ХIХ ҒАСЫРДЫҢ ЕКІНШІ ЖАРТЫСЫНДА РЕСЕЙДЕН ҚАЗАҚСТАНҒА  ҚОНЫС

 
100
Патшалық  Ресей  жағдайында  «жер  аздығының « өсуі  шаруалардың  Ресейдің  шеткі 
аймақтарына көшуінің басты себебі болды.  
Жердің жетіспеуі  1858 жылға санақ бойынша соңғы үш жылда дүниеге келген ер адамдарды 
ескермеуде  болды.  Сонымен  қатар  уақыт  өткен  сайын  тұрғындардың  саны  өсе  түсті. 1861 жылы 
Ресейдің  ауыл тұрғындары 50 млн.адам болса , 1900 жылы 86 млн. адамға  жетті. Яғни тұрғындардың 
саны 72 %-ға өсті.  
Егер  осы  есептен  кулак  шаруашылықтарын  алып  тастасақ,  шаруалардың  кедей  бөлігінің 
жерінің  аздығы анық көрінеді. В.И. Лениннің « ХIХ ғасырдың аяғындағы Ресейдегі аграрлық мəселе»  
деген еңбегінде  европалық Ресейде жерге ие болған шаруалардың саны көрсетіледі: 
 
Үй басы топтары 
Үй басы 
Десятина 
Əр үй басына 
десятина 
5 десятинаға шейін 
5-тен 8 десятинаға шейін  
  
Барлығы 8 десятинаға шейін 
   2857650 
   3317601 
 
   6175251 
    9030333 
  21706550 
 
  30736883 
  3,1 
  6,5 
 
  4,9 
8-ден 15 десятинаға шейін 
15-тен 30-ға шейін 
30-дан жоғары 
 
Барлығы Европалық  Ресейде 
   3932485 
   1551904 
     617715 
 
  
12277355 
  42182923 
 
  31271922 
  32695510 
 
136887238 
10,7 
 
20,1 
52,9 
 
  11,1 
     
В.И.Лениннің    осы  көрсеткіштері    ХIХ  ғасырдың  аяғына  таман  Европалық  Ресейде  жер 
аздығының  көлемін  көрсетеді /1/. Шаруалардың  қоныс  аудару  қозғалысының  басты  себебі  жердің 
аздығында  жатыр. Өндіргіш күштердің деңгейін қарастырмай шаруалардың қоныс аудару себебін тек 
жердің  аздығымен  түсіндіру  жеткіліксіз.  Себебі  бірдей  жер  участогі    түрлі  жағдайда    түрлі  нəтиже 
береді.  Олай  болса  шаруа  шаруашылығының  өндіргіш  күштері  қандай  деңгейде  болды?  Қарапайым 
соқа мен ағаш жыртқыш, бұдан туатын жерді қарапайым өңдеу жəне астықтың төмен өнімділігі, жиі 
болып  тұратын  қуаңшылық  пен  егіннің  шықпай  қалуы  шаруа  шаруашылығы  өндіргіш  күштерінің 
төменгі деңгейін көрсетеді.  
            Реформадан  кейін  шаруалар  помещиктер  жеріне  қарағанда  сапасы  төмен  жерлерге  ие  болды. 
Сапасы  төмен  жерде  шаруашылық  жүргізгендіктен  шаруа  өз  отбасын  асырай  алмады.  Еркек  басына 
шаққанда  жер  көлемінің  өте  аз  болуы  шаруалардың  жайылым  жерлерді  де  игеріп,  егін  егуіне  алып 
келді.  
 Бұл  мал  санының  қысқаруына  алып  келді.  Егінші  шаруаның  шаруашылығында    малының 
болмауы  шаруашылықтың  құлдырауына  əкелді.  Мал  санының  азаюы  нəтижесінде  жер  тыңайтылмай  
тез  тозып  отырды.  Шаруа  жерінде  орман  алқабының  аздығынан  олар    отын  ретінде  тезекті 
пайдаланды.Бұл жағдай тыңайтқыштың көлемін одан да төмендетіп жіберді. 
 Шаруаның шаруашылығы біртіндеп құлдырап, олардың өмірі ауырлай түсті. 
 Жердің аздығынан қиналған шаруалар помещиктерден жерін жалға алды. 
 1861  жылғы  реформадан  кейін  Ресейде  жеке  жер  иеленушілерге  қолайлы  жағдайлар  туды. 
Жерге  деген  үлкен  сұраныс  жалға  беру      бағасын  көтерді.  Ал  мұндай  жағдай  шаруа  шаруашылығын  
жеке жер иеленушілеріне кіріптар етті. Бұған төменгі кестеде көрсетілген  Таврия губерниясы Днепров 
уезіндегі шаруалардың жағдайы  дəлел бола алады: 
Егін егетін шаруащылық топтары 
Жалға алушылар 
пайызы 
Əр үйге десятина 
егіндік жер 
1 десятинаның 
бағасы (рубль) 
5 десятинаға шейін 
5-тен 10-ға шейін 
10-нан 25-ке шейін 
25-тен 50-ге шейін 
50-ден жоғары 
 
