Мырзабек дүйсенов көптомдық шығармалар жинағы төртінші том дүйсенов М
жүктеу/скачать 4,8 Mb.
|
4-ТОМ
| Эпикалық құлаш
Халықтар әдебиетіндегі поэма жанрының қалыптасу жолдары әр алуан. Қоғамның әлеуметтік, экономикалық, мәдени даму процесіне орай әдебиет жанрлары мазмұн, түр жағынан дамып, бір сипаттан екінші бір сипатқа ауысып, жаңа қадір-қасиет тауып отырады. Қазақ халқының ғасырдан ғасырға, атадан балаға тарихи мұра ретінде сақталып келе жатқан «Қобыланды», «Ер Тарғын», «Алпамыс», «Қамбар», тағы да басқа көптеген батырлық эпосы мен «Қыз Жібек», «Қозы Көрпеш - Баян сұлу» сияқты лиро-эпосы өзіндік сипаттарымен бізге жетіп отыр. Батырлық эпостың негізгі тақырыбы басқыншы жаулардан елін қорғау болып келгендіктен жыр белгілі бір батырдың ерлігі жайында болады. Сондықтан да оны «Батырлар жыры» деп атайды. Әр жырлардың өзіндік композициялық ерекшеліктері бола тұра, өзара ұқсас, ортақ сипаттары да бар. Ол көбіне батырдың әр түрлі қиындықтарды жеңіп, ақырында үстемдік алуы, олардың көбіне жалғыз ұл болып келуі, елден ерекше жарға үйленуі, ер қанаты – тұлпар аттарының болуы т.б. Мұндай ұқсастық жайлар қазақтың батырлар жырының бай үлгілерін, өзіндік сипаттарын жоққа шығармайды. Батырлар жырының өзіндік сюжеттік, композидиялық сипаттары болуымен қатар, кейбір шарттылықтар мен қатар қиял-ғажайып ертегілерінің элементтері жүруіне, кейде діни ұғымдарға байланысты жайлардың болуына қарамастан, реалистік үлгілер басым келеді. «Казахский героический эпос» атты еңбегінде академик А.С. Орлов қазақ эпосының ерекшеліктерінің бірі – реализм1 екенін ерекше атайды. Сонымен бірге, Орта Азияда араб-парсы мәдениетінің тарауына байланысты қазақ әдебиеті тарихындағы эпостық шығармалардың түрлері молая түсті. Жоғарыда аттары аталған эпос бұрын «жыр» деп аталып келсе, кейін «қисса», «дастан», «хикая» деген эпостық шығарманың түрлеріне қатысты терминдермен атала бастады. Бұлар негізінен алғанда Орта Азияға мұсылман дінін таратқан қожа-молдалар арқылы келген кітаби шығармалар еді. Халық арасына мұсылман дінін таратуда олар тек өздерінің жалаң үгіттерімен шектеліп қалмай, құдай, пайғамбар, әулие, әмбие, дию, перілер туралы араб елдерінде аңыз болып тарап, кітап болып басылған қиял-ғажайып ертегілерінің мазмұнын жыр етіп таратады. Міне, осы шығыс тақырыбына жазылған, дінді мадақтайтын сюжетті шығармалардың кейбіреулерінің сюжеті қою, шытырман оқиғалы, әрі көлемді болғандықтан оны қазір де өлеңмен жазылған роман деп атайды. Жалпы алғанда бұл қисса, дастан, хикаялардың сюжеттік желісінде, суреттеу, бейнелеу тәсілдерінде қазақ халқының өз тұрмысынан алынған эпостық шығармалардан біраз айырмашылықтары бар. Алайда, халық ішінде осы жыр мен қисса, дастандардың қатар өмір сүріп келуіне байланысты және жырау, жыршылар сол жыр мен қиссаларды өз репертуарына қатар енгізгендіктен уақыт өткен сайын бірінің жанрлық ерекшеліктері екіншісіне ауысып, араласа бастайды. Дегенмен, қазақ эпосы да, әлгі қиссалар да кейбір (тильдік ерекшеліктерін соңғы кезге дейін сақтап келді. Қазақ әдебиетіндегі поэмалар өзінің негізгі сюжетін ертедегі жыр, қисса, дастандардан алғаны даусыз. Абай Құнанбаев шығыс тақырыбынан алып «Ескендір», «Масғұт» атты поэмаларын жазды. Бұл поэмалардың стильдік, жанрлық сипаты, негізінен алғанда, қисса, дастандарға келеді. Ал, шығарманың ішкі мазмұны, діни нанымдарды, қиял-ғажайып оқиғаларды жырлайтын қисса, дастандардан өзгеше. Қазақтың ауыз әдебиетіндегі сюжетсіз жырланатын лирикалық толғау, термелерінде ақын көбіне нақыл айтып, дидактикаға ұшыраса, бұл дәстүр Абай поэмаларында мол көрінеді. Сонымен Абай поэмаларын қисса, дастан мен халықтың ауыз әдебиетіндегі үлгілердің керектісін алып, айтар ойы, белгілі бір идеясы бар, композициялық құрлысы ширақ, сюжетті, оқиғалы поэма етіп шығарған. Ал, Абайдың балалары Ақылбай («Дағыстан», «Зұлыс») мен Мағауия («Медғат-Қасым», «Еңлік - Кебек») поэмаларына келетін болсақ, бұл шығармалар алдымен тақырыбының сонылығымен құнды. Жаңа тақырып шығарманың бүкіл құрлысына жаңалық ендіруге мүмкіндік береді. Негізінен тартысқа құрылған сюжетті бұл поэмаларда да қисса, дастан мен қазақ эпосының әсерлері қатар жүреді. Ақылбай, Мағауия өз поэмаларында тақырыптың ішкі мазмұнын ашуда шығыстан келген сюжеттердегідей қайдағы бір дию, пері, айдаһарлардың әрекеттерін емес, өмірдегі бар, болған реалды оқиғаларды романтикалық сарында суреттейді. Олардың поэмаларының негізі Батыс Европа романдарының сюжеттік желісіне құрылғандықтан, сонымен бірге Абайдан бастап қазақ әдебиетіне орыстың классикалық әдебиетінің үлгілері ене бастауына байланысты Ақылбай, Мағауия поэмаларының сюжеттік желісі, композициялық құрылысы, кейбір портреттік анықтамалар беру жағынан қазақ әдебиетіндегі тың соқпақ болып саналады. Профессионалды әдебиеті әлдеқашан қалыптасып, классикалық үлгілер тудырған Батыс Европа, орыс әдебиетінің жетілген композициялық құрылыс шеберлігі белгілі дәрежеде қазақ поэмаларына да әсерін тигізбей қоймайды. Осыдан өмірді нақтылай суреттейтін реалистік бағыттағы поэмалардың жарық көруіне мүмкіндік туды. Мұндай поэманы (өлеңмен жазылған роман) XX ғасырдың бас кезінде Сұлтанмахмұт Торайғыров жазды. Оның «Кедей», «Адасқан өмір» атты поэмалары мен «Кім жазықты» романында әлеуметтік өмір қайшылығы нақтылы адам образы арқылы реалды түрде көріне бастады. Мұнда қазақтың эпосындағы жау қиратқан қаһарман батыр немесе қисса, дастандардағы әулие, әмбие, қыдыр, дию, пері, тағы басқалар жоқ. Мұнда, тіпті, Абай поэмасындағы дидактикалық сарын да жоқ. Сұлтанмахмұт поэмасынан өмірдің өзі көлденең тартқан әлеуметтік мәселелерді сезінеміз. Бұл поэмада өмір де, адам да реалистік сипат ала бастайды. Ұлы Октябрь социалистік революциясына дейінгі қазақ поэмаларын қысқаша шолып өткенде оның жалпы жайы осындай еді. Сөйтіп поэманың озық үлгілерін жасау қазақ поэмасында әлі шешімі толық табылмаған күрделі творчестволық мәселелердің бірі болып саналады. Ұлы Октябрь социалистік революциясынан кейінгі дәуірде қазақ поэзиясындағы поэмалар тақырыптық, сюжеттік жағынан әртүрлі негіздерде туа бастады. Тақырып жағынан алғанда 20-30-жылдары халық аузындағы аңыздарды, халықтың өткен тарихына байланысты оқиғалар, тарихи адамдар өмірін жырлау етек алған-ды. Сондай-ақ революция, ауылдағы тап тартысы, социалистік дәуірдің жаңалықтары, челюскиншілердің мұз тұтқынындағы ерліктері лирикалық өлең көлемінде ғана емес, іргелі поэма көлемінде де жырлана бастады. 20-жылдары оншақты поэма жазған Бейімбет Майлиннің көтерген тақырыбы әйелдер бостандығы мәселесі болды. Басында еркіндігі жоқ қазақ әйелдерінің мұңы мен зары, ауыр халі кең түрде, сюжетке негізделе жырланды. Сүйген қызына қосыла алмаған жігіттің өле-өлгенше арманы ащы зарға айналып, өкінішпен кеткені немесе сол жолда өзінің трагедиялық қазаға ұшырауы кейде тақырыпты ғана емес, көркем сюжетті де қайталауға соқтыратын жәйлары сезіледі. Кейбір қайталаулары болғанмен ақын ел тіршілігін, әдет-ғұрпын, наным сенімдерін, табиғат көрінісін жатық суреттейді. Ақын адам образын даралауға назар аударады. Тақырыбының көркемдік шешімін табуда, поэманың сюжеттік желісі мен құрылысын ширықтыруда Сәкен Сейфуллин поэмаларының жаңалықтары мол болды. Ақынның «Аққудың айрылуы» поэмасы романтикалық үлгіде таза махаббат, адал да берік достық идеясын паш етсе, «Көкшетау» поэмасын ел өмірінің аңызға айналған әңгімелерін философиялық толғаумен жазды. Елдің бір кездегі тіршілігі, күн көрісі, бүгінгі өмірі ой елегінен өтіп, жаңа бір үлгіде жырланады. Халық аузына кең тараған аңыз-әңгімелердің негізінде жазылған С.Мұқановтың «Сұлушаш», Ж.Сыздықовтың «Майкөл тамы», И.Байзақовтың «Құралай сұлуы», Ә.Тәжібаевтың «Абыл» атты поэмалары қазақ аулындағы әлеуметтік теңсіздік, қазақ пен жонғарлар, түрікпендер арасындағы ертедегі тартыс, таластар болды. Бұл поэмаларда совет ақындарының идеялық тенденциясы айқын, уақиға, тартысы адам бейнелері реалистік үлгіде жырлана бастады. С. Мұқановтың «Октябрь өткелдері», «Батырақ» поэмалары жұмысшы революционер Теміртай мен жалшы Қозыбақ бейнесі арқылы қазақ жұмысшылары мен жалшыларының тап тартысы, революцияға араласып, жаңа қоғамды өз қолдарымен құра бастағанын көрсетеді. Ақын кейіпкерлер характерінің эволюциясын беруге тырысқан. Алайда, бұл екі поэмада да жалпы 20-жылдардағы эпостық туындыларға тән кейбір сюжеттік желі тарту (уақиғаны өрбітіп, тартысты шиеленістіру), адам портретін жасау, психологиялық мінездеме беру жағынан схемаға, анайы натурализмге бой ұрушылық ұшырасып қалады. 20-жылдарғы поэма жанрын сөз еткенде сюжеттік тұтастық, композициялық берік желі табуды былай қойғанда, заман бейнесін жасауда, нақтылы көркем тұлға тудыруда осы жанрдың белгілі бір даму кезеңін анық танытатын шығармалар С.Сейфуллиннің «Көкшетауы» мен С.Мұқановтың «Сұлушаш» поэмалары болды. «Көкшетау» поэмасында ақын ең алдымен замана бейнесін жырлауды міндет етіп қояды да, осы негізгі замыслды өзіндік тәсіл, амал арқылы береді. Көкшетаудың сұлу кербез сипатын айтқанда, оған байланысты кейбір аңыз әңгімелерді сөз еткенде, оның бүгінгі күнгі жаңалықтарын баяндағанда ақын көкшетаудың жарқын болашағы барын айтады. Ол болашақты жасайтын совет адамы. Поэмадағы, жеке-жеке алғанда, аңыздай сезілетін Абылайдың жаугершілігі, қалмақ қызының хикаясы, Қасымханның жауыздығы, жұмбақтас әңгімелері барлығы да композициялық құрлысы жағынан берік, сюжеттік желі арқылы өзара қиюласып, негізгі айтайын деген замана бейнесін жасауға қызмет атқарып тұр. Бұл жөнінде «Октябрь өркені» атты кітабында Т.Кәкішев жолдас дәлелді тұжырымдар айтқан. «Поэмадағы лирикалық герой – Көкшетау. Барлық оқиға, табиғат көріністері, тіпті айқындықпен жасалып, көркем образ дәрежесіне көтерілген тұтқын қыз бен Адақ бейнелері де Көкшетаудың образдылығын күшейте түсетін жанды тұлғалар... Сонымен «Көкшетау» поэмасы Сәкеннің, сондай-ақ қазақ поэзиясының замана образын жасау барысында көркемдік даму процестерін қорытындылаған белеңді, этаптық шығармасы болды»2. Ал, «Сұлушаш» поэмасы қазақ өмірінде жиі кездесетін құбылысты шынайылықпен шебер суреттеп, Алтай мен Сұлушаштың бейнесін типтік образ дәрежесіне көтеріп жырлады. Жалпы өмір, әлеуметтік орта, тартыс, адам психологиялары баршасы да реалистік сипатта лайықты көркемдік бояу арқылы көрінеді. Сөйтіп С.Мұқанов бұл поэмасында нақты адам образын жасаудың түйінді проблемаларын шешті деп айта аламыз. 20-жылдары жазылған бұл поэмалар жалпы қазақ совет поэзиясының, оның ішінде поэма жанрының қалыптасқан белгісін толық танытқан шығармалар болды. 20-жылдары қазақ совет поэзиясының қалыптасып, ілгері дамуына белсене ат салысып, елеулі үлес қосқан ақындардың бірі Ілияс Жансүгіров. Қысқа лирикалық өлеңдер халық өмірінің қай саласына болса да батыл барып, қоян-қолтық және тез араласып отырды. Ал, поэма болса лирикалық өлеңге қарағанда ол барған мол өмір саласына түгеледей бара алмайды. Әйтсе де лирикалық өлеңдердің қасиетін еш төмендетпей айтсақ, поэма жекелеп алған тақырыбын, өмір шындығын жан-жақты және тереңдей көрсетуге мүмкіндігінің бары көрінеді. Өскелең өмір талабы ақындардың поэма саласына батылырақ баруына септігін тигізді. I.Жансүгіров не бәрі оннан аса поэма жазды. Тақырыптық жағынан алғанда оның бұл поэмалары өзі тұрғылас ақындары сияқты бір тобы халықтың өткен өміріне, әлеуметтік мәселесіне арналады да, енді бір тобы бүгінгі күннің өмір шындығынан, нақтылы оқиғаларынан алынып жазылады. Осы жанр дамуының бір белесін белгілейтін «Дала», «Күйші», «Құлагер» атты идеялық-көркемдік жағынан құнды да мәнді поэмалар 30-жылдары туды. М.Әуезовтің байқағанындай Ілияс Жансүгіровтің ақындық мұраларының ішінде осы үш поэма қазақ совет поэмасының екі үлгісін аңғартады. Бір алуаны лирикалық-философиялық, екіншісі оқиғалы, сюжетті поэма үлгісі. Басқа ақындар сияқты I.Жансүгіров те қазақ совет поэмасының қалыптасу, даму жолындағы творчестволық проблемаларды шешудің қиындықтарын өз басынан кешіре отырып, талмай үйреніп, танбай іздене жүріп өсті. Халық аузында сақталып келген эпостық туындылар, қисса-хикаялар, Абай, Сұлтанмахмұт поэмаларымен қатар С.Сейфуллин, С.Мұқанов т.б. ақындардың творчестволық тәжірибелері, оның үстіне орыс әдебиетін оқи, аудара жүріп бойына сіңірген дәстүрлері I.Жансүгіровтің қазақ совет поэма жанрын дамытуда ерекше қызмет етуіне мүмкіндіктер жасады. * * *
«Мақпал» поэмасы 20-жылдардың басында жазылған. Бұл ақынның жоспарлауынша «Сұлушаш» сияқты көлемді шығарма болмақ екен. Ал, бізге жеткен үзіндісінің өзі 377 жол. Әдетте бұл көлемде кішігірім поэма аяқталып, көптеген ойлар түйіліп қала беретін. Ал «Мақпалдың» осы үзіндісінде оқиғаның енді ғана басталып келе жатқанына қарап, бұл ұзақ поэманың басталу бөлегі екенін айқын аңғарамыз. «Мақпал» поэмасы көтерген тақырыбы жағынан болсын, оқиғаны өрістету жағынан болсын ауыз әдебиетіндегі бар үлгілерге сүйене отырып жазылғаны көрінеді. Әсіресе, Ұзақ пен Балтаның қарсы құда болуы, ақырында екеуінің араздасуы «Қозы Көрпеш - Баян сұлудағы» Сарыбай мен Қарабайдың қарсы құда болып, аңға барғанда араздасып қайтуын еске салады. Ал, Мақпал мен Шабданбектің бір молданың қолынан хат танып, жақсы дос, тату-тәтті жолдас болып, махаббаттың оты тұтануы «Ләйлі - Мәжнүн» қиссасындағы Ләйлі мен Мәжнүннің бір молдадан сабақ алып жүргенін еске салады. Тек Мақпал мен Шабданбектің арасындағы махаббат сезімін I.Жансүгіров Ләйлі мен Мәжнүннің махаббатындай терең, мол сипаттамайды. Міне, бұл екі штрихтың өзі қазақ өміріндегі типтік жайлар. Ілиястың «Мақпал» поэмасының тақырыбы да, сюжеттік желісі де, кейіпкерлерінің мінез-құлқы да арғы-бергі әдебиетте сөз болған, белгілі жайлар. Ілиястың, соны бастама жасамағанмен дәуіріндегі басты мәселе – әйел теңдігі туралы үн қатып, кер заманның әділетсіздігін нақтылы оқиға, адамдар образы арқылы, белгілі бір түйіндеу арқылы эпикалық жоспарда жеткізбек болған. I.Жансүгіровтің «Байкал» атты поэмасы шағын сюжетті, аңыз әңгіме көлемінде жазылғанмен негізгі ой түйінінде алдыңғы аталған «Мақпал» поэмасымен іштей жақындық сезіледі. Сибирь халықтарының аузында мынадай аңыз бар. Байкал деген қаталдығы жаннан асқан бір шал болыпты, оның қыздары да көп екен. Аңғара деген сұлу қызы Енисей деген жігітке ғашық болады. Қызын Енисейден қызғанып Байкал шал үлкен тауды әкеліп Енисей мен Аңғараның арасына көлденең тосқауыл етіп қойыпты. Қыз Аңғара жылап-сықтап, қайғы-қасірет шегіп отырғанда оның көптеген Бұлақ сіңлілері келіп, тауды тілгілеп, жол салып, Аңғара Енисейге қашып барып қосылады. Байкал шал ашуланып қызының артынан тас лақтырады. Бірақ онысы Аңғараға бөгет бола алмапты. Ал лақтырған тастары құз болып қалыпты. Байкал Аңғараны қуып келмес үшін қыздар тауды қайтадан бөгет етіп қойыпты, Байқал сол таудың жартасына маңдайын соғып қала беріпті. Байқал көлінің дауылды, толқынды болатынын, Аңғараның Енисейге қосылатынын халық осылай қызықты түрде әңгіме аңыз еткен. I.Жансүгіров поэмасына осы аңызды сюжет еткен. Халық бұл аңызды қызықты болғандықтан шығара салмаған. Байкал мінезді шал өмірде болған адам, типі, Енисейді ер жігіт етіп, ер жігітті теңім деп ғашық болған, тағдырын қосқысы келген қыздың еркіндік тілеген арманы, сол арманға жеткен әрекеті де кездейсоқ емес, ендеше, I.Жансүгіровті қызықтырған аңыз емес, оның идеясы. Қазақ аулында әйел бостандығы негізінен болғанмен, Байқал сынды әке әлі де бар-ды. Қатал әкенің кармағынан құтыла алмай, әлі де болса сүймеген адамына, қалыңмалға сатылған қыздар да кездеспей қалмайтын. Сондықтан да Байкал туралы идеясы қызықты формада берілген аңыздың мазмұны әлі ескірмеген-ді. Ал, «Мақпал» мен «Байкал» поэмаларын жақындатып тұрған олардың ішкі мотиві: ашулы әке мен теңіне қосылғысы келіп, бас бостандығына талпынған қыз жайы. I.