Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы
жүктеу/скачать 6 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Й‰з‰к
| Зергерлік лексика
Жүзік. Бір жүзік кидің қолға асыл тастан (М-Ж., 65); Бір-бір кісі болыс басы, Сол кісіњ болсын асыл ж‰зік ќасы (М-Ж., 67); Ж‰зікті Нартайлаќќа жылдам берсін, Сол келсін меніменен ќоштасуѓа (Шєкєрім, 325); Ќолында ќызыл алтын ж‰зігі бар, Сол жерге таѓат ќылып ±йлыѓады (ЌКБС, 22-23); Ж‰зік сµзі кµптеген т‰ркі тілдерінде тараѓан. Кµне жазба ескерткіштерде де ±шырасады. Ж‰зік сµзініњ кейбірін атап µтелік: т‰рік., ќуман, бар., шаѓ. Jÿзÿк = jÿзÿк `саќина, перстень`, алт., тел., чулым. ` jÿстзÿк `саусаќтаѓы саќина`, т‰рік. Jÿксзÿк `саусаќќа салатын` (РСл, III, с. 593, 616, 619), тоб. Жуьксуьк / жуьзкуьк, т‰ркімен. Йз‰з‰к, башќ. Йµзµк, тат. йµзек, ќќ. Жузик, ноѓ. Юзик, ќырѓ. Жуздук = шакек, ќ±мыќ. Юзюк, ќар. Балќ. Жюзюк / джюзюк / зюзюк `саќина, тасы бар саќина`, j‰ксäк `тас салынѓан саќина`, j‰з‰к `гемма` (Мќ, III, с. 26, 53). «Гемма (лат. Gemma-тасќа салынѓан µрнек, тµњкерілген не болмаса ойыѓы бар. Байырѓы заманда геммалар мµр – тањбаныњ орнында ж‰рген, кісініњ жеке тањбасы, т±мар, єшекейі)» (СИС, с. 152). Жалпы т‰ркілік ж‰зік сµзжасамдыќ моделі жаѓынан ж‰з т‰бірінен `буын`+ж±р. -ік ќ±ралѓан. М. Харбичев джез `жез` (Карачаево – балкарское именное словообразование. С.75); А.Б. Сулейменова негіз ретінде: ж‰з–jüс/tyc/чус`буын` (КТКЭС, с. 95, 96); Осындай этимологияны Р.Г. Ахметьяновта ±сынады. Ол «б±л сµздіњ шыѓуын шыѓ. Т‰рік. Д' уз, чус `саусаќтыњ буыны` – дейді (Отаров И.М. Профессиональная лексика карачаево – балкарского языка. С. 58). Неѓ±рлым ыќтималы бірінші айтќаны болуы м‰мкін: джюзюк<джез `мыс`+юк (Жанпейісов, 1989: 22 – бет.). Й‡З‡К т‰рік., гаг., кар. Т. к., ±йѓ. Диалек. Аг. 140, Мал. УНС 119, Р III 619 (осм., ком., быр., шаѓ.), Буд. II 376 ж‰зік (т‰рік., тат.), ж‰зік (осм.), Zen. II 972 (тур), ДТС 288, Вrock. 100, Кãšġ. D. 828, Diz. 158, Бор. Лт 166, МА 566, КW 132, Houts. 110 ж‰зік , Аbû Н. 131, Ettuh. 291, Zaj. Ad-Durr. II 88, Tel. 313, AФ 0119, Ibnu М. 93, Хор. П. I 556, Eeg. 344, Sey. 108; й‰зик ноѓ., µз. Диал. Абд. Хор. Ш. 54, Абд. Ург. 303; йуз‰к ќ±м. Мох. 70; йуз‰к ќ±м. диал. Кер. 35, Ррун. 396, Нik. 34; й‰зік тат.; й‰з‰к баш., й‰зз‰к баш диал. Ба. 27; ‰з‰к т‰рік. Диал. Дурд. 151, Кульм. 225, гаг., аз., кар. Т., ±йѓ. Диал. Диал. Аг. 140, Мал. УНС 167, Jarr. 329, лоб., Р I 1894 (шаѓ., тар., шыѓ. Т‰рік.), Буд. II 376 (шаѓ., аз.), МА 408, Рav. С. 64, Абуш. 106; üzĭk т‰рік. Диал. Ed. Urfa 140; език кар.г.; изик узук уз.; ж,узук кбал., бал. Шаум. 80, уз. Диал. Мирс.Кырк. 197, Абд. ЌШ 186, Р IV 188 (кир.), Буд. II 376 (ќазан., ќырѓ.); џµзµк Р IV 114 ж‰з‰к (ќазан); ж‰зĭк ќаз., ќќал.; з‰з‰к бал. Апп. 66; т‰зік ќаз. Диал. Дос. ЮК 31; й‰ст‰к ГАЯ 180, Верб. 106, Р III 616 (алт., тел., кюэр.). , Буд. II 376 (алт,); д’‰ст‰к алт.; ч‰ст‰к хак., диал. Инк. 52, Gastr. 116, Р III 2200 (шор., саr.); ч‰ст‰к тув диал. Чад. 72; ч‰шт‰к хак. Диал. Дом. 164 süştшkх кыз. Joki W. 31; сěрě, сěр шув. Кейбір тілдермен, диалектілер ЮЗ жєне ЮВ тобыныњ сµз басындаѓы й жоѓалтуы м‰мкін зањдылыќ шыѓар. Й‰з‰к формасы єрењ ѓана й‰ст‰к<й‰зл‰к: й‰зл‰к>й‰з‰к>й‰з‰к фонетикалыќ трансформация ќ±райды. Бєрінен б±рын б±лар бір т‰бірден µрбіген єрт‰рлі туынды сµздер (тµменгі жолдарѓа ќарањыз). Шув. Сěрě ењ кµне ж,‰р‰г ~ ж‰з‰к сµздеріне шыѓады. ◊ Саќина, тасы бар саќина (перстень) барлыќ дереккµздерде. ◊Ж‰з‰к, м‰мкін кµне й‰з `буын` пайда болѓан шыѓар. Б±л сµз: тув., хак. Жєне караг. Ч‰с `буын`, як. *с‰с (с‰ће ќ±рамында: – `бµлу, буын-буынѓа м‰шелеу`); -‰к кішірейткіш ж±рнақ (ќарањыз. Rаs. ММ 100). Й‰ст‰к < й‰з туынды т‰бір, -л‰к заттыњ ќажеттігін кµрсететін ж±рнаќ (ќарањыз: Сев. АИ 38 жєне сл.). Аталѓан этимология З. Гомбоцќа (МSFOu ХХХ 82-83) сілтеме жасап, Йок байќаѓан (Joki LS 363), одан єрі Л. Лигетиден жалѓасын тапты (Lig. MnyTK 78). Й‰зік сµзі (Ras. VEWT 214b, СI. 986b, осы сµздердіњ бірнеше варианттары берілген. Шув. Сěрě ќара: Егор. 212, ќайдан екені белгісіз, лексикалыќ ќатарѓа як. Дµре `µгіздіњ м±рынына таѓатын сырѓа` < монѓ. (ќара Каl. 96) т‰сіпті. Рор. АU 104, Görn. Forst. 119. ◊ Венг. Gyürü, *Jürüγ шыѓады. Ќара. Lig. МТТК 77-79, одан єрі ќара. MNyTESz I 1141. Й‰з‰к сµзін талыш. Монѓ. Самодий. Бір-бірінен ауысќан (Doerf. II № 596) (ЭСТЯ, 1989: 261-262). М. Қашқари оврұқ – сүйек буыны – дейді [23, б.148]. Ќарастырып отырѓан ж‰зік сµзініњ т‰бірі «буынмен» тыѓыз байланысты. Сол сияќты ол басќа да мағына береді. Салс.: тув. Чус 1) `буын`, 2) `буын` (ТувРС, с. 527); сойот. Jÿc`буын` (РСл, III, с. 615); урен. Чÿс `саусаќтыњ буыны` (Катанов Н. Ф. Опыт исследования урянхайского языка. Казань, 1903. С. 1348 ). µзбе. Ж‰з уст. 1)`бµлік, жартысы`; 2) `т±тас ќаѓаз, он ќаѓаз` (УзРС, с. 159); тєж. Чузь 1) бµлік, жартысы, бµлігі, 2) `шыѓару` (Тадж. РС, с. 519); коми йöз, 1) `адамдар, халыќ, ж±рт`, 2) `адамдардікі`, йöзви `буын`, чунь йöзви `саусаќтыњ буыны` (КомиРС, 256, 257), «удм. Йöз, коми йöзви `буын, тізе, ж‰йе, фин. Jäsen буын, эст. Jäse (Ишбулатов Н. Х. Лексические параллели в башкирском и финно-угорских языках // Некоторые вопросы урало – алтайского языкознания. Уфа, 1970. С. 35). Сондыќтан, ж‰з `100`, ж‰з`бет` , ж‰з`малту` жєне ж‰з `буын` бір-біріне омоним болады [10, б.22]. Л. З. Будагов ж‰зік сµзіне байланысты былай дейді: т‰рік., тат., й‰з‰к, осм., юзÿкъ, дж.ад. ÿзÿкъ, ќаз.ќырѓ., алт., й‰з‰к `саќина, тасы бар саќина`; й‰з‰к тасы салатын, саќинаѓа арналѓан тас; й‰з‰к ауыстырмаќ некесін ќию` саќинамен алмасу`; ќаз. Й‰з‰к малу `ойын, ауызѓа салу`: алтынды саќтау; (М±сылмандар, єсіресе шейіттер ќ±дайѓа ќ±лшылыќ етушіміз, жєне баќыттыњ елшісіміз деп саусаќтарына саќина немесе ќымбат тастары бар саќина салып ж‰рген, ќ±дайѓа ќ±лшылыќ етушілер єдетте саќиналарына «алла» – деп ќ±раннан сµз жаздыратын) [20, б.376]. В. В. Радлов jіс желтая мд; jус слогъ, преставляемый прилагательными, jус суставъ, кольцо, перстен т.б. мағыналарын көрсетеді [17, б.528, 615, 619]. С. Е. Малов ж‰з сµзініњ бірнеше мағынасын: йуз `бет`, йуз `100` ќара. Й±з; йуз `материя`, йузум, ќара: йіз. Йуз- ( < й±з ) `жырту, пєрше-пєршесін шыѓару`; йуза - `иімейді (сиырѓа байланысты), `жанынан µту`,`µте шыѓу` (?). т.б. жазады [11, б.43] Л.З. Будаговтыњ жазбасынан тарихи мєліметті ќалай жазды, солай берейік, тек ќана арап-парсы графикасымен жазылѓанды ѓана аударамыз: тур. тат. й‰з‰к., осм. й‰зк юзукъ, дж. д. а±з±к узукъ, каз. кир., ж‰зік., алт., й‰сук перстень, кольцо, й‰зук ќасы вставышекъ; камень для перстня, й‰з‰к ал±сй‰рмќ обручить (мнять кольца), каз. й‰з‰к далысы (таласы) игра, въ род игры: хронить золото. (Мусулбмане, въ особенности шіиты, считають богоугоднымъ дломъ и предвстникомъ счастья носить на мизинц перстенъ съ бирюзою или сердоликомъ; благочестивые люди слдують этому обычаю и на камн обыкновенно вырзывается имя Ғай, Алла или фраза изъ Курана) (1869: 376); М. Ќашќаридіњ сµздігінде üksük, yüksük – єйелдер іс тіккенде бармаѓыныњ басына киетін оймаќ делінген. «Оймаќ» – деп баќырдан жасаѓанды айтады, теріден жасалѓаны уüs ükü (т‰ркімендерше) üksük.т.б. дегенмен ж‰зік сµзініњ буын мағынасынан шыќќанын жоќќа шыѓармайды (ЌТЌЭС, 94). Р. Шойбеков: Ќазаќстанныњ барлыќ облыстарында дерлік ќ±см±рын ж‰зік, ќ±ст±мсыќ ж‰зік – деп аталатын ж‰зік т‰рлері де молынан ±шырасады – дейді [118, б.15]. Сонымен, ж‰зік сµзі С.Е. Малов пен А. Габэнніњ сµздіктерінде жоѓарыдаѓы ќатар бойынша берілген: jüz `100`, jüz `бет-єлпет`, jüz (jüz?). Соњѓы ‰шіншініњ мағынасы реестрдегі формасы: jüzlüg (özlüg?) oγulug jüzlügüm `¦лдарым жєне де меніњ басќа туыстарым`, urluγ jüzlüg `туыстар жєне жаќын туыстар, туыстар мен жаќындар` (Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. М., Л., 1951. С. 213, 438. ). Б±ѓан ќоса мына «Сµзді jüз (jüзlik) ... Этот термин имеет прямую связь не со значением `сто`; в этой связи следует вспомнить, что у башкиров `племя` называлось словом мінг `тысяча `... и что слова тюмен ~ туман значило 10 000 войнов и админстративное деление» (Кононов А.Н. Родословная туркмен. М., Л., 1958. С. 94.). jüzlg cµзімен ќар.-балќ. Бууунлукъ `єшекейлеу, ќосымша киімге таѓу, білезік` бууун` ќолдыњ буыны, алаќанныњ орнына бес саусаѓы (Отаров И. М. Профессиональная лексика карачаево – балкарского языка. С. 59). Дегенмен, т‰бір т±лѓаѓа: дуз/чус/jüс/jüz/ж‰з/жуз `буын` шыѓыс т‰ркілік дегенге келісу ќиын. Б±дан басќа: ж‰зік/й‰зік/йµзµк/ж‰з‰к/jÿзÿк/jÿзтÿк/ таѓы басќа формалары бар. Е. Жанпейісов ж‰з (Ана тілі. 1990. №14.) этимологиясымен ж‰зік байланысын кіші ж‰з, орта ж‰з, ±лы ж‰з ќ±рамындаѓы ж‰збен бірлікте ќарастырады (1989: 23). Б±лай ќарастыруына Отаров пен Абаевтіњ юзмелт/азмилт/зимилт сµздерініњ морфологиялыќ ќ±рамын: юз+мелт, аз+милт, зи+милт азмилт//зимлит сµздерініњ т‰бірі аз жєне зи деп ќарастырады да, б±лардыњ ќ±рамынан фонетикалыќ вариант йуз жєне йÿзÿк, юз жєне юзмелт олармен тат. башќ. Тіліндегі йозак `ќ±лып` байланысты ма, жоќ па дєлелдеуді ќажет ќылады дейді. Сонымен, ќазаќ ќ±рылымындаѓы ж‰здіктерді байланыстырады [7, б.23]. Е. Жанпейісов ж‰з > улус > арыс > ‰йелмен сµзініњ т‰бірі ÿä > ÿjä > баѓїш (М. Ќашќари) ж‰зік сµзініњ `буын` байланысты екендігін дєлелдейді. Е. Жанпейісовтіњ б±лтартпас ѓылыми дєлелі толыѓымен айтылѓан м‰мкіндікті растайды. Академик Є. Марѓ±ланныњ атап кµрсеткеніндей: «жез» деген сµз (кейбір т‰ркі тілдерінде – jaz, jäz ) санскрит, грек, латын, гот сияќты ерте д‰ние тілдерінде пайдаланылѓан [54, б.4-5]. Радлов: сÿjäш – кольцо на пальц – деп жүзіктің тағы бір түрін атайды (т. 4. ч. 1. 802). жүктеу/скачать 6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|