МҰхтар әуезов пен сәбит мұҚанов

Ашығын айтсақ, олар өздерінің қатар өткізген отыз жылғы ғұмырында бір-бірімен тіл табысуға ұмтылыпты. Соның бір кепілі – араларына салқындық түскен кезде өзара жазысқан хаттары. Хат жазушы – Сәбит. Барлық хатты Москвадан жолдаған. Соның ішіндегі ең маңыздысы – 1932 жылы Мұхтар түрмеден шыққаннан кейінгі Сәбиттің жолдаған достық сәлемі. Өзге-өзге, бұл ізгі тілек Мұхтарды ерекше қуантып, серпілткені анық. Өйткені...

Сол кезде Мұхтарға ауып соққан жайдың бірі – ұзақ жылдар бойы өмірдің ащы-тұщысын татқан достарынан, пікірлестерінен көз жазып қалуы еді. Оның үстіне Ахмет Байтұрсынов сияқты рухани ұстазын, Жүсіпбек пен Мағжан іспетті абзал жандардың орынын кім баса алсын. Ілияс пен Қалибек қана қасынан табылды. Дегенменде, өзге жазушылардың барлығы оны сыртқа тепті десек – шындыққа қайшы келеді. Соның ішінде он жылдай газет беттеріндегі мақалалары арқылы айтысып келген, Мұхтар түрмеден шыққаннан кейінгі жазушылар үйіндегі жиналыста танысқан Сәбит Мұқанов та жәрдем қолын созды. Сәбит сол кезде Москвада оқуда болатын. Сонда жүріп Мұхтарға хат жазды. Өзге емес, тура Сәбит Мұқановтың достық көңіл бөлуінің маңызы ерекше болатын. Өйткені, КазАПП-тың лидері болған Сәбиттің беделі үлкен және оның пікірімен өкімет те, өнер иелері де санасатын.

Мұның өзі Мұхтарға дәл уақытында, ділгір шағында жасалған ұмытылмас жақсылық еді.

Ерлікті – тәуекел тудырады. «Тәуекел түбі жел қайық – өтесің де кетесің» - дейді халық даналығы. Дұрыс пайымдау, Алайда, заман көшіндегі тарихи қажеттілікпенен шыңдалған осы сөз бүгінгі идеологияның түсінігіндегі ескірген термин. Мемлекеттік саясаттың қатпары қалың, торабы тоқсан тарау. Әрбір тұжырым, ұғым, еркін пікір – өте нәзік талданған. Істің, сөздің мың түрлі астары суыртпақталып шығады. Соны көре, біле тұрып, автордың өзі кібіртіктеп, тосырқай ұсынған қолжазбаға редактор болып, оны барлық «айыбынан» ақтап алу – шын ерлік, рухани тәуекел, адал достық еді. Бұл – Мұхтардың алдын орап, «айналып» үйіріліп шырмала берген «ескішілдіктің» шапанын жамылып, Сәбиттің өзі де «қара тақтаға жазылуға» бел буды деген сөз. Араға екі жыл салып сол «ерлігі үшін» «халық жауының қалпағын киерін»» білген жоқ, әрине. Ол үшін ең басты мақсат халықтың аяулы азаматын қатарға қосып, әдебиетті Мұхтарсыз, Мұхтарды әдебиетсіз қалдырып, жетімсіретпеу еді.

Міне, Сәбит Мұқановтың, Сәбиттің, Сәбеңнің азаматтығы осында. Сол үшін Мұхтар Әуезов, Мұхтар, ұлы Мұқаң оған қарыздар. Себебі – сол бір отамалы тұста Мұхтар бері өтпей, ескі жағалауда қалып қойса, онда кейінгі творчестволық тағдырдың желкені көтерілмей, алыста қол бұлғап қала берер еді. Бүгінгі күнге, яғни келешекке кешігіп жеткен рухани кеменің бірі ғана боп қалу қаупі төніп тұрды. Сондай сынақ шағында Сәбит қол ұшын беріп, жағаға шығарып алды. Заман ағысының толқынына ағып кетпес үшін Мұхтарға «бір-екі сөз», жылы сөз жетпеді. Сол лебізді «Ескінің көлеңкесі» жинағының беташары ретінде Сәбит Мұқанов айтты.

Екі алыптың арасындағы адамдық, пендешілік байланыстар хақындағы алып қашты сөз, тіпті өсек-аяң көп. Бірақ олардың бір біріне жасаған азаматтықтары туралы айтуға келгенде сараңси қалады. Баспасөз, хат-қағаз беттері де бұл ретте жомарттық танытпайды. Сондықтанда, «өзгеге қисада өлімге қимаған» иықтас жандардың иірімі мол өміріндегі шуақты шақтарының белгісі есебінде, жинаққа жазылған Сәбит Мұқановтың «Бір-екі сөзін» толықтай келтіруді парыз деп санадық.

«Қазақ даласын совет келгеннен бері қара пәле қаптаған деп суреттеу, ақ боран астындағы өліктей суреттеу ұлтшыл жазушының шығармаларындағы негізгі идеялық мотиві болған. Әуезовтың бұл әңгімесінің сарыны да сол ізбен кеткен сарын. Совет үкіметінің жолына, саясатына қарсы жазылған бұл әңгімелердің бүгінгі жұртшылыққа қаншалықты керек екенін автор Әуезов те, кіріспе сөз жазған Мұқанов та, редактор Жаманқұлов та түсінсе керек еді. Бірақ, практикада бұлай болмай шықты, ұлтшыл бағыттағы әңгімелерді басып шығарды.

Әуезовтың бұл жинағына кіріспе сөз жазған Мұқанов жолдас былай дейді: «Олай болса идеология жағынан пролетариаттық болмағанмен, Мұхтардың бұл әңгімелері арқылы ескі ауылдың кейбір шындықтарын, еңбекшіге істеген зорлығын аз да болса көреміз... Осы басып отырған әңгімелер болсын, басқа еңбектері болсын, идеологиясын былай қойғанда Мұхтардың ірі суретші екеніне айқын дәлел» (5-бет). «Өзі идеология жағынан жат, зиянды болсын, сүйтсе де, ол бізге пайдалы, керек нәрсе» - дейді. Осындайда жауапсыз сүрініп, жағынған пікір бола ма екен? Мұқановтың бұл сөзінің баяғы Сұлтанбек Қожановтың алашорда ақыны Жұмабаевтың контрреволюцияшыл өлеңдері жинағына жазған сөз басынан несі кем?

Егер, шығарма пікір, идея жағынан бізге қарсы, залалды болса, ол шығармада ешбір шындық жоқ, ондағы көркемдік жат идеяға бағынулы болады. Идеясыз, пікірсіз ешбір көркемдік – көркемдік болып танылмайды. Мұқанов жолдас Әуезовтің шығармаларының зиянды пікірлерін ашып, алдын ала жұртшылыққа ескертіп айтамын деп, өзі теріс пікірлер ұсынып отыр. Мұқанов шын қырағы болса – Әуезовтың бұл әңгімелерін бастырмауы керек еді. Бірақ бұл Мұқановтың да, Жаманқұловтың да большевиктік батылы жетпеген. Жазушылар ұйымы бұл сорақылықты да көрмеді, бұл жайында жұмған аузын ашпай отыр».

Мынадай айыптаудан кейін «жұмған ауыздар» ашылмай қоймады. Сыншы – идеолог өзіне қажетті сөздерді де дәл тауып, логикалық тұрғыдан сондай шебер қиыстыра білген. Бұл да «мақсат жолындағы күрестің» бір оңтайлы тәсілі. Ең пысық, опасыз түрі. Әуезовтың «шаруасын бітіріп» алған соң, Ілиясқа, Сәбитке ауысып, Р. Жаманқұловтың сыбағасын берді. Оларға тағылған айыптың құны тым қымбатқа түсті. Ілиястың өлеңдерінің идеялық «контрабанда» екендігін дәлелдей келіп: «Жау» деген өлеңінде, Әуезовтің әңгімелеріндегідей, ескі феодалдық ауылды көксеп, арман қылады» - деп тұжырым жасады. Бұл мақала – Ілияс пен Р. Жаманқұловтың қылмысын әшкерелеген, олардың «жапон империализмінің агенттері» екендігін дәлелдейтін» «үш айғақтың» бірі ретінде тіркеліп, үкім есебінде қабылданды. Сәбит Мұқановтың партиядан шығарылуына «септігін» тигізді.

Өзге-өзге, бүкіл саналы өмірін пролетариатқа қызмет етуге жұмсаған Сәбит үшін партия қатарынан шығарылудан артық әділетсіздік жоқ еді. Осындай ауыр жазаға ұшырауына Мұхтарға жасаған жақсылығының «себі» тиді.

Бұны Сәбит Мұқановтың азаматтық ерлігі деп те бағалауға болады.

Қашанда дананың орны толмайды. Сондықтан оларды даныпшан деп атайды. Бірақ оны мойындау да, мойындату да оңай емес.

Егерде: Мұхтардың өмірі кіл жақсылықтан құралды, үнемі жазықсыз жапа шекті, оған жасалмаған жауыздық, көрсетпеген қиянат қалмады, дос таба алмады, халық қолдамады және оны өзі сезінбеді, тұрмыста да жарым көңіл күй кешті, ылғи да от пен судың ортасында жүрді, жалғыз қалды десек – өкінішке орай оның тұлғасын биіктетемін десек – бір кесе шайының өзін күдіктене ішетін секемшіл, жапа шеккен жасқаншақ жан етіп көрсеткісі келген дүниелердің пайда болғаны да рас – онда шындықтың бетін шымылдықпен бүркегеніміз –және бұдан асқан қиянат, бұдан асқан сұрқиялық, бұдан асқан жала болмайды. Мұхтарды қорлаудың ең оңай жолы бұл! Мұхтарды ешкімнің мүсіркеуге хақысы жоқ және мүсіркетпеген де. Еркелесе-еркелеткен шығар. Бірақ басына шығарып, басындыртпаған. Өз есесін емін-еркін алып, емін-еркін төрде отырған. Қатты ренжітіп, өкпелесіп, ұзақ сілкілескен кездері бар. Ол – дұшпандықтан, өшпенділіктен ада, таза пендешіліктен туған ұсақ реніштер. Мүмкін, кейбірінің тым ушығып барып басылуы да. Ал, Мұхтардың көзін жойып, атын өшіру үшін исі қауым бірігіп, қасақана қастандық әрекет жүргізді деу – оқиғаны өз ыңғайына қарай бұра, әдейі өршіте түсу үшін әрекеттенгендердің далбасасы.

Рас, Сәбит Мұқановпен біраз уақыт ренжісіп, араларын суытып алғаны шындық. Оны жасыру – екеуін де жала мен өсектің өртінде қалдыру деген сөз. Әуелі де әзіл-қалжыңнан басталған өкпе-наз біразға дейін түсініспеушілікке итермелеген. Кейбір мәжілісте, отырыста Сәбит те шалған. Мұхтар да қарымтасын қайырған. Бірақ бұл реніш екеуінің өзара жеке бастарының кірбіңінен асқан жоқ. 1949 жылы «Абай» романының екі кітабын бірінші дәрежелі Сталиндік (Мемлекеттік – Т. Ж.) сыйлыққа және 1959 жылы Лениндік сыйлыққа ұсынған өзге емес тура Сәбит Мұқанов болатын. Мұндай кесек мінезді адамдар халық игілігіне қуанбаса, кері тартпайды. Ал, екі алыптың араздығынан пайда тауып, қасақана өрт қоюшылар болған. Және көбінің аты қазір ұмытылған, еске түсірудің өзі қиын, кім екені белгісіз жандар. «Кешке жақын Мұхтарды пәлен мен түген қисайтып кетеді, оны таңертең ана адам барып қайта түзейді» - деген Айқын Нұрқатовтың қанатты мысқылы содан шыққан.

«Иә, «пәлен мен түгендердің» кесірі көп тиді. Олардың атын атаудың өзі артық. Бұдан былай Сәбитпен арадағы түсініспеушіліктеріне ашық тоқталамыз. Өйткені бұл мәселені анық айтып, бағасын беріп, өз орнына қоятын кез жетті. Олар – бітіспейтін дұшпандар емес-тін. Заман ағымында, уақыт екпініндегі өтпелі жайларды екі түрлі көзқараспен қабылдаған, алайда мақсаттары ортақ халықтық тұлғалар. Қысылған сәттерінде қол ұшын беріп, бір-бірін демеп отырған. Сондықтан да Мұхтардың өміріне көлеңке түсіріп, жүрегіне жара салғандардың әрқайсысының атын атап, түрін түстемей-ақ, халқымыздың тауып қойған «пәленше мен түгенше» деген емеуірін есімін пайдаландық. Дегенмен де қисынсыз қазымырлықтан, орынсыз алакөзділіктен арылып, ой желісінен адасып кетпес үшін жинақтап алдық. Сондай-ақ, сол «пәленше мен түгеншелер» кейін кешірім өтінген және олардың балаларының бетіне шіркеу түсіру – шындыққа жаны ашығандық деуге жатпайды. Уақыт оларға өз үкімін шығарып үлгерді. Ал, әркім оқиға ілігінен «пәленшені» танып жатса ақтап ала алмаймыз. Өйткені бықсық әңгіменің біразы әлі өшкен жоқ. «Түгеншенің» арасынан: