Мырза Хайдар Дулаттың «Тарих-и Рашидиі» әдеби жәдігер
Жұмыстың зерттелу деңгейі
жүктеу/скачать 0,79 Mb.
|
| Жұмыстың зерттелу деңгейі. Мырза Хайдардың «Тарих-и Рашиди» шығармасы тұңғыш рет тарихи дерек ретінде ирандық ғалым Әмин Ахмет Рази 1593 жылы жазған «Һәфт ықлым» еңбегінің Кашмир, Қашғар және Хотанның жағдайы, билеушілері мен тарихы туралы тарауларында пайдаланды [5].
Әкбар шахтың (1556-1605) тапсыруы бойынша, пайғамбардың қайтыс болған жылынан бастау алатын ислам әлемінің жалпы мың жылдық тарихын баяндаған «Әлфи тарихы» (Мың жылдық тарих) атты тарихнамасында пайдаланды [6]. Осыдан бастап Үндістан тарихына қатысты зерттеулерде Мырза Хайдардың еңбегі негізгі әдебиеттер қатарында ғылыми айналымға түсті. Солардың бірі – Мұхаммед Қасым Үндішах Истерабади Феріштенің Үндістанның жалпы тарихына арнаған «Тарих-и періште» (Гүлшән Ибраһими) атты еңбегі еді. Еуропада «Тарих-и Рашидиді» аударуды алғаш қолға алушылардың бірі – ағылшын ғалымы Вилиям Ерскин болды. Сондай-ақ, француз зерттеушісі Рене Гроссе, орыс ғалымдары В.В.Вельяминов-Зернов, В.В.Бартольд еңбектерінде Мырза Хайдар Дулат шығармалары жөнінде бірқатар бағалы пікірлер жазылды. Қазақ ғалымдары арасында «Тарих-и Рашиди» мен оның авторы туралы тұңғыш ғылыми көзқарас білдірген Шоқан Уалиханов екені мәлім. Бұдан соңғы уақытта С.Аспандияров, Ә.Марғұлан сынды ғалымдардың зерттеулерінде Мырза Хайдар қазақ халқының төл тарихшысы ретінде бағаланды. ХХ ғасырдың 60-жылдары Кеңес одағындағы – «Қызыл кезеңнің» идеологиялық қиын жағдайына қарамастан халқымыздың тарихын зерттеуде Қазақстан шығыстанушылары С.Ибрагимов, В.П.Юдин, М.Минегулов, Т.Султанов, К.А.Пищулиналар өздерінің еңбектерінде Мырза Хайдар Дулаттың «Тарих-и Рашиди» шығармасының қазақ халқының тарихы үшін аса құнды еңбек екендігін көрсетті. Кеңес дәуірінде өзбек оқымыстыларынан Р.Г.Мукминов, С.Ә.Әзімжанова, Х.Хасанованың және тағы басқалардың үлкенді-кішілі зерттеулері жарияланды. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Мырза Хайдардың «Тарих-и Рашиди» еңбегін өзбек ғалымдары А.Урунбаев, Р.П.Джалилов, Л.М.Епифанова парсы тілінен орыс тіліне аударды. Мырза Хайдар Дулаттың өмірі мен шығармашылығы жайында жазылған еңбектердің анықтамасы «Өмірбаяндық-библиографиялық, анықтамалық» атты құнды жинақта топтастырылып жарық көрді. Онда негізінен 1829-1999 жылдар аралығында қазақ, қырғыз, өзбек, ұйғыр, түрік, парсы, орыс тілдерімен қатар ағылшын, неміс, француз тілдерінде жарық көрген әдебиеттерді қамтыған бұл кітап Қазақстанда шығыстану ғылымының негізін қалаушы ғалым Ә.Дербісәлінің еңбегінің арқасында баспадан шыққан-ды [7]. Сонымен қатар, Б.Қожабекұлы, Т.Омарбеков, Б.Көмеков, Б.Кәрібай, Н.Келімбетов сияқты ғалымдар мен жекелеген зерттеушілердің еңбектерінде Мырза Хайдар шығармашылығы тарихи-әдеби тұрғыдан сараланғанын көреміз. Қазақ фольклортанушылары С.Қасқабасаов, Р.Бердібайдың ғылыми-зерттеу мақалаларында осы тақырыпқа қатысты түйінді ойлар ұшырайды. «Тарих-и Рашиди» еңбегінен Қазақстан тарихшылары Мингулов пен Пищулина үзінділер аударды [8, 4 б.]. Ал, «Тарих-и Рашиди» парсы тілінен тікелей қазақ тіліне Өзбекстан нұсқасы бойынша тәржімаланды. Ғалым Ә.Дербісәлі «Қазак даласының жұлдыздары» атты еңбегінде көлемді тарау арнаған. Әрі «Жаһаннаме» атты дастанын көне түрік (шағатай) тілінен қазақ тіліне тәржімалап, оның түсініктемелік сөздігін де жазып, шығарды [36]. Ғалым Үндістанның Кашмир штатындағы, Сринагар қаласындағы «Мазар-и-Салатин» (Сұлтандар мазары) қабірстанынан Мырза Хайдардың мазарын тауып, оны «Ислам және Заман» атты еңбегінде егжей-тегжейлі жазып, оның зерттеу жұмысына зор үлес қосты [9]. жүктеу/скачать 0,79 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|