подставка, в которую устанавливается саба. КРС: без айак – желтые деревянные чашки для кумыса, бастык – турсук для солн, сÿсöк – круглая корзина из тальника для соли, тас – табак – тарелки, тас айак – чайные чашки, бал касык – чайная ложка [77, б.18-19]. Тавақ `деревянный поднос`; `лоток, блюдце`; хакасск.: табан. РСл., III, 961. Подгорбунский, 13. таван `пятка`; хакасск.: табан. РСл., III, 966. (Малов. ЯЖУ, 109). Саптыаяқ – сап шығарып, ағаштан ойып жасаған ыдыстың бір түрі. Жолдыаяқ – жолымыз болсын, бар сапар, жорық сәтті аяқталсын деген мағынада (Ш. Уәлиханов, 186). Табақ. Ас салып жейтін деп пе ең қылып табақ? (М-Ж., 6). Қонақ қонса үйіңе табағына ішек-қарын салмаңыз (М-Ж., 26); Аспаннан күмісті табақ балымен түсті, Табақтың ішінде күміс қасық бар екен (М-Ж., 154). Табак – блюдо, порядокъ, этажъ, деревянная чашка (Будагов, 734). Табақ ~ ялагъ, чашка, употреблямая нищими черепокъ, посуды, на которомъ дають пищу собакамъ и кошкамъ. Какъ кажется, это слова происходить оть корня тур. таламқ (Буд. 362). Будагов тағы бір тікне деген ыдысты атайды 1) деревянная посуда изъ одного куска: чашка, лахань, корыто и пр. 2) родовое названіе корблей, суднеъ, и потому готовятъ: эта эскадра изъ сколькихъ короблей состоить? (Буд. 369). Жалақ > табақ > аяқ > итаяқ >тостаған (ағаш ыдыс). Тостаған – ковшикъ, посуда которою черпаютъ кумысъ, дж (Будагов, 394). Шелек түгіл, тостаған аяқ алма? (М-Ж., 9). Будагов сөздігінде: қаз. шөміш - шөмч, шөмче, қыр. шөмші ковишъ, ковшикъ, чумичка, уполовникъ у сибир. и нижегород. татаръ называется (д ) тостаған дустаганъ. – деп берген (Буд. 500). Ожау. Үкілі піспек болғанда, күміс ожау (М-Ж., 90); Жаулау – ковыш (Көшербаев). Жаулау – большой ковшик из железа для варки (Рсл); Тостаған, ожау ағаштан, т.б. жасалатын ыдыс. Құман. Домалап от басында құман жатқан (М-Ж., 87); Құманға жолдас болмай, қатын оңбас, Ісіне нас ұрғашы көңілің толмас (М-Ж., 158). Құман мен құмған, құмыраның түбір тұлғасы құм. Будагов: тур. тат. құм – песокъ (у кирг. назвнія родовъ песку крупный песокъ съ камушками, песчаникъ, тат. кумакъ песок неводный, въ кир. песачный бугоръ, исеръ – полупесчаный т.б. (Буд, 92). Ад. قومغان кумганъ, к. Сл. قمغه қмға комга (افتابه ақтане) кувшинъ, рукомойникъ (у кирг. чугун. или мдн. рукомойникъ бухарскаго издлья (Будагов, 93). Кумган – чугунный или медный кувшин (Потанин, 81). Құм: балшықтан күйдіріліп істелген ыдыс (С. Аманжолов, 1959: 434). Су қайнататын «тас құмған» ертеректе тастан ойылып жасалды да кейіннен шойыннан құйылғаны базарда сатылған. Оның аты да «тас құмған» деп аталады (С.М. – Б. 106). Құмыраша. Бір құмыраша суменен далаға апарып тастайды екен (М-Ж., 1907: 2); Құмыраша аяқ, білезік сырға, ат тұрмандар шығып жүрді (М-Ж., 1907: 2); Кир. قومرا кумра, глиняный горшокъ. тур.قومرال кумралъ. (Будагов, 93). Түйін. Құмалақ, құмай, құйысқан, құма сөздерінің түбір тұлғасы ұқсас болғанымен талдап отырған лексемамен үш қайнаса сорпасы қосылмайды. Бұл аталған лексемалар – ұмаймен тығыз байланысты. (Ұмай, Құйысқан бөлімдерін қараңыз, сөздік мағынасы мифке апарады). Кесе. Кесесін ішіп бала қайтып берді (Мәшһүр-Жүсіп., 200); Қыз Гүлшат алтын кесемен сусын берді (М-Ж., 112); Қыз Гүлшат алтын кесе қолға берді (М-Ж., 70); Кесені қолыма алып қарай бердім, ішінде нақақ көзден жас бар ма деп (С. Торайғыров). Қырғыз тілінде құмның бір түрін есер деп атайтынын Будагов жазды. Құмды жел еседі. Бәлкім, осы мағынасына байланысты есер деп аталуы мүмкін. Есер мен кесерді нендей жағдай жақындатуы мүмкін. Кесе лексемасының шығу тегі қандай? Мына түсініктерге көңіл бөлсек: п. касэ чаша, чашка. Въ каз. Плоская чашка, въ кир. Полоскательная чашка, (Будагов, 1871: 109). Кесе п. Кассе – шай ішуге арналған ыдыс, шыны, пияла (ҚТАПС, 89). Кесе – п. كاسه чаша, чашка, бокал, большая шашка (Рүстемов, 140); Кес көне түркі тілінде жасау «формаға, қалыпқа» келтіру, кесу деген мағына берген сияқты. Қ. Жұбанов: Ол заманда сөздердің бірінің орнына бірі жүре беретіндігін, келе-келе мағыналарымен бірге сол сөздердің өзі де лайықты түр тапқандығын аңғарамыз (ор, піш, пыш, кес, тес, біз, піс о баста мағыналары бір болғандығын дәлелдейді – А.Қ.) (58, б.120-121). Түйін. Құмыраша, кесе, құмған, құман барлығы да құмнан жасалған ыдыс-аяқтар. Құм түбірінен өрбіген атаулар деп санауға болады. Құм > құмнан жасалатын ыдыс. Кес (е) (құмды кес). Кесе (кесір – жолын кес) түбірлес сияқты. Қазан. Қасық (қазық). Қазанның қақпағы жыртық келіп, Құманның қақпағы болар тесік (М-Ж., 86); Есенаман, Жарқын Есенаманы бұл күнге шейін бір ауыл, Жарқыннан – Бақыр, қазан, Мұрынбай (М-Ж., 60). Тур. тат. قازان қазан – казанъ قزان,غزان монг. Хайсунъ 1) котель; соб имя города Казани. 2) названіе полка бывшихъ янчаръ; قازانجي котельник, кашеваръ, алт., кухарка, поварь, кир.,قازان قاب қазан, қап мшокъ, въ который кладутъ котелъ قازان بوكمهسي (Будагов, 14). Жан қазан – жорыққа алатын қазан (ШУ, 286). Бақыр. Шұңқырға бақыр қазан қайнатып (М-Ж., 47); Самауырды қайнатып, бақыр асып (М-Ж, 108); Жарқыннан Бақыр, Қазан, Мұрынбай (М-Ж., 60-61); Букин: бақыр қазан – кастрюля, бақыр шелек – ведро, сапты аяқ – чашка, служащая для меры. Г. Турабева: Это слово относится к числу редко употребительных в современном казахском языке. Между тем в других современных тюркских языках и в письменных памятниках оно является названием меди, бронзы. Когда-то это слово выступало как определение наименований всех предметов, изготовленных из меди или бронзы: монет (разных достоинств), чеканок (у разных тюркоязычных народов) и сосудов разного назначения: қара бақыр `черная медь, медные монеты`, бақыр тиын `медная монета или металлическая монета (достоинством от одной до пяти копеек)`, бақыр шелек `медное ведро`, бақыр ожау, бақыраш `медный ковш, медный черпак` и др. Дальнейшее семантическое развитие этих сочетаний привело к тому, что определямые (основные) части в них постепенно отпали. Такое функционально-семантическое замещение – перенос основной номинативной нагрузки на определительный компонент привело к сдвигу в его семантике. Отсюда бақыр в одних случаях выражало не собственно металл, а монету или ее достоинство воовще, а в других – свойство или качество предмета, а сам предмет. Например: узб. пакир `ведро`, кирг. бакыр `металлическое ведро`, тат. бакраш `железный ковш, половник`, туркм. бакъыр `кастрюля` и.др. В этом отношении любопытен факт употребления в казахском языке варианта указанной выше пословицы: бәлен жерде бақыр бар, барсаң, бақыр тұрмақ шелек те жоқ. Здесь бақыр – `медное ведро`. Во всех остальных приведенных выше пословицах бақыр выступает как выразитель не достоинства монет, изготовленных из меди, а как ценности вообще и противопоставляется в одном случае понятию алтын `золото`, а в другом – понятию шақа `более мелкие монеты, груши`– дейді (ПЭТЯ, 1990: – С. 153-154). Ерте заманнан ас пісіруге арналған ыдыс – бақыр (С.М. – Б. 106). Аспаннан күмісті табақ балымен түсті, Табақтың ішінде күміс қасық бар екен (М-Ж., 154). Сүт пісіргенде алтауының алдында алтын аяқ, алтауының қолында алты қасық (М-Ж., 36); Жер-суды ап кетті ғой қазық қағып (М-Ж., 34); Ат арқандар қазығым Балаларға азығым (М-Ж., 38); Бал қасық – чайная ложка (Будагов, 235). Қасық пен қазық шығу тегі бір сияқты. -Ық жұрнағы туралы «тобышақ» – деген бөлімде жазылды: тобық сөзі тоб+ық түбір мен жұрнақтың бірігуінен шыққан. -ық жұрнағы туралы Қ. Жұбанов: Қасық дегендегі -ық қазық дегендегі -ық сияқты, бұл да қазудан алынған – дейді [12, б.121]. Ж. Манкеева докторық диссертациясында ыдыс-аяқтардың түрлерін: қазан, шөміш, шөншік, таба т.б. атап өтеді (1997: 45). И. Исмайылов дашқазан лексемасы өзбек сөздігінде `үлкен шойын котел` (Узбекско-русский словарь. М., 1959. С. 132), уйғыр тілінде – `үлкен котел (Наджип Э. Уйгурско – русский словарь. – М., 1968. С. 435), қырғыз тілінде `үлкен котел` (Юдахин К. Киргизско-русский словарь. М., 1965. С. 188). Исмайлов дашқазан сөзін үш компонентке да+аш+қазан деп қарастырады, ал, `үлкен` деген мағынаны бірінші компоненті да береді дейді. Қытай және дунган тілінде да `үлкен` мағынасын білдіреді. Түркі тілінде да (та) `үлкен` мағынасын білдіреді. Біздің ойымызша дамолда `үлкен молда` деген сөздің құрамындағы да «үлкен» деген мағынаны береді (А.Қ.). Екінші компоненттегі ш аш//ас `тағам, палау` мағынасын білдіретін сөзден қысқарған. Бұдан келіп: да `үлкен` + аш `түстік, тағам`+ қазан >да (а) ш қазан > дашқазан (тасқазан – А. Қ.) деп семантикалық өрісін көрсетеді (ПЭТЯ, 93). В современных тюркоязычных регионах бытуют слова қазан, қасқан, кашик, қача. В Древнетюркском словаре зарегистрировано слово qа (ДТС 399) в значении `вообще посуда, сосуд`. Если qа – ` посуда вообще`, то значит, в процессе длительного развития языка оно могло стать источником образования слов қазан, қасқан, қашиқ, қача. В «Диване» Махмута Кашкари есть слова kazїz, обозначающее деревянную посуду (МҚ., 363). И. Исмайлов qа (қа) `ыдыс` -зан, -сқан, -шиқ, -ча т.б. сөз тудырушы жұрнақ деп қарастырады [9, б.94]. Біздің ойымызша, жоғарыда айтылғандай, қасық, қазан, қазық т.б. қаз (қазу) жерді қазу етістігімен тығыз байланысты сияқты. Алғаш оны «жер ошақ» аталатын қазылған шұңқырға орнатқан. Одан кейін қазан үш сирақты темір (мосыға) ошаққа асылды. (С.М., – Б. 106). Қасық//қазық//қазан (сазан, азан, озан, тоған, боран, бөген) -ан аффикстері арқылы жасалған сөздерінің шығу тегі бір деп ойлаймыз. Қазанды жерді қазып, орнатқандықтан заттың аты пайда болған сияқты. Бақыр мен бақыр қазанның қолданылу аясы бір сияқты. Жалпы осы сөздер қаз түбір сөзінен өрбіген. Қаз > қазан <> қазық > қасық. жүктеу/скачать 6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|