                 Барлығы: 
25 
42 
69 
88 
91 
 
56,2 
2,4 
3,9 
8,5 
20,0 
48,6 
 
12,4 
15,25 
12,00 
4,75 
3,75 
3,55 
 
4,23 
Бұл кестеде шаруа шаруашылығы неғұрлым кедей болған сайын, соғұрлым жалға беру жоғары 
екенін көрсетеді. 

 
101
     
1896-1902  жж.  аралығында  жалға  беру  бағасының  өсіп  отырғандығын  мына  кестеден  көруге 
болады: 
      Жылдар  
Ақшалай жалға беру 
Жер иеленушіге өнімнің белгілі бір бөлігі берілді  
% 
Күздік егістік  Жазғы егістік 
       1/2 
      2/3 
     1/3 
1896 
1899 
1901 
1902 
  6,83 
10,75 
13,22 
14,16 
  6,26 
  9,61 
12,27 
13,58 
       73 
       86 
       91 
        - 
       5 
       3 
       1 
       - 
       22 
       11 
         8 
         - 
    Шаруалардың жерге зар болуы оларды помещиктерге кіріптар етті. 
Өздерінің  жер  учаскелерін  кеңейту  үшін шаруалар  жерді  сатып  алып  та отырды.  Бірақ сатып 
алған жерлердің көлемі онша үлкен бола қойған жоқ.  
Профессор  Каблуков 1896 жылы 1 қаңтарға  шейін  шаруалар 3,2 млн.десятина  жерді  сатып 
алғандығын  анықтады.  Шаруалардың  жерді  сатып  алуы  шаруа  банкі  арқылы  өткізілді.  Бұл  банктер 
көбіне деревня кулактарына қызмет етті. 
    
1912-1913  жылдары  банк  арқылы  шаруалардың    жеке  жер  иеленушілерден  сатып  алған 
десятина жерлері: 
               Учаскелер көлемі 
Абсолютті санда 
     % 
6 десятинаға шейін 
7-ден 10 десятинаға шейін 
11-ден 20 десятинаға шейін 
21-ден 100 десятинаға шейін 
100-ден 200 десятинаға шейін 
  53,448 
  62,211 
111,099 
135,167 
838                
14,7} 
17,1}=31,8 
30,7} 
37,3}=68,2 
0,2 
                                  Барлығы 362,763 
100,0 
    
  Бұл  кестеден  жері  аз  шаруалардың  қолына 14,7 % жер,  анағұрлым  ауқатты  шаруалардың 
қолына 31,8%, бай топтарға жердің 68,2% түсетіндігі көрінеді /2/. 
Шаруа  банкі    шаруаның    жерін  кеңейтіп,  олардың    Ресейдің  шет  аймақтарына  көшуін  тежеу 
міндетін  орындай  алмады.  Мұның  бəрі  шаруа  шаруашылығында  өндіргіш  күштердің  күрт  төмендеп 
кетуіне  алып  келді.  Нəтижесінде  тұрғындардың  саны  өспесе  де,  деревняда  жұмысшы  күшінің  саны 
өсті.  Он  мыңдаған  адамдардың  өмірін  алып  кеткен  аштық,  ауру  мен  эпидемияға  қарамастан  ауыл 
тұрғындарының саны өсті. 
С.Корольковтың мəліметі бойынша, ХIХ ғасырдың соңында Ресейде 5 млн. артық жұмыс күші  
болды. Оның  2,5 млн. басқа да кəсіппен айналыса алды. Бұл тек ауыл шаруашылық пролетариаты ғана 
емес,  жартылай  кедейлене  бастаған  ұсақ  өндіруші-шаруа  болды.  Шаруаны  қанаумен  өмір  сүріп 
отырған  помещик , қайыршылық  пен  осы  ұсақ  өндірушінің  кедейленуін  өзіне  кіріптар  ету  үшін 
пайдаланды.  Ұсақ  өндірушілердің  көптігі    помещикке  жерді  жалға  беру  бағасы  мен  жердің  бағасын 
өсіруге, ауыл шаруашылық жұмысшыларының жалақысын төмендетуге мүмкіндік берді. 
Осы факторлар шаруалардың қалың бұқарасын көшуге итермеледі. 
Шаруаларға мемлекет тарапынан түрлі салықтар салу олардың жағдайын одан əрі нашарлатып 
жіберді.  Кейбір  губернияларда    салық  жердің  түсімінен  бес  жəне  одан  да  көп  есе  болды.  Мұндай 
сəйкессіздік  шаруа  шаруашылығын    мемлекетке  қарыздар  етті.  Мысалы, 1891 жылы  мемлекеттік 
бюджет бойынша қарыз мынадай пайызды құрады: Самара губерниясында – жылдық окладтың 306%-
ы,  Уфада – 249,4%, Орынбор -245%, Қазан -202,3%, Нижгород – 95,2%. Түрлі  төлемдердің  өсуі  
шаруалардың  əр  күз  сайын    астығын  төмен  бағамен  сатуға,  ал  қыста  жəне  көктем  бойы  оны  өзінің 
қажеті  мен  көктемгі  егіс  үшін    жоғары  бағамен  сатып  алуға  мəжбүр  болды.  Революцияға  дейінгі 
деревня  таптық  құрылымы  жағынан  біртекті  болған  жоқ.  Деревня  таптық  жіктелді.  Деревняда  бір 
жағынан  шаруалардың  қалың  бұқарасы  қайыршыланып,  кедейленсе,  бір  жағынан  сол  кедейленген 
шаруалардың  есебінен  деревня  буржуазиясы – кулактар  байыды.  Кедейлер  мен  орташа  шаруаларды 
помещикпен  қатар  өсімқорлар  да  қанады.  Олар    кедей  шаруаның  көктемде  қарызға    алған  бір  пұт 
астығын , күзде екі,үш есе қайтарып отырды. 
Қоныс  аудару  басқармасының  мəліметі  бойынша  қоныс  аударушылар  көбіне  төрт  далалы 
Ақмола, Торғай, Семей, Орал  облыстарына  көшті. Олар Ресейдің оңтүстік губерниялары  -Воронеж, 
Волынь, Полтава, Саратов, Харьков, Херсон, Киев, Черниговтың тұрғындары болды. 
Қоныс 
Оңтүстік Ресейдің 8 
Ресейдің басқа 
Ресей бойынша 

 
102
аударушылардың 
қоныстанған 
облыстары  
губерниясы бойынша, 
% 
губерниялары 
бойынша,% 
барлығы,% 
Ақмола 
Семей 
Торғай 
Орал 
         52,6 
         37,7 
         53,9 
         41,7 
         47,4 
         62,3 
         46,7 
         58,3 
          100 
          100 
          100 
          100 
   Кестеден Ақмола мен Торғай облысына шаруалар ең көп қоныс аударғанын көреміз. Шыққан 
аудандарына қарай қоныс аударушылардың экономикалық жағдайы мына мəліметтермен сипатталады: 
         Губерниялар  
1 шаруашылыққа шаққандағы 
егіндік жердің көлемі(дес.) 
 Жылқысы жоқ 
шаруашылықтар, %  
Харьков 
Полтава 
Чернигов 
Воронеж 
Киев 
Херсон 
Подольск 
Екатеринаслав 
Курск 
Тула 
                7,6 
                5,1 
                6,4 
                9,5 
                6,1 
                9,1 
                4,8 
              11,5 
                7,3 
                6,4 
               35 
               48 
               28 
               42 
               59 
               34 
               54 
               28 
               25 
               27 
  
Кестеден  Подольск  жəне  Полтава  губернияларында  егіндік  жер  көлемінің  аздығын, 
Киев,Подольск губернияларында  пайызы жоғары жылқысы жоқ шаруашылықтарды көреміз /3/. 
 
Торғай облысы Қостанай уезіндегі 1158 қоныс аударушылардың отбасын зерттегенде, олардың 
93% бұрын шаруашылықты жалға алған жерде жүргізгендігі анықталған. 
           Оның ішінде 
                    % 
Жерсіздер 
1 десятина жерге шейін 
1-ден 2 десятина жерге шейін 
2-ден 4 десятина жерге шейін 
4-тен 6 десятина жерге шейін 
6-данн 8 десятина жерге шейін 
8-ден 10 десятина жерге шейін 
 
              25,28 
              24,37 
              24,73 
              17,26 
                5,38 
                1,88 
                0,92 
Кестеден қоныс аударушылардың басым көпшілігі жерсіз болғандығын жəне 6 десятина егістік 
жерге шейін 1158 шаруашылықтың  71,74 % болғандығын көреміз. 
Зерттеу нəтижесі осы қоныс аударушылардың жылқысы жоқтары – 11,28 %, бір жылқысы бары 
– 47,62 %, екі  жылқысы бары – 29,90 %, үш  жылқысы  бары – 6,70 %, үш жылқысынан  көбі -4,50 % 
құрғынын көреміз. 
Ақмола облысы Петропавл уезінің бес болысы бойынша 1907 жылғы мəлімет мынадай:  
 
 Болыс 
Бөлінген жəне сатып алынған жерлердің 
саны бойынша шаруалардың топтары 
Жұмыс малы бойынша шаруалар топтары 
Жерсіздер
 
 
5дес
.шей
ін
 
 
6-10 
де
с. 
 
11-1
5 
дес
. 
 
16-2
5 
дес
. 
25 
де
с. 
жо
ға
ры
 
 
малсыз
 
1 
жылқы
 
2 
жылқы
 
3-5 
жы
лқ
ы
 
5 
жылқыд
ан
 
көп
 
Благовещен 
Макаров 
Раев 
Федоров 
Новопокров 
159 
127 
  21 
  42 
112 
341 
305 
156 
107 
349 
19 
36 
15 
16 
59 
7 
5 
2 
2 
6 
2 
3 
1 
- 
1 
- 
1 
- 
- 
1 
130 
 98 
 17 
 39 
 58 
172 
150 
 90 
 49 
223 
110 
117 
 44 
 40 
119 
26 
52 
15 
20 
56 
  5 
10 
  1 
  4 
  8 
     Барлығы 461 1258  145 22  7  2  342 684 430  169  28 
    
 Орал мен Семей облыстарында да қоныс аударушылардың жағдайы осындай болды. 

 
103
Жоғарыда  келтірілген  кестелерден  Қазақстанға  негізінен  орта  шаруалар  қоныс  аударғанын 
көреміз. Бірақ орта шаруалардың бəрі қоныс аударған жоқ. Шаруашылығы жақсы орта шаруа отанында 
қалды, ал кедейлене бастаған орта шаруа қоныс аударды. Ол бəрінен де кедейленуден қатты қорықты. 
Кедейлене  бастаған  шаруа  болашаққа  ешқандай  үміті  жоқ  отанында  кедейленгеннен  гөрі, 
шетте жерге ие боламын деген үміті жоғары болды. 
Жоғарыда көрсетілген мəліметтерден шаруашылықтағы жылқының санын көрсетейік: 
   
   Жылқы саны 
     Петропавл уезінің  5 болысы 
Шаруашылықтың 
жалпы саны 
Двор %  жалпы санға 
қатынасы 
 
Жылқысыз 
1 жылқысы бар 
2 жылқысы бар 
2-3 жылқысы бар 
5 жылқыдан жоғары 
           342 
           684 
           430 
           169 
             28 
          22,8 
          37,8 
          27,7 
          10,3} 11,7 
            1,4 
                барлығы 
         1658 
        100,0 
   Кестеден  Петропавл  уезінің  бес  болысына  қоныс  аударғандардың  барлық  шаруашылықтың 
60 % жылқысыз  жəне  бір  жылқысы  барлар  болған /4/. Қоныс  аударғандардың  көпшілігі  өз  отанында 
орта немесе кедей шаруалар болған. 
1905 жылы Қостанай уезіне қоныс аударғандардың отанында жұмыс малы барлар мына кестеде 
көрсетілген: 
          Жылқы саны    
Қостанай уезінің жеті болысы бойынша 
 
Шаруашылықтың 
жалпы саны 
Двор %  жалпы санға 
қатынасы 
Жылқысы  мүлдем жоқтар 
1 жылқысы барлар 
1-4 жылқысы барлар 
5-10 жылқысы барлар 
10 жылқыдан жоғары 
       1120 
       1310 
       1806 
         272 
           11 
         24,7 
         29,0 
         40,0 
           6,0 
           0,3 
                            Барлығы 
       4519 
          100 
Егістік жерлер мен жылқылары бойынша қоныс аударушылардың басым көпшілігі кедей мен 
орта  шаруалар  болған /5/. Ресейдің  солтүстік  аудандарынан  Қазақстанның  оңтүстік    ауданына  қоныс 
аударған  шаруалардың  экономикалық  жағдайын  Сырдария  облысы  Шымкент  уезі  бойынша  былай 
көрсетуге болады: 
 
               Егіс көлемі 
       Шаруашылық саны % 
Жерсіздер 
1 десятинаға шейін 
1-ден 3 десятинаға шейін 
3-тен 5 десятинаға шейін 
5-тен 10 десятинаға шейін 
10-нан 15 десятинаға шейін 
15 десятинадан жоғары 
               21,21 
                 3,4 
               26,01 
               18,58 
               19,19 
                 5,42 
                 6,19 
 
Кестеден  қоныс  аударушылардың 67,18%  отанында 10 десятина  жерге  шейін  жері  болса, 
5,42% 10-15 десятина жері болған. 
Қоныс  аударудың  сипатын    дұрыс  түсіну  үшін,  қоныс  аударған  шаруалардың 
шаруашылығындағы малының санын ескерген жөн: 

жүктеу/скачать 1,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: