Мырза Хайдар Дулаттың «Тарих-и Рашидиі» әдеби жәдігер


«Шығарманың мемуарлық сипаты»



бет12/32
Дата06.02.2022
өлшемі0,79 Mb.
#37058
түріАвтореферат
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   32
«Шығарманың мемуарлық сипаты» атты бөлімде М.Х.Дулат еңбегінің әдеби тұрғыдан құндылықтары, оның жанрлық ерекшеліктері талданады.
“Тарих-и Рашиди” – тарихи шығарма, ғылыми тұрпатта жазылған ғұмырнамалық баян екендігі даусыз әңгіме. Дегенмен, аталған еңбектің жанрлық ерекшеліктері туралы біраз ойланып, ізденетін жақтары да жоқ емес. Өйткені, бүгінге дейін қазақ ғалымдарының көпшілігі шығарманың тарихи мән-мағынасына баса назар аударып келеді. Солардың бірі әдебиеттанушы Ш.Елеукенов: «Қазақстан тарихына қатысты жайларды солтүстікте Қадырғали Жалаири баяндап берсе, оңтүстікте тарихымыздың және бір маңызды беттерін Мұхаммед Хайдар Дулати өзінің “Тарих-и Рашиди” атты еңбегінде төгілтіп жазып берді» [19, 45 б.] деп жазған-ды.
“Тарих-и Рашиди” шығармасының жанры туралы сөз болғанда ежелгі әдебиет тарихының маманы профессор Н.Келімбетовтың: “Жанрлық тұрғыдан келгенде, “Тарих-и Рашидиді” ғылыми еңбек әрі түркі тілдес халықтардың шынайы шежіресі, сондай-ақ, тарихи тақырыпқа жазылған көркем туынды” [20, 310 б.], – деген пікірлерінің жаны бар.
Бұл орайда Ә.Дербісәлі бастаған шығыстанушылар да осындай пікірде. Ал қазақ әдебиетіндегі шежірелік шығармалардың тарихилығы және жанрлық, стильдік ерекшеліктері жөнінен диссертация қорғаған А.Оразбаева: «М.Х.Дулатидың “Тарих-и Рашидиі”– қазақ әдебиетінің әуезе текті жанрлары (шежіре, заманхат, өмірбаян, мінездеме, тарих, тарихи әңгіме) тұтастана, бірін-бірі толықтыра жазылған шығарма», – дей келе, оны әлем халықтарының әдебиеттеріндегі күнделік, эссе, мемуар, өмірбаян, сынды көркем тарихнама жанрларымен поэтикалық үндестігімен танылатын туынды ретінде санайды [21, 11 б.]. Алайда, зерттеушілердің көбі Мырза Хайдар еңбегінің парсы тілінде жазылғанын, сондықтан негізінен оның Иран әдебиетіне жақындығын ұмытып кетіп жатады. Былайша айтқанда, Мырза Хайдарды түрік тілді ұлт мәдениеті мен тарихы туралы жазған парсы тілді қаламгер екені белгілі. Сондай-ақ, оның “Жаһаннама” атты дастаны түркі тілінде жазылғанын ескерсек, Мырза Хайдар екі жаққа да ортақ талант иесі болып шығары анық.
Жалпы, жазушы өткен заманның, болмаса өзі өмір сүрген дәуірдің тарихи шындығын бейнелейтіндіктен, соған сәйкес шығарманың да жанры мен стиліне біраз өзгерістер енері даусыз.
Қазақтың көркем прозасының жанрлық даму құбылысы туралы зерттеуші профессор А.Ісмақова сахара көшпелілерінің ерте замандардан-ақ аңыз, қисса, эпикалық жанрдың басқа түрлерінің жоғары деңгейде дамығанын айта келе: «Орта ғасырлар кезеңі бұл әдебиеттің ұзақ уақытқа созылған ең жемісті заманы болды» [23,18] деп пайымдайды. Расында, ХІV– ХVІ ғасырлардағы қазақ әдебиетінің тарихында көркем проза үлгісі саналатын бір ғана “Тарих-и Рашиди” болмаса керек.
Шығарманың басты идеясы туралы біршама тұжырымдар жасауға болады. Жалпы ИДЕЯ дегеннің өзі орыс ғалымы Л.Тимофеев жазғандай, автордың мақсатты ойы мен шығармашылық жұмысының барысында тууы мүмкін. Бұл идеяны жазушы өз оқырмандарына “жеткізуге” тырысады. Алайда, автордың идеясы оның шығармадағы материалдарын толық саралаған соң барып, сыншының салыстырмалы түрдегі бағасымен белгіленеді. Яғни, бұл – объективті идея [24, Б.151-152]. Осы пікірге сүйенсек, “Тарих-и Рашиди” авторының идеясы – өзі айтқандай, Сұлтан Саид хан мен оның ізбасары Әбдірашид ханды ұлықтап, есімдерін мәңгілікке қалдыру, сондай-ақ, Исламды тұңғыш қабылдаған моғол ханы Тоғлық Темірді мадақтау һәм тоқтаусыз соғыстардан саны азайып кеткен моғол халқына да, ескерткіш ретінде «сөзден сарай тұрғызу» болған. Дегенмен, бұл айтылғандар бар болғаны – “тақырыптық идея”. Шығарманы тұтастай оқып қарағанда, Мырза Хайдардың бұл кітабының ішкі мазмұндық, сюжеттік, қала берді дидактикалық, философиялық, т.б. көптеген мәнді идеялары бар екендігіне көз жеткіземіз.
Мырза Хайдар шығармасы негізінен Орта ғасыр әдебиетінде, әсіресе, ақсүйектер мен хан сарайы жанында ғұмыр кешкен оқыған, зиялы қаламгерлерге тән. Біздіңше, хандық билік, мемлекеттік идея, ұлттық және діни бірлік, моғол-түрік әскерінің жеңімпаз рухымен қоса әміршілер сарайының салтанатын ұлықтай отырып, Мырза Хайдар өз дәуірінде белең алған классикалық үрдістің ықпалында болғаны даусыз. Сонау Алып Тоңға (Афрасияб), одан берідегі Шыңғыс ханнан тараған Барша хан әулетінің белгілі өкілдерін, олардың мұрагерлері мен түркі әмірлерінің билеген хандықтарын және Әмір Темір, Хорезм шаһ, Жәнібек, Қасымхан, Ахмет хан, Сұлтан Саид хан, Шейбани хан, Ұлықбек, Бабыр шаһ сияқты жаһангер ақсүйектердің жеңімпаздық жорықтарын сұлу да сырлы сөзбен көркемдей отырып, автор әміршілер әлеміндегі “билік интригасын” – тақталастар мен бақталастар арасындағы бітіспес қайшылықтарды шынайы бейнелейді.
Кең құлашты, эпикалық сарыны мол көркемді туындының бойынан реалистік және романтикалық стильдің де айқын белгілерін табамыз.
Мырза Хайдар өз шығармасының негізгі кейіпкерлеріне әдеби және тарихи тұлға ретінде мінездеулер мен жеке портреттер жасай отырып, оларды даралап, мінез-құлықтарын ерекшелеп көрсетуге ұмтылған. Әсіресе, автордың өзіне, Әбдірашид хан мен оның әкесі Саид ханға, Әбу Бәкір мен Әмір Құдайдатқа, Бабыр сұлтан мен Шейбани ханды сипаттайтын портреттер сәтті бейнелеуге толы.
Ол автор ретінде ғана емес, тарихи процестердің тікелей қатысушысы болғандықтан, әрдайым “ат үстінде” шытырман ситуациялар жағдайында жиі оқырманмен ұшырасады. Сол себепті, жазушының автопортреті, шығармада айрықша әсерлі, барынша жарқырай ашылған.


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   32




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет