Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы 1 Том
Селебе. Айғай шығып оңынан, селебе
жүктеу/скачать 6 Mb.
|
Селебе. Айғай шығып оңынан, селебе алды қолынан (М-Ж.,); Сияз деген мол шығын. Үшеуінің ауылдарыңдағы бар киіз үйіңді осында әкеп тігіңдер. Жігітек әуелі елу қой сойыс үлессін. Біз ғана емес, Жігітекке тегіс келген селебе ғой бұл (М. Әуезов). Селебесін суырып, Бос қалдырып қынабын (Қамбар); Н.А. Баскаков єскери терминдердіњ ќатарында: сабля (сабли, саблямъ. Саблями) шыѓу тµркіні т‰ріктіњ sab `резать` шабу екендігін дєл аныќтаѓан. Ол šаblа `сабля` – позволяют предположить происхождение этого слова из тюркского; ср. Тат. čаb – yl – uw, каз., ног., к.калп. šаb-yl – uw – масдар страдательного залога от корня čар- ~ šар- `рубить с размаху`, т.е. čаb-yl – uw ~ šаb-yl – uw `рубление с размаху` [52, б.163]. Біздің ойымызша, жалпы қарулардың төркіні осы шап `шабу` етістігіне апаратын сияқты. Жалпы ќылышќа ±ќсас шабуѓа икемі бар ќарулардыњ (балта-ќарањыз-автор) т‰бірі – шап. Демек, сабля (селебе) болуы єбден м‰мкін ѓой. Т. Байжанов зерттеу ењбегінде: Наименования рубящего и режущего оружия: ќылыш (меч), его разновидности: сапы (прямой меч, похожий на шашку), асфаћани ќылыш (меч, изготовленный в г. Исфагане, очень ценился и был известен под названием наркескен), болат ќылыш (булатный меч), балдаѓы алтын аќ болат (булатный меч с позолоченным набалдашником), алты аршын аќ болат (булатный меч, длиною в шесть аршин), шар болат (четырехгранный булатный меч), алдаспан (большой обоюдоострый меч длиною в маховую сажень), берен ќылыш (меч отличного качества), балдаѓы алтын аќ берен (меч с позолоченным набалдашником), алтын сапты аќ берен (меч с позолоченной рукаяткой), семсер (меч), аќ семсер (стальной меч), алты ќ±лаш аќ семсер (меч длиною в шесть маховых сажень), кµк семсер (стальной меч с синим оттенком), алмас ќылыш (алмазный меч), зулпыќар (прочный и не слишком тяжелый, обоюдоострый меч с бугорками в остове вроде позвонков), селебе (длинный нож или полусабля), айбалта (секира), ала балта (топор, сделанный специально для боя), тараќ балта (топор с зубчатым лезвием) и др – деп, соѓыс ќ±ралдарын атап µтеді [212, б.5-6]. Т. Байжанов: ќылыштыњ бір т‰рі селебе этимологиясына талдау жасаѓан. Бұл – ұзындығы бір метрдей, жүзінің жалпақтығы бес сантиметрдей, үш жағы сәл ғана имектеу, қылыштан қысқа, кесуге, шабуға арналған соғыс қаруының көне түрі. Бұл сөз қырғыз тілінде селебе, тәжік тілінде селоба (кішкентай қанжар), парсы тілінде селл (өткір қылыш) түрінде ұшырайды. Бізше, селебе сөзінің түбірі селбу етістігі болу керек. Қырғыз тілінде селби – «қайтадан істеу, өңдеу, ремонттау», алтай тілінде селу – «жақсарту, жөндеу, түзету», моңғол тілінде сэлбээс – «бір заттың орнына жұмсалатын, жалғанатын, жамалатын, ауыстырылатын зат, запас, қор» деген мағынаны білдіреді (Монг. Русс. Сл. 1957: 374). Осылайша, селебе сөзі түркі және монғол, Алтай тілдерінде қолданылатын селби, сэлбээ етістігіне қазіргі қазақ тіліндегі бе жұрнағын жалғау арқылы жасалған [213, б.92]. Селебе, делебе сияқты көне түркі тіліне тән «өлі жұрнақ» деп қарастырылып жүр (Б.О. Оразбаев, 1964: 109). Ќ. Ахметжанов: 1. садаќ (кейін мылтыќ); 2. ќылыш (ертеде семсер); 3. найза («с‰њгі» деп те аталатын т‰рі); 4. айбалта; 5. шоќпар (соѓыста ќолданатын т‰рін «г‰рзі» (к‰рсі) деп атайды (Ер қаруы – бес қару. Ана тілі. 1992. № 39 (13). Селебе = селбі түбірлес болуы мүмкін. Қарағайдың бүгінде, селбі болған қуынан (Мәшһүр-Жүсіп., 198); Селебе сөзі қазақ тілінде `қылыш, қанжар, және `наубет` сияқты ұғым береді. Л. Будагов: а. ,سَببي سببي сәббә сәбби )сэбій – қате оқылған – А.Қ.( (оть سبا), ж.р. سبيه мн. سبايا силба плнникъ, военноплнный (619); Кир. سمسر сімсеръ (вм. п. شمشير) сабля (Том. I. 1869: 635). В. Радлов: Селбі – больной, нездоровый (1911: Том. IV. Часть 1. 482). Л. Будагов қаруды алып жүретін адам туралы: а. сэйяфъ, мн. сэйляф длающій, носящій или продающій сабли, вооруженный саблею, войнъ – деп жазған сөздігінде (1869: 653). Селебе сөзін, Әуезов ауыртпалық, тауқымет мағынасында қолданған (Жанпейісов, 93). Селебе `қылыш` мағынасында қырғыз., ққалпақ т.б. түркі тілдерінде де қолданылады: Селебеңді серте ұстап, Сендескен жаға сермедің (Ж. Жантөбетов); Түркітанушылар селебе монғол сөзі дейді. Тува. (сойотск) сэлэмэ/seleme`қылыш, клинок, қылыш`, қырғ. селäбä / seläbä `қылыш`. Рясянен монғол сөзі сияқты дейді (қараңыз. Цинциус, Бугаев). Жанама болса да, Менгес монғолдармен көрші түркі халықтарында қаз. Seläbä `қылыш, қанжар`, қырғыз `säläbä, лит. Тув. Sälämä` – кездеседі (с. 204). В.И. Цинциус және Т.Г. Бугаев Сэлли, сэлливун, сэлми ~ һэлми, нег. Сэлэдза, сэлэсих, ульч., орок. Сэлэсу, нан. Сэлэсу (н) `кольчуга, панцир`, сол. Сэлэм, сэлэмэй `қылыш, қанжар, қалшан`, қалм. Selmә`қылыш, қанішер`, бур. Һэлмэ `қылыш, қанжар, клинок, шашка` тунгус – манжур негізінен сэлэ/sele/һеле `темір` шыққан дейді (Цинциус, Бугаев, с.39). Селебе орыс тіліндегі сабля: немесе селебе > сабля лексемасымен салыстырған артық етпейді (Жанпейісов, 1989: 28). Түйін. Sab > шап`шабу` етістігінен > сабля (селебе) туындаған. Селбе > сабля < шап `шабу` сияқты тілдің даму жолынан өткен деп жорамалдауға мүмкіндік береді. Селебе > қылыш. Қылыш. Алмас тұр өткір қылыш байлап алып (Мәшһүр-Жүсіп., 224); Тұйғын қыз қылышпенен салып еді (М-Ж., 50); Ақ алмас қылышпенен шапқан екен (М-Ж., 90); Қос қылыш суырды ол қынабынан (М-Ж., 147); Қылыш тисе шақ етед, Мылтық тисе тақ етед (Алпамыс, 227); Жарағын киді салданып, Жалаң қылыш байланып (Алпамыс, 222); Ертеде қылыштың: өткір қылыш, алмас қылыш, қос қылыш, жалаң қылыш сияқты түрлері де болған. С.Е.Малов: `меч`; қылыш вульін сәждығын йулурвадып – тро `мечом убил свою жену`; қылыш – `бедняк, несчастный; қылыш `трудно, тяжело` - дейді (ЯЖУ: 63). Тверитин қылыш, найза сөздеріне былай түсінік береді: Он клышем* и найзой* острой Как игрушками владеет (ҚКБС, 1935: 49). Клыш* – сабля: Найза* – пика (Тверитин, 1935). Түйін. Қылша мойным талша, қылды қақ жарғандай тіркесінің құрамындағы қыл жіңішке – деген мағынаны білдіреді. Бірақ, қылышпен қаншалықты қатысы бар екені беймәлім. Қыл тұлғасынан: қылыш, қылмыс, қылпылдап тұр (өткір), Қылған (қорамсақ (колчан) және қылышбау – күміс белбеу С. Аманжолов, 432) қалыптасқан сияқты. Осыған орай, қылшан > қыл «аттың қылы»; -шан редукциялық варианты (-шын//-шін көгаршын, буыршын, бүлдіршін) ал, шан өзінің мағынасы бар белгісіз сөз) -шан//-чан «ыдыс» демек, қылшан о баста аттың қылынан тоқылған оқ салатын дорба болған – дейді (Ә. Қайдар, 1998: 38). Будагов: тур. тат. қын кынъ въ ад. Произносится кыгынъ 1) ножны (у кирг. изъ кожи для ножа, прившиваются къ ременному поясу, а для сабли – называется қынап), қынапы вложить въ ножны. 2) дж. ножикъ, тесакъ (кары к.сл.) 3) тоб. кыіынъ, стуручокъ, 4) см. гл. қинамық (1871: 105). Қылыш сөзімен түбірлес қыл «шабу», «өткір» сияқты да мағына берген сияқты. Мәшһүр-Жүсіп Көпеев өткір қылыш, алмас қылыш түрлерін қолданған. Қылыш сияқты шабу қаруы > балта. Балта. К‰њнен туѓан С‰гіршені Ќытай айбалтаныњ астына алып, µлімші ќылып тастаѓаннан Ќытай Балталы атанды да «баѓанаѓы ќайтты, баѓанаѓы ќайтты» делінгеннен С‰гірше Баѓаналы атанды. Шу бойында болады, Атбасар дуанына ќарайды. Баѓаналы, Балталы аталѓан Найман солардыњ ±рпаѓы (М-Ж., 40); Кµсем батыр сол жерде ќаза тапты, Ќолында балтасы бар ырѓай сапты (ЌКБС, 91); Білегініњ шырайы – Ай балтаныњ сабындай (ЌЖ, 69); Тұмсыққа тарақ балтамен, Сондай мықты шеріні Жалғыз-ақ ұрып қатырды (Қамбар, 319); Тарақ балта – деген де болады. М. Қашқари «Отын кесетін балта дегенді оtun kesesi baldu (отын кесетін балду)» – дейді (1997: 40). Кµне т‰ркі тілінен шыќќан балта > taрor жалпы гермендік ахе-мен ыѓысты. Ењ ќызыќтысы, б±л сµз тапа `шабу` т‰бірінен пайда болѓан. Тапа «шабу» сµзін араб, парсы жєне орыстар ќабылдаѓан, б±л сµз к‰ні б‰гінге дейін шыѓыс т‰ркілерінің тілінде саќталѓан. Батыс т‰ріктердіњ тілінде мысалы, т‰рік татарларында б±л сµзді `тапа`, `шабу` сол мағынадағы `балта` сµзі ыѓыстырды, татарларда осы ±ѓымдаѓы тапагыч-`жеміс, шµп-шаламды шабу ‰шін арналѓан ай секілді жалпаќ ж‰зді сабы бар пышаќты` айтады. Мысалы, кейбір аѓылшын сµзі айталыќ, korbash немесе kismet, т‰рік жєне араб 1919-шы тілдіњ 2121-сі екен. Онда еуропалыќ этимологтар автоматты т‰рде аѓылшын тіліне ауысќан араб сµзіне жатќызады 2020-шы тілден 2222-ретке ауысады. Ал, араб немесе парсы 2121 тілімен 2323 – 2222-ші тілдермен 2424-ші кµне мєдениеттіњ жетістігі – 2323 тілмен 2525-ші тілді ауыстырып алатыны олардыњ басына да келмейді екен. Олардыњ кµзќарасы бойынша т‰ркілер сол баяѓы кµшпенділер екен. Дегенмен, араб жєне парсы 2424 тілмен 2626-шы кµпшілігі т‰ркілік ќабаттар. Таѓы бір д±рыс емес этимологияныњ біріне мысал келтірсек: крест жорыѓы дєуірінде µзара алмасќан сµз – sabod. Олардыњ есебі бойынша sobod туынды формасы saboteur, sabotage француз тілінен т‰рік тілдері арќылы арабтардан 2525-ші тілден 1727 – ге ауысќан. Sabod сµзініњ этимологиясы араб тілініњ sabbat ~ шабат «сандалия» – деген мағына береді екен (INTERNET). Самарқанд барсаң сандал* бар, Сандалды көр де тісім көр (Ер Тарғын, 279 б); Жанбасыңа болайын, Ұста соққан сандалдай!* (Ер Тарғын, 290 б); Бұл сандал сөзіне Л. Будагов мынандай түсіндірме береді: а صندل, صاندال сандалъ 1) сандалъ (дерево, изъ п. جندل). 2) иур. шлюпка, лодка при корабляхъ. 3) тур. родъ полушелков. матеріи. 4) каз. кир. дерево, въ которомъ укрпляется наковальня (испорч. изъ п. سندال) (1869: 704). В. Радлов: сандал – широкая лодка, шлюпка және дерево, на которомъ прикрпляется наковальня, накоавльня – меленькая ручная наковальня, сандал – наковальня (т. 4. ч. 1. 1911: 304-305). Сандал –жастық (дерево, в котором укрепляется наковальня). Ильм., 155; К.-Р.сл., 1951, 165; 1954. 289 (С. Аманжолов, 1959: 402). Р. Шойбеков қазақ тілінде сандалдың екінші мағынасы «орындық», «төрт бұрышты аласа стол» Қазақстанның оңтүстігінде «бетіне көрпе жайып, астына шоқ салынған стол» мағынасындағы сандалдық «күрсі» – деген атауы да кездеседі – дейді [122, б.112]. Радловта сандаlija – кресло, тронь, стуль, кресло деген мағынасы берілген (1911: 306). Көне түркі тілінде сандал* – балта деген мағына берген. Ал, шын мєнінде б±л сµзді сарациндер Таяу Шыѓысќа таман µмір с‰ріп жатќандар ќабылдаѓан. Т‰рік сµзі чабат (чабата, цабат, сабат, шабат) «кесу, шабу» чабу ~ шабу етістігінен туѓаны белгілі. Б±л сµз ењ алѓаш «сандалия» (сандал) «аяќ киім, аѓаштан аяќ киім ойып жасау» – деген ±ѓым берген. Артынан, єрт‰рлі аяќ киімдердіњ, соныњ ішінде тоќылѓан аяќ киімніњ де аты болды. Кµптеген єрт‰рлі аяќ киімдердіњ шыѓуына байланысты дєл осы сµздіњ мағынасы ќолданысынан шыѓып, т‰ркі тілдерінде т‰рлі аяќ киімді єрт‰рлі т‰рде атау етек алды. Ќазіргі татар тілдерінде чабат сµзі, чабата «ертеде шаруалардыњ талдыњ ќабыѓынан тоќылѓан, тобыќќа дейінгі аяќ киімін атаѓан», немесе басќа да талдардыњ ќабыѓын таспа ќылып тіліп тоќыѓан аяќ киім (лыка) атаѓан. Кµне француз тіліне б±л сµз µзініњ алѓашќы мағынасы «б‰тін кесек аѓаштан шабылѓан аяќ киім» - sabod ауысты. Орыс сµзі «чеботы» (чеботарь – сапожник- ТслРЯ, 876-ќарањыз А.Ќ.) т‰рік сµзі – `чабот ~ шабат`. Араб халифатыныњ Испанияға басып кіріп, т±раќтап ќалуыныњ нєтижесінде испан тіліне т‰рік сµзі шабат «zaрata» формасы ќалыптасты. Аѓылшын тілінде: sabot, saboteur, sabotage cµздерінен басќа да, чабу (шабу) етістігінен µрбіген бірнеше сµздер бар. Б±л сµздер мыналар: chabouk (chabuk, chawbuk) – «±зын ќайыстан тоќылѓан ќамшы, жіњішке – майысќыш, серіппелі тоќылѓан ќамшы»; chibouk – «чубук», т‰тікше»; saber (sabre) – «сабля»; sjambok – «ќамшы, м‰йізт±мсыќтыњ терісінен жасалѓан ќамшы» – деген мағына береді. «Чабу» етістігінен туындаѓан сµздер Аѓылшын тіліне Француз, Неміс, Африка, Малайзия, Үнді 2929-шы тілдіњ 3131-сі болды. Барлыќ осы тілдерде т‰ркі тілініњ чабу етістігініњ семантикалыќ мағынасы – `кесу, шабу, турау` саќталды. Демек, балта сµзініњ о бастаѓы мағынасы: `шабу, кесу, турау` – деген мағынаны берген сияқты [INTERNET]. Шабата аяқ киім ретінде Қостанай облысының кейбір аудандарында кездеседі. Жаз кезінде жұмысқа арнап, ағаштың қабығынан тоқылған жеңіл аяқ киім. Шабата аса ыңғайлы аяқ кимі [32, б.86]. В. В. Радлов: палта және балта вариантын қоса беріп, балтаның өткір балта, ай балта, гÿндäрli балта, äjÿр балтасы, маранғоз балтасы, ұста балтасы сияқты түрлерін атап, маленькій топорикъ на длинной ручкъ (киргизское оружіе) деген анықтамасын жазады [17, б.1171, 1501-1502]. Б.И.Татаринцев Общетюркское балта (балту, балты и.тп.), как правило, обозначает `топор`, но в отдельных языках - `молот` (як. балта `большой кузнечный молот`, а также `коренной зуб`). Оно явно гомогенно с другим тюркским словом – балка, каковое, наборот, чаще всего означает `молот`, но также и `молот-кирка, молот-топор, топор лесника`(ЭСТЯ, 11, 57, 58). К. Менгес балту көнемесопотамиялық (ассиро-вавилондық) (`nãštu, pãšu`топор`) балка сияқты қабылдап алған. Бірақ бұл – сөз басқа да лексемамен байланысты дейді. Татаринцев одан әрі балта и балка, бала входит, по нашему мнению, в большой ряд тюркских слов, обозначающих предметы (в основном различные орудия), более или менее массивные удары или оказывающего сильное давление: тур. раlа `палаш, лопасть, линное рулевое весло`, уйг. диал. бала `балка`, уйг. палак `широкий деревянный ударный инструмент, весло, орудие наказания учащихся в старых школах`, тув. диал. балдаа `кувалда`, як, диал. маалтаа `большая тяжелая стрела для пробивания панциря`, малтаар ~ маалтаар `стрела с тупым широким наконечником`, балтыһах уст. `стрела с тупым концом, ловушка на медведя`. В этом плане особенно интересны якутские данные. В якутском отмечены также слова, обозначющие объект топором или молотком: баллай (Пекарский, СЯК. 1959) `надрубка, надсечка, знак от топора или молотка при первичной обделке вещи` и баллыр `заготовка (первычной обделке вещи` и баллыр `заготовка (первичная обработка вещи топором, молотком)`.(ПЭТЯ. 1990: – С. 147-148). К. Аханов алтай тілінде малта («балта»), т‰ркімен тілінде палта т‰рінде дыбысталатын сµз ќазаќ, ќырѓыз тілінде балта болып айтылады – дейді [90, б.178]. М. Фасмер: Балта – мест. Н. В. Подолье, из рум. Balta «болото», которое связано с – болото, являясь займств. Из >слов или алб. (алб. Baltё). См. Балта «топор с узким лезвием», оренб., займств. Из тюрк. Ср. Тур. balta «топор», уйг. Baltu; см. Мі. EW 7. TEL 1, 256; Бал – Табай, Sitzber Рreub. Akad., 1931. 471 [114, б.41]. Ай балта - секира, топор в виде месяца (Потанин, 139). Т. Байжан балта кесуге, шабуға, түйреуге арналған қару. Осман түрік балтачы сөзі «сапер, корпус, офицерді, солдат» мағынасында (71), толғамалы балта – қолға ұстайтын жерінде толғаман (тарақ тіс, кер тіс, ойықтар) бар соғыс балтасы [120, б.71-73]. Р. Шойбеков: Қазақ қырғыз ауыз әдебиетінде кездесетін «қара балталар» – темірден соғылған, балтаның қарапайым түрінің атауы [74, б.16]. Біздің ойымызша, сандал мен кандалы фонетикалық өзгеріске ұшыраған сөздер сияқты. Кандалы, -ов. В царской России и других странах железные кольца цепями, надеваемые на руки и ноги узнику. Заковать в к. Каторжник в кандалах. II прил. Кандальный, -ая, -ое. (Ожегов, Шведова. 1999: 263). Тұтқындарға ағаштан ойып кигізген аяқкиім, кейіннен темірден кісен салған. Түйін. Көне түркі тілінде сандал – балта деген мағына берген. Сандал > шабата > балта > жады > жалман. Жады – қытай тіліндегі чжа `кесер; кесу + доо `пышақ, бритва`. Маньчж. Тілінде `кесу, турау` мағынасында. Түркі тілдерінде салом шабатын пышақ, үлкен пышақ, шөп кесер деген мағынада қолданылған. Жады мен жалман мағыналас. Л. Будагов тур. سلمان іелмãнъ ближайшая къ оконечности часть сабли, гдъ оборотъ ея становится тоньше и гдъ начигается раздвоенный клинокъ-дейді (1871: 364). *Йал `быть гладким, голым, быть крутым, отвесным`. Йалман~жалман: лезвия, клинок, конец сабли, кинжала, ножа, пики, копья, острие или лезвие оружия или орудия, острая сторона (меча) т.б. (Севортян: 102). Жалман сөзінің негізінде жалмауыз сөзі пайда болған. Қараңыз: жалмауыз бөлімін. Балта, жады сияқты қару – шаппа шот. Шаппа шот. Мәшһүр-Жүсіп шаппа шотты да қару есебінде қолданады. Ол бұрын Тоқмұхамед барған екен, Оған да шаппа шотты салған екен (М-Ж., 147); Оған да шаппа шотты салған екен (М-Ж., 142); Ќара тас ењ болѓанда ќайраќ болар, Балта, шот, пышаќтарды ќайрап болар (М-Ж., 100); Шаппа шот – шот, ағаш жаратын шот орнында Батыс Қазақстан облысының Жәнібек ауданында да айтылады. Онда «шаппашоттың басын бассаң, сабы айналып келіп маңдайыңа тиеді» деген атам заманнан бері айтылып келе жатқан мақал бар. Шаппашот сөзіндегі шаппа сол шоттың қандай іске арналғанын, атқаруға тиісті міндетін көрсетеді. Басқаша айтқанда, шаппашот шабуға арналған, не шабатын шот деген сөз. Шаппашот сөзі, осы мағынада Семейдің Абай, Аякөз аудандарында да қолданылады [32, б.95]. Шап +па + шот. В. Радлов: чап ~ шап – 1) стръла съ желъзнымъ наконечникомъ, 2) махать, бить, ударить махомъ (жалпы бес мағынасы бар-А.Қ.) (1905. Том. III. Часть 2. 1916) Демек, шап өз алдына дербес жебенің аты да болған. Бізше, шап `кесу, шабу, қиып түсіру` деген мағынасы алғашқы түбірдің мағынасы деп ойлаймыз. Ал, екінші компоненті шот ~ чот кäркä мотыга* (төрт мағынасы бар – А.Қ) (В. Радлов, 1905. Том. III. Часть 2. 2025); *Мотыга, -и,ж. Ручная земледельческое орудие для рыхления, копки – металлический или каменный наконечник, насаженный под углом на длинную рукоятку (ТСРЯ, 1999: 368). Шот – ұзын сапты, ұшында тастан не темірден үшкірленіп жасалған құрал. Түйін. Мүмкін арбаның үстіне орнатылған шаппасы бар ататын құрал да болуы. Шап + па + шот > соғыс қаруы `шабу, кесу, қиып түсу`. Шаппа шоттың бес мағынасы бар. Соның бірі – ұшында үшкір темірі бар оқ; Екінші ұратын шоқпар сияқты қару. Семсер шабатын, түйрейтін қару. Семсер. Маған оң батасын берсін, қара қоржынын берсін, семсерін берсін (М-Ж., 158); Семсерді берді қолына Алмас қылыш ілгізіп (228); Кир. سمسر сімсер شكشير сабля (Будагов, 635). Семсер – түркі тілдерінде ерте кезден қолданылып келе жатқан көне терминдердің бірі. Бұл сөз қарақалпақ тілінде семсер, қырғыз тілінде шамшар, ұйғыр тілінде шэмшэр, өзбек тілінде шамшир формасында қолданылып, «өткір, қайқы қылыш» деген ұғымды білдіреді. Семсер сөзі түркі тіліне араб, Иран тілдерінен ауысқан. Бұл сөз екі элементтен, яғни, шам (тырнақ, тұяқ) және шир (арыстан) сөздерінің кірігуі арқылы жасалған [123, б.92]. Метін де шабыт қарудың бір түрі. Метін көне қарудың бір түрі болған сияқты. Болат метін – қанжармен тесілген тас, «Тесік тас, – деген сөз бар, – жерде қалмас» (М-Ж., 16); Темірдіњ суы м±ныменен суарылса, метін болады (М-Ж., 120); Тіл деген болат метін µткір келген, Дал-дал ќып ќызыл ќия тастан тілген (М-Ж., 79); М-Ж. Кµпеев болат метін сµзін пышаќ, селебе орнына ќолданѓан. Метін µткір, ж‰зі м±ќалмайды деген мағына береді. Екінші сµйлемде метін ауыспалы мағынада метонимия түрінде ќолданылѓанын байќаймыз. Ќанша айтса, ќ±лаѓына енер емес, Ќажымас ќара болат майталман-ды (ЌКБС, 55) ауыспалы мағынада ќолданылѓан майталман сµзін ќара болатќа алмастырып ќолданылѓан, метонимиялыќ ќолданыс. Метін – жер ќазуѓа пайдаланатын шот тєріздес ќ±рал ретінде кейбір жерде пайдаланылады [38, б.79]. Жаќсы ќатын жігіттіњ Кесектен соќќан кентіндей, Д‰ниеніњ т±йыќ ментіндей (Майлыќожа, 39); Метін мен ментін мағыналы сµздер дейміз. Метін қанжар сияқты шабатын, түйрейтін қарудың түрі. Мылтық соғыста қолданатын ату құралының бірі. Мылтық. Алты қырлы ақ мылтық, Ата алмасам маған серт (Ер Тарғын, 299); Алла Тағала жар болса, Қара мылтық бар болса (Алпамыс, 175). Атам деп қорқытады мылтығы ұзын (М-Ж., 30); Атарға бір мылтық жоқ оқ көбейтіп (М-Ж., 35); Аламын дәнеме алмай бір-ақ мылтық (М-Ж., 112); Өлеңім берен мылтық сегіз қырлы (М-Ж., 105); Мылтық – дж. тат. мылдұқ ружье, винтовка, алт. қырғ., пистолетъ, шомполъ, затравка, аузы, дуло, порохь ружейный, алт., мылтыкта стрлять изъ ружья т.б. Тағы бірде мылтықъ – ружье деп түсіндіреді. (Араб графикасынан транскрипциясын жазған – А.Қ.) (Будагов. 1869: 267, 274). Мылтықтың түрлері мен анықтамасы В.В. Радлов ружье – қол мылтық; мылтық атты; мылтық оқтады; мылтық шыбығы; мылтық жасады – дейді [17, б.2144]. Мылтықтың түрлері ауыз әдебиетінде жиі кездеседі. Тÿмèгъ – сіб. тат., оружіе – деп жазды сөздігінде (Будагов, 398). Т. Байжан мылтықтың түрлерін атап өткен [121, б.5]. Р.Н. Шойбеков: ќара сµзініњ гара (т‰пењ - мылтыќ) т‰ркм., ќара (ќарапайым білтелі мылтыќ) ќырѓ., ќара (темір) µзбек маѓынада ќолданылады – дейді [74, б.16]. Мылта – фитиль (у ружья) (В. Радлов, 2144); Мыл + тық (оқтық, шоқтық) түбір мен қосымшадан тұратын сияқты. Мыл өлі түбір мылжың, мылжа-мылжасы шығу, мылқау, мылқ етті деген сөздердің құрамында кездеседі. Мыл > мыңқ (дыбыс) еліктеуінен туған сөз сияқты. Мылк етті – он качаль (Радлов, 2144). Мылтық, садақ, саржа ату құралдарына жатады. Садақ. Саржа. Оқ. Төртеуі апарып сағымға садақтарын ілді (М-Ж., 95). Тобылѓыдан жаќ ќылып, ж‰згеннен оќ ќылып, кµзіне кµрінгенді ќорек ќылып, ішіп-жеп оѓын ќ±ралайдыњ кµзінен µткізет±ѓын мерген болыпты. Мына баланы жебе ќылып бастарыња шаншыњдар (М-Ж., 61); Зырылдауыќ тартты, жылќыны ќуып алды (М-Ж., 45); Атадан туѓан мен бір шоќ, Садаќќа салар сайман жоќ (ЌКБС, 67); Қанға тойсаң саған серт! Бұлғары садақ, бұқар жай (Қобыланды, 70); Кµкенай садаќ тартты д‰рілдетіп, Ќаќ жарды ердіњ ќасын оѓы жетіп (Шєкєрім, 289); Зырылдауық (зырыл және дауық (шырылдауық – вариантын) екіге бөліп қарастыруға болатын сияқты. В. Радлов зыр – шумъ летящей стрлы, вертящагося колеса, свистъ, журчаніе; зырыл – свистть (о стрл) – деген түсініктер береді (1869: 904). Демек, зырылдауық садақ сияқты қарудың бір түрі. Радлов пен Будагов сөздіктерінде бұл қарудың нақты анықтамасы кездеспеді. Бірақ, ауыз әдебиетінде зырылдауық жиі қолданылады. Академик Є. Ќайдаров: В казахских же эпосах различается лишь несколько разновидностей луков по их внешному виду. Однако лингвистическая природа слова садақ представляет определнный этимологический интерес. Дело в том, что это слово считается производным от общей тюрко-монгольской корневой морфемы, встречающейся во всех алтайских языках, но в разном фонетическом оформлении. Так, в самом казахском языке наряду со словом садақ в знач. «лук» употребляются жақ / / жай, в уйг. я, узб. ей, азерб., туркм, яй, урянх. ая, кирг. жая, якут. саа, башк. йәйә, карач.-балк. джая / / садакь джая, хакас. кас. чачах / / охчаа, в тувин. эа / / ая «лук-самострел», алт. садақ «лук» яа «стела», ног. яй «лук», карақалп. садақ «колчан», дағ «колчан», хал.-монг., ойр.-монг. сайдақ / / садағ «лук», бур.-монг. Һаадағ «колчан для стрел» и.т.д. – деп жан-жақты түсінік береді [66, б.34]. М. Ќашќаридіњ сµздігінде: оќл±ќ – ќорамсаќ деп кµрсетілген (1997. 131); Оќл±ќ (оќ+л±ќ) л±ќ орыс тіліне енген «лук» сµзі болуы м‰мкін. М. Қашқари ұлұн – ұшы жоқ оқ; жебе - дейді (1997: 131). Л.З. Будагов: ќырѓ. جا жа = ياي жаќ лукъ (изъ которого стрляють),صاري جا сары жаќ желтый лукъ (т.е. желтый рогъ, натягиваемый на лукъ), лукъ башкирскій (1869: 425). Немесе: тур. п.سدق сдќ садакъ, дж. садаќ ساداق, сдаќ سداق кожаная сумка, въ которую кладутъ лукъ и стрлы, колчанъ съ отдленіемъ для стрлъ, дж. садаќ, قيليج سادلغي ќияѓы ножны сабли: ќияѓы садаѓы мойнына асып ќойѓан повсивъ ножны сабли на шею, пришелъ (знакъ полного повиновенія и предаванія себя вол побдителя). – Баб. 39) (1869: Том. I. 622). Б. Қарағұлова Тарихи жырларда: саржа, сүңгі, датқа, қол, самғал, шерік сияқты көптеген әскери терминдерді кездестіруге болады – дейді [55, б.21]. Т. Байжан: Наименование метательного оружия: садақ (лук), разновидности: жай, жақ (лук), саржа (башкирский лук с инкрустациями), бұлғары садақ, бұхар жай (виды лука, купленные у блугар и из г. Бухары), көн садақ (лук с чехлом из толстой кожи), сақпан (праща) и.д. [121]. Садақ > саржа. жүктеу/скачать 6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|