Жансүгіровтің «Рүстем қырғыны» атты поэмасы қазақ халқының өткен дәуірінің шындығынан алынып жазылған. Қазақ пен қалмақ жауласқанда көптеген қан төгіліс қырғындар болған. Ол қазақ халқының өз тәуелсіздігі үшін, өз елі мен жерін басқыншы жаудан қорғау үшін күресі болатын. Бірақ қазақ халқы өмірінде патриархалдық-феодалдық дәуірдің тудырған басқа да көптеген ішкі таластары: бірінің малын бірі барымталап, бірінің адамын бірі қырып қанжосық болып жатты. Рулық дәуірдің мұндай жаман да зиянды сарқыншағы Ұлы Октябрь социалистік революциясына дейін сақталып келді. Тіпті революциядан кейін де оның элементтері кездескен. I.Жансүгіров рулық тартыстың осы бір кескінсіз сипатын «Рүстем қырған» поэмасында әшкерелеуге тырысқан. Поэмада үйсін мен найман руының арасындағы үлкен дау, таласта үйсіннің батыры Рүстем жауласқан руларының адамын аяусыз қырғаны сөз болады. Сол сияқты рулардың өзара жанжалының әлеуметтік жағын да аша кетеді. Поэмада: Төрелер қанға тоймас төбет болып, Қанішер залым бопты, сылқыл қарын... Әлділер аш қасқырдай күшігін жеп, Берген ғой тізгін шылбыр тентегіне3, – делінеді. Ру таласы негізінде рубасы байлардың таласы. Ру намысы, ата аруағы дегенді бетке ұстап алып қазақ халқы өзді-өзі іштей қырқысқан. Рүстем үлкен-кіші, әйел-еркек, бала-шаға демей жауласқан руының кездескен адамдарын шетінен қыра берген. Кешірім, аяушылықты білмеген. Ақын Рүстем арқылы қаражүрек ақсүйек төре тұқымдарының шектен асқан озбырлығын көрсеткен. Ал, «Исатай» поэмасы – ақынның ерлік туралы дастанының үзіндісі. XIX ғасырдың 30-жылдарындағы Нарында болған шаруалар көтерілісі халық өмірінде ізі қалған зор уақиға болды. Бұл көтерілістің басшылары Исатай мен Махамбеттің тарихтағы орындары ерекше. Олай болса, Исатайдың өмірі кіші-гірім поэмаға сыя бермеуі де мүмкін. Сондықтан да Ілияс «Исатай» поэмасын көппланды етіп жазғысы келгені осы үзіндіден-ақ сезіліп тұр. Бұл үзіндіде ақын бір ғана эпизодты баяндайды. Ол әділет үшін күресіп жүрген, қол бастаған батыр Исатай тобының молаюы. Халық ханға қарсы неге күресті? Исатайдың соңынан неге ерді? Оның әлеуметтік сыры неде жатыр? - деген сұрақтарға қысқаша ғана эпизод арқылы жауап береді. Жалдықара деген ер де ер кеуделі өнер иесі кедей жігіт Қарлыға деген қызды сүйіп, оған қосылмақ болады. Бірақ, қыздың төркіні мен қайынжұрты – хан тұқымдары оны қуғынға салады, тіпті қолға түсетін қауіп туған соң Жалдықара Исатайды паналап, оның тобына қосылады. Исатайдың тобы негізінде байларға, хандарға кегі мен өші кеткен жандар. Жалдықара да, Қарлыға да қол басқармағанмен, қол басқаруға жарарлық ерлігі де, қабілеті де бар жандар. I.Жансүгіров Исатайдың бейнесін сомдау үшін оның айналасына жиналған топты да әсірелей бейнелейді. Біздің жоғарыда қысқаша шолып өткен поэмалардың барлығында халықтың өткен дәуіріндегі әділетсіздік, зорлық-зомбылықтың әлеуметтік сырын ашуға тырысқан ортақ жайы байқалады. Бұл сыр әйел теңдігін жырлау, халықтық әдет-ғұрыпты бейнелеу, таптық теңсіздікті көрсету т.б. арқылы ашылады. Әрине, аяқталмаған поэмалар туралы үзілді-кесілді пікір айту қиын. Сөйтсе де кейбір поэмалары тұсында («Мақпал», «Байкал») ақын еліктеуші, үйренуші ретінде көрінсе, енді бір поэмаларының тұсында («Рүстем қырғыны», «Исатай») ақын ізденуші болып көрінеді. Осы поэмаларының үзінділерімен-ақ I. Жансүгіров сюжетті-оқиғалы шығарма жазуға батыл адым жасағандығын аңғартады. Ақын поэмаларының тағы бір тобын халықтың өткен дәуірін бүгінгі күннің тұрғысынан жаңаша жырлау тенденциясын жүзеге асыруға арнады. Дегенмен бұл поэмалар С.Сейфулиннің «Көкшетау», С.Мұқановтың «Сұлушаш» поэмаларының деңгейіне жеткен жоқ. Оған кейбір поэмаларының бітпеуі, біткендерінің ірі өрісінің жоқтығы себеп болды. * * *
I.Жансүгіровтің бұл поэмалары байларды конфискелеу, еңбекші шаруалардың колхоз болып ұйымдасу мәселесіне арналады. «Конфиске», «Мәйек», «Жаңа туған» поэмалары ауыл өмірі туралы жазылған, бірін-бірі тақырып жағынан толықтырып, уақыт жағынан жалғастырып отыратын поэмалар. Сонымен көтерген тақырыбы жағынан, проблемасының актуальдығы жағынан бұл поэмалар өз кезінде белгілі бір дәрежеде, халық санасын оятуға қызмет атқарғаны даусыз. «Конфискеде» ақын мал-мүлкі конфискеге түсіп, жер ауып бара жатқан бай мен оның бәйбішесінің қайғысын, бет жыртып, жоқтау салған жәйін сөз етсе, «Мәйекте» колхоз болып бірлесіп, еңбек ету тиімді деген идеяны насихаттайды. «Жаңа туған» поэмасында ақын 20-жылдардың аяғынан 30-жылдардың бас кезіне дейін Голощекиннің теріс әрекеттерінің салдарынан туған қазақ аулындағы ашаршылық жайы суреттеледі. Бұл құбылысты С.Сейфуллин де «Қызыл ат» поэмасында арнайы сөз еткен-ді. «Қызыл атта» Сәкен келхоздың атымен кінәласу түріндегі айтыс формасын алса, I.Жансүгіров белгілі бір кейіпкердің өмірі арқылы беруге тырысады. Біз поэмада аштықтан бет-ауызы ісіп-кеуіп, әлі бітіп бара жатқан Әлжан кедейді көреміз. Ақын бұл аштықтың болу себебін үкімет басында отырған кейбір шолақбелсенділердің, тіпті зиянкестердің істеп жүрген зиянкестік әрекетінен көреді. Ақырында халық болып, партия болып бұл зиянкестікті тез жойып, кешегі ісіп-кепкен Әлжандар енді озат колхозшы дәрежесіне көтеріледі. I.Жансүгіров бұл поэмаларында ауылдағы өмірді еш қоспасыз, шынайы қалпында көрсетемін деп, кейде үлкен көркемдік обобщениеге бара алмай, натурализмге бой ұрып қалатын жайы да кездеседі. Ал, поэманың композициялық құрылысы схемамен берілген. І.Жансүгіров кейде жыр-дастандар үлгісімен оқушыға әсер ететін, кейіпкерлерінің жан-дүниесін жан-жақты көрсететін шумақтарды жақсы тауып отырады. Әсіресе, ауыз әдебиетінде жиі ұшырайтын параллелизм арқылы берілетін көріністер аз кездеспейді. Алайда, осы үш поэманың үшеуіне де тән кемшілік – адам образын даралау, типтік характерлерді ашу жағы жетіспей, болған оқиғаны жалпы да, жалаң баяндауға түсіп кетеді. Тіпті сөз образдылығының кемдігін, орынсыз жиі ұшырайтын жалаң диалогтар мен монологтарды былай қойғанда, ақынның жаңа тақырыпты эпикалық көлемде жырлаудың кілтін толық таба алмағаны тағы байқалады. Ақынның осы поэма деп отырған «Конфиске», «Мәйек», «Жаңа туған» сияқты шығармалары сол кездегі газет-журналдардағы ел өмірі туралы басылып жүрген очерктерге ұқсайды. Айырмасы, бұлар өлеңмен жазылған. Әйтпесе, поэтикалық шығармаларға тән кейбір жекелеген шумақтар мен образды бейнелеулер болмаса, көбісі тек ұйқасып келген прозалық баяндаулар. Сондықтан да бұл шығармаларды поэма деуден көрі очерк-өлең десе де болады. I. Жансүгіров поэмаларының көлемі жағынан ең үлкені – «Жорық». Совет адамдарының ерлік бейнесінің толық айғағы болған челюскиншілердің мұз мұхитындағы қажырлы істері жазушылар назарынан тыс қала алмады. Көптеген қысқа лирикалық өлеңдер, эпикалық көлемде жазылған поэмалар туды. Оның үстіне Қазақстан совет жазушылар Одағы 1934 жылы челюскиншілер жорығын жыр ететін поэмаға конкурс ұйымдастырды. Бұл конкурске 40-шақты поэма түсті. Соның ішінде жеке кітап болып басылған, газет-журналдарда жарияланған поэмалар С.Мұқановтың «Ақ аю», А.Тоқмағамбетовтың «Уборщица», Ә.Тәжібаевтың «Құтқару», Ғ.Ормановтың «Алынған қамал» т. б. поэмалары болды. Осылардың қатарына I.Жансүгіровтің «Жорық» поэмасы да қосылады. Конкурста бәйге С.Мұқановтың «Ақ аю» поэмасына берілді. 30-жылдары челюскиншілер туралы жазылған поэмаларға біраз сындар айтылды. Сол сынға ұшыраған поэмалардың бірі I.Жансүгіровтің «Жорығы» еді. Лекерұлы Әзімбай «Әдебиеттегі формализм мен натурализм туралы айтыста» баяндама жасап, қазақ әдебиетіндегі формализмді сынай келіп, I.Жансүгіровтің «Жорық» поэмасын натуралистік шығарма деп бағалайды. Жансүгіров «Жорық» атты поэмасында, - деп жазады Лекерұлы, – Челюскин жорығын суреттеді. Ақын суреттейтін оқиғасына атүсті қараған, өзінің айтатын оқиғасын жете зерттемеген, сүйтіп социалды реализмнің жабайы шарттарын қолданбаған. Поэманың желісіне қарағанда ақын көбінесе газетте жазылған нәрселерді материал қылған»4. «Жорық» поэмасына М.Әуезов те сын айтты. Ал, Е.Ысмайылов тек «Жорық» емес жалпы қазақ әдебиетінде челюскиншілер образы жасалған жоқ5 деген тұжырымға келді. Кейінгі жазған еңбегінде М.Қаратаев: «Газет сөзі мен радио үніне сүйеніп жазылған поэма «Жорық» – документті-хроникалық шежіре болып шыққан, бірақ тым асығыс жазылғандықтан, оқиғаның жалаң фактілері ғана тізіліп, адам образдарының дара ерекшеліктері айқын бейнеленбегендіктен, шығарма биік көркемдік, поэзиялық дәрежеге көтеріле алмаған»6, – деп жазды. Шынында да бір арнаға құйып жатқан осы пікірлердің жаны бар. Поэманың кіріспе бөлімінде де ақын жер жүзін шулатқан челюскиншілердің іс-әрекеттерін, ерліктерін естігенім болмаса, көргенім жоқ, мұз мұхитына барғаным жоқ, шіркін-ай солармен болмадым-ау деп армандайды. Кім айтар жырлама деп көрмегенді, Жұрт көріп жырлаушы ма ед жеңгендерді? – деп алдын ала жеңілдік жолын іздейді. Осыған қарағанда I.Жансүгіровтің өзі де поэмасының көңілдегідей шықпағанын іштей сезіп отырған сияқты. Көзбен көріп, сезініп жазсам басқаша шығар еді-ау дегендей емеурін білдіреді. Әрине, көркем шығармаға арқау болған оқиғаны ақынның көріп, араласып жүруі керек-ақ шығар, бірақ шарт емес. Мұндай жағдайда ең алдымен керек нәрсе – ақындық қиял, алымды ой және шеберлік. Мәселе көргенді көрген қалпында, сөздерін ұйқастырып, қағаз бетіне түсіруде емес, сол оқиғаға араласқан адамдардың жансырын жинақтап, үлкен обобщениеге көтере, жеткізе беруде. Сол жеке адамдардың типтік бейнесі арқылы заман сырын, қоғамдық құрылыстың әлеуметтік маңызын көрсетуде. Осы тұрғыдан қарағанда челюскиншілер жорығы совет адамдарының ерлік, моральдық беріктігін көрсететін бірден-бір қолайлы оқиға еді. Сондықтан жоғарыда айтылған талап пен талғам тұрғысынан жеткізе жырлау керек. Бұған өмірдің өзі де материал беріп, шығарма кейіпкерлерінің прототиптерін тудырып отыр. I.Жансүгіров «Жорық» поэмасында совет адамдарының бойындағы асыл қасиетті, Отанға деген шынайы сүйіспендікті, ерлікті, тамаша гуманизмді және совет үкіметінің адамға деген қамқорлығын көрсетпек болған. Бірақ, осы жақсы идея поэмада өзінің көркемдік шешімін таба алмаған. Дегенмен поэмада жекелеген тәуір шумақтар, бейнелі ойлар, суреттер де жоқ емес. Мысалы, мұз тұтқынында жатқанда челюскиншілер Берлиннен Москваға ұшып келген ұшқыштардың хабарын радиодан естіген жерін ақын: Дегенде шартылдады мұз шапалақ, Дүрлікті лагерь халқы «уа жасалап». Сібірдің сонау суық түкпірінде Қуанды өңшең мұз мұрт, қырау қабақ7, – деп жырлайды. Матростарды – су аюына, Челюскин пароходын мұзға шөккен «мұз бураға» теңеулері де жаңалық табу ниетінен туған жайлар. Бірақ, мұндай жекелеген шумақтар, дәл табылған кейбір образды бейнелеулер поэманың жалпы сапасын арашалап ала алмайды. «Жорық» поэмасында Шмидт, Кренкель, Дмитров, Молоков, Каманин, Водопьянов т.б. адамдардың аттары аталады, бірақ олардың бір де бірінің нақты дара бейнесі жасалмайды. Ақын осы адам образдарына табиғи жан берудің орнына фактілерге баса назар аударады да, олардың жан-дүниелері фактілердің көлеңкесінде қалып, схемаға айналып кетеді. Сондықтан да «Жорық» поэмасында адамдардың типтік, реалистік бейнесі көрінбейді, көркем бейнелеуден көрі жалаң баяндау басым болып, поэзиядан көрі прозаизм орын алыңқырап кетеді. Оның үстіне не оқиғаға, не кейіпкерлердің өміріне қатысы жоқ артық штрихтер мен ақындық толғаныстар да жүреді. Кейіпкерлерінің дара характерлері көрінбегендіктен поэманың сюжеті де, композициялық құрылысы да ширамай, босаң тартып кете берген. «Жорық» атағы жер жүзіне жайылған челюскиншілердің ерлік істерін реалистік бейнеде жырлаған поэма бола алмай, болған оқиғаны тәптіштеп тізуші, хроникаға ұқсап кеткен. Осы сияқты әртүрлі кемшіліктер челюскиншілер жорығына арналған поэмалардың қай-қайсында болса да бар. «Қазақ әдебиетінде челюскиншілердің толыққанды бейнесі жасалған жоқ», - деген Е. Ысмайыловтың, жоғарыда келтірілген пікірі шынында да дұрыс. Бүгінгі ауыл өмірі, ондағы таптың тартыс, жаңа адамдардың психологиясындағы өзгерістер қазақ совет поэмасында бұл жылдары толыққанды болып көріне қойған жоқ. Жаңа тақырыпты жырлауда қазақ ақындарының алғашқы ізденістерінде көптеген сәтсіздіктер болды. Өмірдегі ақиқат қайшылықтар мен тартыстардың сырын терең ашып, шығарманың композициясын ширықтыра тарту шеберлігінің аздығы, өмірдің ең бір типті құбылыстарын ашатын іріктеліп-сұрыпталған характерлі үлкен іс-әрекеттің жоқтығы осы поэмалар сюжетінің солғындығына әкеліп сайды. Бүгінгі күн шындығын кең түрде және шебер көрсететін оқиғалы, сюжетті поэма жасау қазақ ақындарының алдағы міндеттері болып қалды. Халықтық өткен күнін, не бүгінгі күн шындығын сюжетті поэма үлгісінде жырлап, оның, жоғарыда айтқандай, қиындықтарын бастан кешірген ақындар өз күштерін сюжетсіз поэма үлгісінде де байқап көрді. I.Жансүгіровтің «Дала» атты поэмасы жаңа дәуірді кең түрде жырлау ниетінен туған шығармаларының бірінен саналады. * * *
Поэма негізінен эпикалық жанрға жата тұрса да оның ішкі формаларын ескермеуге тағы да болмайды. Әдебиет теориясында «лирикалық поэма», «эпикалық поэма», «лиро-эпос» деп ішін-ара белінуінің өзі, әрине, тегін емес. Есейген әдебиетте әдеби түрлер тек өзіндік тар шеңберде қалып қоймай, жанрлардың өзара байланысы, араласы күшейіп отырады. Эпоста лириканың жүруі қандай қажет болса, лирикада эпостың элементтерінің жүруі де ол жанрдың кең болашағын көрсетеді. Міне, осындай араластардан келіп әдебиеттің түрлері дамып, жаңа сипаттар алып отырады. Лириканың совет дәуірінде міндеті арта түсті. Лирика жанры тек адамның көңіл-күйі, табиғат көрінісі, махаббат сезімін ғана емес, өмір құбылысын мүмкіндігінше молынан көрсетуге және оның әлеуметтік маңызын барынша көтеруге тиіс болды (халықтық лирикада осы жағы жеткілікті бола бермейді). Міне, осы міндеттер енді лириканың күрделі формасы – лирикалық поэманың тууына жағдай жасады. Лирикалық поэма орыс әдебиетінде бұрыннан барды. Әйтсе де оның жаңа түріy В.Маяковский жасады. В.Маяковскийдің лирикалық поэмаларында лирикалық геройдың сезімі мен жан тебіренісі, ішкі дүниесі кең түрде, мол көлемде жырланады. Ескі өмір мен жаңа өмір айқасқан кезеңде, ескі тізе бүгіп, жаңа өмір үстемдік алған кезеңде лирикалық геройдың жан тебіренісі мен көзқарасы арқылы өлеуметтік қайшылық барынша мол көрінеді. Лирикалық өлеңде геройдың белгілі бір құбылысқа көзқарасын, сезімін не күйінішін, не сүйінішін ғана көрсетсе, лирикалық позмада адамның өмірге, қоғамға деген көзқарасының дамуын көрсетеді. Лирикалық поэмада лирикалық өлеңге қарағанда геройдың характері әлде қайда кең, мол, жан-жақты көрінеді. Ілияс Жансүгіровтің «Дала» атты лирикалық поэмасы халық басынан кешірген бірнеше тарихи кезеңдер туралы сыр шертеді. «Дала» ақын творчествосында берік орын тепкен, тұрақты образ. Ілгеріректе талданған «Бүгінгі дала» атты толғауынан басқа да ақынның дала туралы көптеген өлеңдер жазғанын, даланы халық бейнесінде жырлағанын айттық. Өзінің осы сүйікті образын тағы да жаңғыртып I. Жансүгіров «Дала» поэмасын да үлкен лирикалық көлемде жырлайды. «Менің «Дала» деген поэмам, - деп жазды Ілияс, – Өлең еңбектерімде үлкені... Ол поэмада қазақ елінің ру, хан дәуірінен бастап, кеңесшіл Қазақстанның 10 жылдығына – мерекеге шейінгі басынан өткен заманның белгілі белдері, елеулі оқиғалары суреттеледі»8. Демек бүгінгі Қазақстанның күйін, болашақ Қазақстанды суреттейді. Ілияс өз поэмаларының көпшілігіне-ақ кіріспе сөз беріп отырады. Ол кейде «арнау», кейде «толғау» деп аталады. Мұнда ақын жырлағалы отырған тақырыбының қысқаша мән-мағынасымен таныстырып, қазақтың белгілі жырауларынша өзіне-өзі дем беріп, ақындық шабытын шақырады. «Дала» поэмасының «Арнау» деп аталатын кіріспе бөлімінде ақын былай жырлайды: Жүрегім, жырым сенікі, Кеңесті далам кең далам. Тудым, өстім есейдім, Ен далам – анам, мен балаң. Туған, өскен есейген Еңбек тулы ел – балаң9. «Дала» поэмасының осы «Арнауында» Ілиястың туған жерге деген сүйіспендігін білдіруі өз алдына, ақын даланы – ана бейнесінде алады. Дала – тек жеке ақынның ғана емес, елдің анасы. Ел анасы – кен, дала атамзаманнан бері жасап келеді, оның өткенінде телегей-теңіз тарих бар, бүгінгі күні ол өз алдына бір тарих. Қазірде ел жаңарды, елмен бірге дала - ана да жаңарды. Суалған бұлағы ағып, бетіне түскен әжімдері жазылып, тұнған көзі шырадай ашылып, жасарды. Лирикалық арнауында ақын поэманың кілтін осылай бұрап, сыр сандығын ақтарады. Көпті көрген бір кәрі, Талай-талай заманнан Тепкі көрген қыр шалы Дөңде отырды осы кез10. Мұнда ақын шартты түрде көпті көрген қарияны көне тарих шал деп алады. Ақын оны тегіннен тегін алып отырған жоқ. Қазақ даласындағы кезеңді-кезеңді тарихи оқиғаларға объективтік, тарихи тұрғыдан келу үшін ескі шежіре, көне тарих арқылы шолу жасайды. Тарих шалдың биік дөң басына шығып отыруында да терең символ жатыр. Адам неғұрлым биікке көтерілсе, сол ғұрлым оның көзі жетер гаризонты кеңейе түседі. Олай болса, тарих шалды биікке отырғызғанда, ақын оның сөз етер заманының ауқымы кең, ол биікте отырғандықтан да көреген дегісі келеді. Шынында да тарих шалдың көргені де, сөзгені де көп. Ол әңгімесін ел өмірінің арғы тарихынан бастайды. 1723 жылдардағы жоңғар қалмақтарының басқыншылық шабуылының салдарынан «ақтабан шұбырындыға» түсіп, ағайыннан айрылысып, қара көзге жас толған, қырғынға ұшыраған кезеңнің бір елесі «Қаратаудың басынан көш келеді» деген халық өлеңінде айқын берілген. Сол бір халық басына қиындық түскен ауыр кезеңді көрсету үшін Ілияс «Елім-ай» өлеңін лейтмотивке алады. Хан билеп, қарашаның күні қараң боп, хан олжалаған жас ару «ақ көйлегін кебін еткен» заманның зарлы да мұңды күйі сөз болады. Осындай кезде қолға түскен қазақтың сұлу қызының тағдыры да тұрлаусыз. Хан мен князьдың қорлығына шыдамай, зәулім құздан терең суға құлап өлген қыз Абай жырлаған «Бір сұлу қыз тұрыпты хан қолында» атты өлеңіндегі «Етімді шал сипаған құрт жесін деп» жартастан терең суға құлаған қызбен тағдырлас. Оның бержағындағы патшалық Россияның отаршылдық саясатының халықтың арқасына аяздай батуы әңгіме болады. Бірінші дүниежүзілік соғыс, 1916 жылғы қазақтың ұлт азаттық көтерілісі, одан февраль революциясының аласапыраны, Октябрь дабылы, Әліби отряды, Қазақстанда совет үкіметінің жеңуі, азамат соғысының басталуы, одан кейінгі тап күресі тағы бір сөре әңгіме. Ақырында совет үкіметі жеңіп, социалистік қоғамның орнауы, шат-шадыман қуаныш той сөз болады. I.Жансүгіров осы тарихи кезеңдерді қысқа тақырыпшаларға бөліп, жеке-жеке жыр етеді. Поэманың қамтыған тарихи кезеңі екі ғасырды орап жатады және сөз етіп отырған оқиғаларының өзі кесек-кесек үлкен бір эпопея. Осындай уақыт жағынан мол, оқиға жағынан ірі жайларды бір поэмаға сыйғызып айтып беру ақыннан, сөз жоқ, үлкен жауапкершілікті және үлкен шеберлікті талап етеді. «Дала» – толғау үлгісіндегі поэма. Бұл тақырыпты жырлау үшін I. Жансүгіров әдейі осы үлгіні таңдап алған. Өйткені екіғасырлық уақытты нақтылы кейіпкер арқылы біртұтас оқиға негізіне құрып жырлау қиындыққа соқтырар еді. Қиындық емес, тіпті ол мүмкін де болмас еді. Сондықтан да ақын екі ғасырлық уақытты, тарихи кезеңдерді басынан кешірген кейіпкер етіп даланы алады. Оқиғалардың барлығын да дала өз көзімен көреді. Жаудан елін қорғаған, бостандық үшін күрескен ер азаматтардың қаны сол даланың топырағына сіңген. Ендеше, I.Жансүгіровтің даланы – ана, ел анасы бейнесінде алуы, поэманың алдына қойған нысаналы мақсатына дәл келеді. Сол сияқты тарих шалдың әңгімеленуі де ақын жағдайын біраз жеңілдеткен. Дала сияқты тарих шал да сол оқиғаның куәсі. Куәсі ғана емес, шежірешісі. I.Жансүгіров «Дала» да оқиғаны әріден бастап, бүгінгі күнді қамтиды. Әр кезең адам бейнесі арқылы емес, әрбір тарихи оқиғаға тарихи тұрғыдан қараған ақынның көзқарасы арқылы беріледі. Алатаудың ақ сүті Асқар иген, құм сүйген. Боз даланың қос құты Сыр менен Шу екі ене, Екі өзеннен шықты шаң.... Екі енені шапты жау... Жуды, жауды, қанды қан11... Осы шумақтағы жалпылай айтылған, кейде әңгімелеп, кейде баяндай айтылған жайлар сол жаугершілік заманның рухын сездіреді. Октябрьдің ерлері Даладан ұран салғанда Қосылды еңбек ерлері... Қыр жауына оқ атты! Қырда айқасты балға, орақ! Құшақтасты көп тұмақ! Қол ұстасты, болды одақ! Қызыл жалау орнатты!12 – дегенде бостандық таңы атып, таптық тілектері айқасқан жұмысшы мен шаруалардың үстемдік алған жайын сезінеміз. Ақын өткен дәуірдің кезеңдерін – тарих шал арқылы, бүгінгі дәуірді өз атынан айтып, лирикалық герой мен тарих қатар отырып замана туралы сыр шертеді. Ол тарих шал (объективный герой) арқылы өзінің үнін (лирикалық герой) анық танытады. Осы жайлар ақынға тарихи тақырыптан жеке бастық тақырыпқа, эпостан лирикаға көшіп отыруына мүмкіндік береді. Сөйтіп, замана туралы терең философиялық түйіндеулер, эпостық мол тақырып, үлкен серпін лирикалық жоспарда жүзеге асырылып отырады. «Дала» поэмасы қазақтың ауыз әдебиеті үлгісінде кең тараған лирикалық толғауға келеді. Дәстүрлі толғаулардағы замана туралы ой, сезім ақынның өз «менімен» көрініп отырса, I.Жансүгіров оны бұзып, нақтылы көріністер жасап, адамдардың іс-әрекетін бейнелеп, дәстүрлі толғаудағы үлгіге өз атынан байлам, шешім айтып отыруы – объективті герой мен лирикалық геройдың өзара тұтастық табуына байланысты. Бұл ретте «Дала» поэмасы кейде В.Маяковскиидің «Жақсы» атты лирикалық поэмасына жақын келетін жерлері де бар. В.Маяковскийдің «Жақсы» поэмасында да оқиға алғашқыда жалпы бейнеленіп, лирикалық герой (ақынның өзі) оқиғаға бірте-бірте араласады да, өз көзімен көрген, өзі сезген, өзі куәсі болған тарихи оқиғалар туралы сөз етеді, оған бүгінгі күннің озық идеясы тұрғысынан баға береді, төреші болады. Жаңа заманды жырлауда В.Маяковский қандай жаңа жол тапса, өз ұлттық әдебиеті шеңберінде I.Жансүгіров те өзіндік жаңа ізденіс арқылы осы «Дала» поэмасын жазды. Объективтік герой мен лирикалық геройдың өзара бірлік, тұтастық тауып, белгілі бір идеяны айтуға жаңа мүмкіндік табуы және қазақтың дәстүрлі толғауына сюжетті поэманың элементтерін араластыруы арқылы қазақтың поэма жырына лирикалық поэманың жаңа бір түрін енгізді. «Дала» поэмасы туралы кезінде баспа беттерінде түрлі пікірлер де болып келді. «Қазақстан кеңес жазушылары ұйымдастыру комитетінің 1-пленумында жасаған «Социалистік құрылыс дәуірі – түрі ұлттық, мазмұны пролетариаттық көркем әдебиеттің өркендейтін дәуірі» деген баяндамасында Ғабит Мүсірепов «Дала» поэмасына өз бағасын бере кетеді. «Дала» осы күнге дейінгі ұлылы-кішілі жазылған поэмаларымыздың алды десек, олқы келмес деймін... Мұнда жазушы бірінші үлкен шеберлік көрсеткен»13, - деді. «Ілияс Жансүгірұлының екі поэмасы туралы айтыс» деген мақаласында С.Мұқанов Лекерұлы Әзімбайдың, Сәкен Сейфуллиннің, Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіров сияқты көрнекті ақын жазушылардың творчестволарынан тек қате іздеп, кемшілік тауып, олар «жаңа өмірге қорытынды жасай алмады» деген біржақты пікіріне қарсы дау айта келіп: «Сәкеннің «Советстаны», Ілиястың «Даласы», Бейімбеттің «Майданы», тағы осындай толып жатқан еңбектері белгілі дәуірдің белгілі қорытындысы»14, – деп жазды. «Шын поэзияны қалай тану керек» деген мақаласында Е.Ысмайылов былай деп жазады: «Дала» туралы айтқанда мұның өзі тарихи кезеңді шолып көрсететін, бірақ шолып көрсеткенде үстірттікке (эпизодқа) түспей, әрбір бөлімінде нақты, ерекше сурет, ерекше сипатпен ашық, айқын кесек бір поэманың идеясын түйдектеп тастап отыратын образдары, суреттеулері жинақты, жан-жағынан жұмыр келіп түсетіп поэманың айрықша бір түріне жатады дейміз»15. Ал, соңғы жылдары Ілияс творчествосы туралы жазған еңбегінде М.Қаратаев «Дала» поэмасын: «...Сайып айтқанда «Дала» поэмасы кейбір көркемдік, композициялық кемшіліктеріне қарамастан (сюжеттің нақты адам образына құрылмауы, жүз жылдаған тарихты сырт шолу), бір жағынан, Ілияс Жансүгіровтің он жылдық творчествосының, әсіресе, қазақ халқының тағдыры жөніндегі оның дала образы арқылы көп жырлаған негізгі тақырыбының қорытындысы тәрізді ең іргелі шығармасы десек, екінші жағынан, ол жалпы поэзиямызда сол қазақ халқының ақындық шежіресі есебінде ірі белес жасаған поэзиялық, тарихи философиялық ұзақ салалы шығарма дей аламыз»16, - деп бағалады. Ал, проф. Қ.Жұмалиев: «Ілияс «Дала» поэмасының композициялық желісін халық өмірінің тарихи сүрлеуіне негіздеп құрды. Бұл жаңа әдіс емес және талайды тақыршаққа отырғызған, сүрінткен әдіс болатын. Бірақ сол талайды сүрінткен әдіс қиялы ұшқыр, тілі орамды ақынды сүрінте алған жоқ. ...Ақын тарихи болған оқиғалардың ең керекті, тиімді деген жақтарын шебер көрсету арқылы поэмамыздағы бұрынғы схематизмдік кемшіліктерді қайталамай соны жол тапқан»17, - деп жазды. I.Жансүгіровтің «Дала» поэмасына берілген бұл бағалар жоғарыда айтылған бүгінгі күн талабы мен шығарманың туған кезіндегі әдебиеттің өресін еске алған. «Дала» поэмасы туралы әр кездерде берілген жоғары бағаларды негізінен қолдай отырып, кейбір жайларына тоқтала кетуді дұрыс көрдік. Поэма ішіндегі әрбір кезеңдер драмалық тартысқа толы. Бірақ, ақын көбіне суреттеу емес, баяндау үлгісін ұстағандықтан да, драмалық тартыстарға терең бара бермейді. Қиян-кескі күрестер жалпыланған күйінде көрінеді. Қанынан табы жуық екі кедейдің өз ара қырқысып жатқаны да психологиялық жағынан терең ашыла бермейді. Екі жақтан бай, кулак Егестіріп тұр екен18, – деген сияқты авторлық баяндаулар арқылы айтылып кете береді. Мұның басты себебі поэманың оқиғалы сюжетке құрылмауында. Жеке-жеке жыр, толғау үлгісінде келетін поэмада нақтылықтан көрі жалпылау басым жатады. Лирикалық геройдың характерін, заман характерін толғауда да кең ашып беруге болады. Мұны біз әсіресе В. Маяковский поэмаларынан айқын сезінеміз. Бір қарағанда лирикалық кейіпкер атынан баяндап айту оңай сияқты көрінгенмен, онда өмір шындығын адамдардың қарым-қатынасы арқылы ашып беретін мүмкіндік болмағандықтан, лирикалық геройдың әрбір ойы, толғанысы, түйіп, жинақтай айту құдіреті күшті жату керек. Онсыз жерде нақтылы сюжетсіз поэма ұсақтауға, жалпылай жайылып кетуге амалсыз душар болады. В.Маяковский поэмаларының қасиеті де осы жинақтағыштық құдыретінде. Ақын немесе лирикалық герой өз дәуірінің ең озық идеясының мұнарасына көтеріле алған. «Дала» поэмасында I.Жансүгіров әсіресе өткен заман туралы түйген түйіндерін осы озық идея мұнарасынан жинақтай, түйіндей айта алған. Байшыл-ұлтшыл, символист ақындар жаңа өмірдің еш қызығына жұбана алмай, шығармаларынын негізгі өзегі сол өткен өмірді көксеу, ақырында түңілу болып келетін-ді. Ал «Дала» поэмасында I.Жансүгіров оларға идеялық күрес ашады. Патриархалдық-феодалдық дәуірдің, патша самодержавиясының отаршылдық саясатын сынау арқылы ескі өмірдің символист ақындары аңсаған романтикасын мансұқ етеді. Сөйтіп, бүгінгі заманның жаңа романтикасын көтере жырға қосады. «Дала» поэмасының құндылығы да осында. Әйтсе де революциядан кейінгі он жылдық дәуірді жыр еткенде ой қорытпай, жалпылауға түскен. Сол сияқты патшалық отаршылдық саясатты дұрыс сынға алған ақын екінші Россияны – демократиялық Россияны ескере бермейді. Россияның қазақтар үшін атқарған прогрессивті ролі толық ашылмай қалады. Бұл «Дала» поэмасының кемшілігі еді. «Дала» поэмасында ой нақыштары, сөз айқыштары да мол, сонымен қатар жыр, толғауларда жиі кездесетін риторикалық көп сөзді шумақтар да кездесіп қалады. Қазақ әдебиетінде жалпы дәстүрге айналған, әсіресе, I.Жансүгіровтің творчествосында өте жиі ұшырайтын: жаңа заманды суреттегенде кешегі мен бүгінгіні үнемі салыстыра жырлап, контрасты бейне арқылы беру тәсілі туралы біз өткен «Жаңа тақырып – жаңа образ» деген тарауда толығырақ тоқталдық. Жаңа мазмұнды жырына арқау еткен ақын бүгінгі күннің сол жаңалық жетістіктерін сөз еткенде, ең алдымен өткен заманның зорлықшыл да қиянатшыл, кертартпа әдет-ғұрып, салт-саналарын сынап алып, жаңа дәуірге ауысады, жаңа дәуірдің жаңалық сапасын, жақсылығын паш ете, екеуін салыстыра отырып, оқушысыша өз ойын жеткізу ақынның тек қысқа лирикалық өлеңдерінде ғана емес, позмаларында да ұшырасады. Ескі өмір мен жаңа дәуірді салыстыра отырып жырлау көбіне халық ақындарына тән қасиет. Жамбыл, Нұрпейіс т.б. ақындардың өлеңдері осы тәсілмен келеді. Жазба әдебиет өкілдері сол ауыз әдебиеті үлгісінен сусындап жүрген (әсіресе, 20-жылдары) кезде бұл үлгіге соқпай кете алмады. Ал, ауыз әдебиетінің үлгілерін мол пайдаланған I.Жансүгіров басқа ақындарға қарағанда бұл тәсілге молырақ бой ұрмай кете алмағаны өзінен өзі белгілі. Адамның нақтылы бейнесін, психологиясын көрсететін шығармалармен бірге, өмір құбылысын жалпылай бейнелейтін шығармалардың да мол болуы әдебиеттің сол кездегі жалпы дәрежесін анық байқатады. Жалпылықтан нақтылыққа, абстрактылықтан даралаушылыққа көшу бірден бола қалатын құбылыс емес. Ол даму процесі арқылы қол жететін жеңіс. Орыс әдебиетінде осындай жалпылаушылық бола тұрса да революцияны, жаңа дәуірді жырлағанда қазақ әдебиетіндегідей кешегі мен бүгінгіні салыстырып, контрасты көріністер арқылы беруге барған жоқ. Ал, 20-30-жылдары осы контраст жиі көрінетін қазақ совет поэзиясы бүгінгі өскен, есейген шағында ол тәсілден іргесін аулақ сала бастады. * * *
Өнердің адам өмірінде, қоғамда алатын орнын, өнер иелерінің өмір жолдарын көркем шығармада көрсетудің бірсыпыра қиындығы да бар. Ақын осындай жауапты тақырыпқа қалай барды және оның көркемдік түйінін қалай шешті, бұл тақырыпты эпикалық дәрежеде қалай жырлады деген мәселелер алдымен ақынның биографиялық жайлары мен эпостық поэмаға келудегі кейбір творчество жолдарына тоқталуды қажет етеді. Ілияс Жансүгіров – жастайынан тек сөз өнеріне емес, сонымен бірге халықтың ән-күй өнеріне де айрықша мән берген ақын. Өнер, өнерпаздардың ақын творчествосында елеулі орын алуының өзінде бір мән бар сияқты. I.Жансүгіров 1915 жылдары әншілік өнерді құрмет тұтып, соған арнап өлең жаза бастаған. Ол қазақтың 1000 әнін жинап бастырып шығарған Александр Викторович Затаевичпен жақсы дос болған. А.В. Затаевич халық әндерін жинастырып жүргенде Ілияс Жансүгіров оған өзі білетін әндерді жазып берумен бірге, кімнен қандай әндерді жазып алуға болатынын Затаевичке үнемі айтып отырған. Ілиястың ақын, әнші, күйші достары болған. Радионың тапшы, патефонның жоқ кезінде әнді біреуден-біреу үйреніп, халық арасына таратқан. Бұл ретте Ілиястың еңбегі де аз болмаған. Халық арасынан шыққан әрі ақын, әрі әнші Біржан, Ақан, Жаяу Мұса, Әсет т. б. солар сияқты ел еркесі ардагер әншілердің өлеңдері мен әндерін Ілияс сүйіп тыңдап, өзі де айтып жүрген. Сондықтан да ақынның рухани дүниесіне бұл әншілердің әсері болмай қалмағаны да сөзсіз. Ілиястың 1923 жылы жазылған «Тұңғыш тоғысу» өлеңі Әсет туралы болатын. «Тұңғыш тоғысуды» ақынның өзі де, оның творчествосын зерттеушілер де Ілияс лирикасының қатарына қосып келді. Шығарманың көлемінің шағындығына қарамай (200 жолдай), мұны белгілі бір сюжетке құрылған баллада деуге болады. Балладаның геройы – ақынның өзі. Ілияс өз жұмысымен ел аралап жүріп, бір ауылға келсе, ән салып, жұртты аузына қаратып отырған Әсет ақынды кездестіреді. Өлеңде бай үйінің жиһазы, қонақ күткіш меймандостығы, жиынға қатынасушы халықтың әнге, жырға құмарлығы жырланады. Шығарманың құндылығы да осы күй, жыр, ән туралы төгілте жырланған мазмұны мен сөзден түйін түюінде және адамдардың портреттерін тамаша беруімен қатар, әнші өнерінің айшықты суреттелуінде. Ән шықты кейде асқақтап, кейде баяу Алыстап кейде талды, кейде жаяу. Тақымдап, тәбетіңе тап-тап берді, Көңілді кейде ұйықтатып, кейде ояу... ...Көтеріп көңіл күйін өрлетті ойды: Суретін Сарыарқаның тартты анау. Көкте күн қырға қарап қылмаң қақты, Сайда су сыңқылдады тоғыз тарау. Қалың көш бұлттайын мұнарланды, Қалың қол қаптап кетті қолда жалау. Қой маңырап, түйе боздап, жылқы оқыранып, Самалмен шайқақ қақты балғын, балау19, – деген сияқты әннен алған сезім әсерге бірде асқақтата, бірде төгілте тіл тауып бере біледі. Ілиястың ертеде жазған осы өлеңі оның жалпы эпикалық жанрға икемділігін байкатқандай еді. Кейінгі жылдары жазылған «Күй», «Күйші», «Құлагер» поэмаларының мынау алғашқы барлаушысы іспетті. Л.Н. Толстой замандастарымен әңгімелесіп отырып былай депті: «Меніңше музыкадан алған әсерді ауызша айтып жеткізу мүмкін емес. Сезінесің, тек сезінесің. Ананы, мынаны сезінгенді айта бастайсың, бірақ жеткізе алмайсың. Жеткізу мүмкін емес. Дұрысы оған талпынбау»20. Ілияс та «Домбыра», «Күй» деген өлеңдерінде күйдің сарынын өзінше сөзбен жеткізуге тырысып бағып, ақырында: Бұл күйдің мұндай суретін Ой құрықтап, тіл тауып Айту, тіпті, қиынырақ!21 – дейді. Л.Н. Толстой айтқан пікірді Ілияс та қоштайды. Сондықтан да ол музыка (күй) үнін сөзбен жеткіземін деп жарыспайды, күйдің, әннің адам жанына ететін нәзік, эстетикалық әсерін, оның адам өміріндегі алатын орнын уағыздаушы болады. Бұл ретте Ілиястың мол ізденіп, зор табысқа жеткенін көреміз. Ән мен күй, әнші мен күйші Ілияс творчествосынан ерекше орын алады дегенде біз оның осы мәселені сөз еткен шағын ғана лирикалық шығармаларына эпикалық дүниелерін қосамыз. «Көбік шашқанды» жыр еткісі келе ме, «Исатайдың» ерлігін жырлай ма, болмаса Ақанның Құлагерге байланысты әнін жырға қоса ма, осының бәрінде де кең түрде ән мен күйдің халық өміріндегі орнын көрсетеді. Ақын сол өнердің өзін халықтың әлеуметтік өмірімен тығыз байланыстырады. Әрбір әншінің әуені, әрбір күйшінің күйіндегі сарын - тарих, демек халық өмірінің үн, ритм арқылы берілген тарихы. Ақын сол тарихты өзінше жырлап жеткізсе, күйші, әнші оны өз «тілінде» жырлайды. Тілі бар сайрап тұрған домбыраның, Сөйлейді көп уақиға күйдің сазы22. Күй халық өмірінің тарихынан сөз қозғаса, халық өмірінде нелер болып, нелер кетпеді. Қазақ халқының тарихындағы рулық тартыс, табиғаттың мылқау күшімен күрес, басқыншы жаудан елді, жерді қорғау, тап тартысы т. б. толып жатқан күрес өмір заңы. Сөз жоқ, бұл да күйге түспей қалған жоқ. Сондықтан да Ілияс «Көбік шашқан» поэмасының үзіндісінде күй халық өміріндегі таптық тартыстың сырын шертуші екенін бейнелейді: Күйде бар қара, төре, хан мен қазы, Өмірден кім разы, кім наразы. Күйлерде дауыл да бар, жауын да бар, Дауылдың дәу перісі – дауылпазы23, – деуі де содан. Ілиястың «Күй» поэмасы 1929 жылы жазылды. Әрбір күйдің шығу тарихы бар. Шын дарынды, нағыз жүйріктер ел басындағы жәйді, халық өмірін домбыраның шегі, қобыздың қылы арқылы жеткізген Қаңқылдап қыл күшігі қыңсылады, Жә, әлде танысқан қыз сыңсығаны24. Бұл ананың баланы, баланың ананы сағынуы, ердің елін, елдің ерін сағынғаны – баршасын айтуға қобыз қылының құдіреті жеткені. Ілияс атақты қобызшы Молықбай шалдың шеберлігін, ол тартқан «Боз інген» атты күйдің шығу тарихын үш бөлімде әңгіме етіп береді. «Боз інген» күйі ел ішінде аңыз болып кеткен ертегіден туған. Бірақ Ілиястың айтайын деп отырған басты мәселесі бұл емес. «Боз інген» күйінің туу тарихы жеке дара алғанда аңызды қайталау ғана болар еді. Ақынның бұл аңызды қайта жырлау себебі, кер заманның күңгірт өмірін көрсету еді. Осы арқылы ол: Күй сол ма ол күндегі бұлдайтұғын, Сазы ма сұр заманның тыңдайтұғын,25 – дейді. Мұңлы да зарлы күйді айтушы кім, тыңдаушы кім? Өмір уын ішкен адамның жабырқаңқы көңілі зарлы да шерлі күй тудырады, сол зарлы күйді өзі тыңдап, көңілін басады. Заман салған жараның емі де сол шерлі күй. Кешегі сұр заман өтті, жаңа дәуір келді. «Көңілді көне күйдің тозығы басып» жүрекке у сеуіп, жанымды улап жүрмейін, – дейді ақын. Қ.Жұмалиев: «Бізше, «Күйдің» идеялық мазмұны «Боз інген» ертегісінен әлде-қайда терең, - деп дұрыс айтады. «Күй» поэмасы ақынның ой санасындағы үлкен өзгерісті, яғни өмір құбылыстарын терең толғап, тебірене жырлауға бел буған, жаңа өмірге өз пікірін, өз сөзін айтқан, ескі түсінік, наным-сенімдерден мүлде қол үзіп, енді сол жаңа заманның есейіп, ержеткен жыршысы екендігін көрсеткен поэма болды. «Боз інген» күйі, оны орындаушы Молықбай, күйді қолқалаушы жастар (бірі ақынның өзі) жаңа күй, жаңаша түсінікті оқушыларына айтып беру үшін фон ретінде ғана керек болған. Негізгі идея, ой түйіні қаңсыған шал, «жалғыз үй, жарық қобызды» жырлау, мадақтау емес, «мың дауыс» көптің күйін жыр ету»26. Жаңа заманда ақын құлағына ескі өмірдің сыңсыған зарлы үні емес, күреске шық, теңдік ал, еңбек ет, бақыт еңбекте деген күйі келеді. Бұл – заман күйі, дәуір күйі. Бұл емес қырда аңыраған анау қобыз, Бұл емес ызылдайтын жалғыз-жалғыз. Бұл өктем болат жігер, күрес күйі Қосылған мың-мың дауыс, мың-мың ауыз27... Міне, ақын осы жаңа заман тудырған еңбек күйін уағыздайды, оны жеке-жеке қобызбен емес, көпаспапты оркестрмен тартамыз дейді. Осы жерден былай қарай Жансүгіровтің пікірінде қайшылық сезіледі. Ол өткен күннің ауыртпалығын қобыз үні, домбыраның шегімен жеткізіп отырған шежіре – күйші Молықбай шал туралы: Қажыған көңіл қамын, жүрек жанын, Қозғаған қобыздағы қоңыр сарын. Әлемнің әуеніне бермес ем-ау, Қазақтың мұны тартқан күйші шалын. Деп шалды өте мақтап, асырып тым, Асыра сілтеңкіреп бағалаппын... Сол шалдың тыңдай-тыңдай зарлы үнін, Байыпты уайымға балғын күнім. Сол бейбақ зарлай-зарлай соққан екен, Жұқтырып жүрегінің ауыруын... Алдандым осы шалдың күйін тыңдап. Жабығып өрге өрмелей, төмен құлдап28, – деп өкініш білдіреді. Ақынның осынша өкініп, халық өнерін сақтап келген Молықбай шалды да, оның өнерін де даттауы қызық нәрсе. Керісінше, Ілиястың ақындық өнерінің қайнар бұлақ көзінің бірі – халықтың дәстүрлі ұлттық өнері екені ілгеріректе айтылды. Бүгінгі жаңа поэзия, жаңа өнер саласы қай-қайсысы болса да сол өткен дәуірдегі озық демократиялық поэзия мен нағыз халықтық өнердің негізінде туғандығын, тіпті Ілиястың поэзиясының өзі де осылай жасалғанын ескерсек, бүгінгі күнгі жаңа күйдің қуатты күші мен өткен теңсіздік дәуіріндегі зарлы күйді (халықтың мұң мен зары) бір-біріне қарсы қоюдың қаншалықты заңдылығы бар? Өйткені ақынның өзі алдында ғана Молықбай шал күйінің жалпы әуенінен халық өмірінің сәулесі елестейтінін айтады. Сүйісіп сыр шертіскен ашықтар ма, жау тиіп, үріккен жылқы, дүрліккен ауыл ма, жоқ, қой күзеткен бойжеткен қыздар ма, басында еркіндік жоқ, құлақ кескен құлы мен ботасынан айрылған «Боз інген» бе? Міне, осылардың қайсысын болмасын қобыз әуенімен бергенде, күйде бірде мұң мен зар, бірде күш пен жігер қатар көрініп отырады. Кейде күй талмаураған, талықсыған, Кейде өжет, кейде долы, албытсыған. Кейде паң, кейде дарқан, кейде сергек, Шаршы өрге кейде шапшып шауып тынған29. Осы шумақтағы талықсу, өжеттік, паңдық, сергектік т.б. барлығы да халық бойындағы қасиеттер болатын. Ендеше, халықтың ескі өмірінен сыр шерткен, халық бойындағы әр түрлі қасиеттерді бере білген күй мен оны тартушы Молықбай шалдың ақын жанына зар мен мұңның ұрығын септі деуге келмейді. Тамаша күйші ақын өзі сусындап отырған мөлдіріне өзі шошына қарағандай болады. Сондықтан да біз ақын жанындағы заңды қайшылықтарды байқаймыз. Оның бір жағы өз дәуірін алаңсыз жырлауға, жаңа дүниені мақтан етуге бел буған, өткенге қайта бұрылып қарамасқа бел буған совет ақыны. Оның үстіне, сол 20-жылдары өткеннің бәрі өгей, бар өнер билеуші таптың қазынасы, жыр да, күй де солардікі деп жатқан әсіре солақай ұрандарға алаңдайды, шын-ақ бүгіннен алыстап кетембе екен? – дегендей сескенеді. Ал екінші жағы ақын зердесінде халық қазынасы - күй мен жырға деген айнымас, зор махаббат бар. Ол сонау асыл тауларға жанымен қызығады, барлық өмірі, барлық шабытының да сол асылдармен өзектес екенін терең де, дұрыс түсінеді, сол асылдар өз кеудесінде де жарқырап тұр, ағыл-тегіл дастанға айналғалы тұр... Мінеки, Ілиястың алғашқы тұстағы қобалжулары осы себептерден ғой дейміз. Тағы да қайталаймыз, бұл қобалжу ақынның алғашқы бір секемі ғана, алаң-құлаң ұзаққа созылмай, дарынды жыршы ғажайыптай күй дүниесіне еркін бойлап кетеді. «Күй» поэмасында сюжеттік желі бастан аяқ тартылып отырмайды. Молқыбай шал да, оның тартқан «Боз інген» күйінің тарихы да поэманың орта шенінде бітіп, бұлардың бәрі ақынның соңғы лирикалық толғауына тиек қана болады. «Күй» сюжетті поэма болумен қатар, ақынның лирикалық толғауы мол, композициясы ширақ көркем шығармаларының бірі. «Күй» кең пландағы, әңгімелі-оқиғалы поэма жазуды талап етіп жүрген ақынның осы шағын поэмасы – эпикалық ізденістердің алғашқы көрікті жемісі. Кейінгі жазылған «Күйші», «Құлагер» поэмаларының «Күй» әсем кіріспесі деуге де болады. Ілиястың «Күйші», «Құлагер» поэмаларын жазуына екінші бір объективтік жағдай болды. Ұлы Октябрь социалистік революциясы бұрынғы тұншыққан халық өнерінің дамуына толық мүмкіндік тудырды, жағдайлар жасады. 30-жылдары жалпы қазақ совет әдебиеті мен мәдениеті даму, қалыптасу процесін басынан өткізе бастады. Көркем әдебиеттің жанрлары қалыптасты, халықтың бай ән мен күйі жинала бастады. Қазақтың музыкалық драмалық театры, кейінірек опера және балет театры құрылды. Бұрын жеке-дара жүрген қазақтың қобыз, сыбызғыларының бастары бірігіп, ұлт аспап оркестрінің ұйымдастырыла бастауы да халық өміріндегі үлкен жаңалықтардың бірі болатын. 1936 жылы Москвада өткізілген қазақ халқының әдебиеті мен мәдениетінің онкүндігі қазақ мәдениетін дамытуда үлкен роль атқарды. Бұл мереке ақындарға да, мәдениет қайраткерлеріне де қанат бітіріп, жүректерін қуанышқа бөледі. Дәл осы кездерде қазақтың мемлекеттік радиокомитеті халық әндері мен күйлерін, халық композиторларының музыкаларын эфир арқылы қазақтың кең сахарасына молынан тарата бастады. Бармағы майысқан күйшінің күйлері, Ақан, Біржан, Әсеттің әндері берілді. 1930 жылдың орта кезінде Сәкен Сейфуллин Ақан серінің өлеңдерін жинап, жеке кітап етіп бастырды, Ақан туралы өзі өлең жазды. Ардагер ақын, асқан әннің иесі, сері Ақанның творчествосы ғана емес, оның өмірі де ақын-жазушыларды қызықтыра бастады. Осы сияқты көптеген объективтік жағдайлар бұрыннан ән мен күйді жырлап келген Ілияс Жангүсіровті күйші туралы, Ақан туралы жазуға мәжбүр етті. Сөйтіп «Күйші» мен «Құлагер» поэмасына I. Жансүгіров жоғарыда айтылған дайындықтарымен келді. * * *
Қ.Қуанышұлы «Күйші» поэмасы, «Күйшінің кейбір жолы, әрбір куплеті тартқан күйдей лепіріп, құлаққа майда тиіп, музыкалық әсер беріп отырады. Ілиястың күйшісінде құлақ жаратын дөкір балға дүрсілі, не құрғақ айқай жоқ. Өлеңнің музыкасы жағынан «Күйші» Пушкин, Лермонтов және Абай сияқты поэзия мастерлерінің кейбір өлеңдерімен қатар түсіп отырады»30, – деп баға береді де, шығып сөйлеушілердің көпшілігі дерлік бұл поэманың қазақ поэзиясындағы озық туынды болғанын атап көрсетеді. «Күйші» поэмасында I.Жансүгіров өнердің адам өмірінде атқаратын рөлін, күші мен қуатын ерекше көрсетуді ойлаған. Поэманың қысқаша мазмұны мынадай: руы үйсін, он саусағынан өнер тамған домбырашы бір жігіт Кене ханның атағын естіп, өзі іздеп барып оның тобына қосылады. Бұл күйшіні Кененің немере қарындасы Қарашаш ханым өз ордасына алдырып, күй тарттырып оны ордадан шығармайды. Бір кездегі басы бос жігіт енді ханшаның тұтқыны болып, соңынан әрең дегенде одан босап шығады. Бір қарағанда, поэманың сюжеттік желісі күйші жігіттің өзі келіп түскен тордан құтылу үшін күресі сияқты сезіледі. Өйткені Кене хан өз еркімен келген күйшіні Қарашаштың тілегі бойынша оның қол астына беріп: Осы ма сұрағаның, Қарашашым? Қаласа, қалағанын алсын, алсын! Үйсіннің ерулігі болар бізге! Бергенім басы бүтін байлап басын!31 – дейді. Арқадан ауып, Алатаудың бауырына келген хан Кенеге үйсін, дулат елі хан деп ілтипат көрсеткен. Сол атаққа мәз болып келгендердің бірі осы күйші еді. Оны Кене хан «үйсіннің ерулігі болар» деп, адам тағдырын ойыншыққа айналдырып, Қарашашқа құл етіп береді. Бұған қарсылық білдіріп, күш көрсетуге күйшінің дәрмені жоқ. Хан Кене өзінің шаш ал десе, бас алып жүрген жасақтарымен әділдік, туралықты белінен басып, монархиялық үстемдігін жүргізеді. Бердім мен ханышаға, – деді Кене, Сатса да, сойса-дағы өз еркінде32, – дегеннен-ақ оның қаныпезер, қарақшы екені айқын көрініп тұр. Ханша отауында тұтқын боп, бас бостандығынан айырылған күйші үстем тап өкілдерінің кім екеніне сонда ғана көзі жете бастайды да, ақырында өз үкімін өзі шығарып: Адамның азат басы дәулет екен, Өзінде ердің еркі – сәулет екен. Қақпанын хан Кененің келіп бастым, Құрылған маған арнап нәубет екен. Баласы Абылайдың Кене ме екен? Сорыма құдай айдап келген екен. Нашардың қанын сорып, жанын жеген, Хан емес, қара қабан деген екен33, – дейді. Хан Кененің осындай озбырлығын көрсету «Күйші» поэмасының басты бір өзегі. Сонымен бірге бұл поэмада қазақтың қанаушы топтарының тұрмысындағы кейбір әдет-ғұрып, салт-саналардың халық мүддесіне қиғаш келетін жайлары да сөз болады. Қарашаштың қарауында басы байлы құл болған күйші соңынан қызға ғашық болып: Адамның арғымағы осы шығар, Пендеге бітеді екен мұнша көрік?34 – деп есінен де айрылып қалады. Бұрынғы тартып жүрген тоқсан күйі бет-бетіне ыдырап, енді жаңа күй - ынтызардың, шын сүйген пәк сезімнің ызыңы ғана домбыраға орала береді. Ойын-сауық, ән-күйді сүйетін Қарашаш та күйшіге құмартып амалы құриды. Бірақ, бұл екеуінің қосылуына бөгет болатын үлкен кедергі бар. Ол кедергі Қарашаштың хан тұқымынан шығуы да, күйшінің қарапайым үйсін руынан шығуы. Қазақ халқы негізінен үш жүзге бөлінетінін білеміз. Сонымен бірге қазақ арасында төре, қожа тұқымдары бар. Олардың тілі, ғұрпы қазақ, бірақ өздерін қазақтың басқа руларынан бөлек, оқшау, жоғары ұстайды. Төре тұқымы қазақ ішіндегі ақсүйек-аристократтар, ертедегі хан тұқымдары. Ал қожа қазақтарға мұсылман дінін тарату үшін орта шығыстан келген, өздерін пайғамбардың тұқымы санайтын топтар. Сөйтіп, төре мен қожа тұқымдары елге үстемдігін жүргізіп тұрған заманында қазақтың өзге жүздерін кем санап, олармен қыз алысып, қыз беріспеген, оны өздеріне қорлық санаған. Төрелер дінді қадірлегендіктен де қожалармен араласып, қыз беріп, қыз алысатын болған. Шынайы махаббат, бас бостандығы дегендер ата-тегінің абыройын сақтау санасына құрбан болып кете барған. «Күйші» поэмасындағы төре тұқымынан шыққан қызға күйшінің: Жүргенім дәулет пе екен құр күйші боп? Мен-дағы жігітпін ғой құл иісім жоқ... Тумаған төре заттан – сорым-дағы, Туғаным, әттеген-ай, сары үйсін боп!35 – деуі де міне осыдан. Ақын осы поэмасында бұл мәселеге ерекше көңіл аударады. Күйші жігіттің тартқан ғашықтық күйі Қарашашты да еріксіз баурап алады: Егіліп қайыршақтай жұмсардым ба, Қайратым қара тастай қайда кетті?! Беу жаным, жігіт екен бағлан торы! Безектеп не қылмақшы мынау қолы? Есіл ер, хан боп неге тумады екен? Қарадан неге туған, алда сорлы?!36 – деп Қарашаш жігіттің қарадан шыққанына өкінеді. Күйге елтіп мас болған қыз күйшіге біржола жығыла құмартып, өзінің байламын да жасап қояды. Егер осы жігітті қалап, соған тие қойса, ағасы Кене хан намыстанар ма еді, намыстанбас па еді? Қыз кейде осыған дейін барады. Бірақ ата аруағына дақ түспей, беті қайтпай тұрғанда тәкаппар, өжет қыздың бұл толқуы да ұзаққа бармайды. Сүйекке сіңген әдет қызды ол ойдан тез қайырады: Жоқ болмас! Ауырдым ба, жындандым ба? Қараға хан затымды былғармын ба? Бұл менің басы байлы бір маймылым, Тиюге енді маған құл қалдыма? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Төсіме құл басымен шықса мынау, Сүйекке кетпес таңба ұрмаймын ба? Қарайтып хан басымды итіме исем, Аузыма тас толмай ма мұны сүйсем. Сұлтандай сүйегімді сындырмаспын! Өзіме ез ауруым, жансам-күйсем...37 Мұнда ақын төре тұқымының ата-тегін, сүйегін жоғары санаушылығы махаббат сезімін де жеңе алмады дегенді айтқысы келеді. Олардың осы бір мен-мен мінездерін көрсету үшін Ілияс Жансүгіров поэмадағы күйшіге тікелей қатысы жоқ бір эпизод енгізеді. Жетісудағы үйсіннің мықтысы Әлімқұлдың Сапақ деген сері, өжет баласы Қарашашты оятқалы келеді. Оны сезген Қарашаш намыстанып, бүкіл үйсінді құртып жібере жаздайды. Патриархалдық-феодалдық дәуірде Сапақтың бұл бозбалалығы дәстүрде бар әдет болатын. Бірақ, жігіттің бозбалалығы үшін бүкіл бір рулы елді ешбір ел қырып жойған емес, әрі кетсе малын барымталап, ат-шапан айып алып, тыныса беретін. Ал Қарашаштың қылышына қан үйіріп, Сапақтың басын өз қолымен шапқысы келуі – оның ақсүйек хан тұқымынан шығуына байланысты. Ал Сапақ ел билеген үстем таптың ортасынан шықса да, төре тұқымының алдында ол қара саналады. Себебі, оның бозбалалық қылығынан көрі қарадан шыққан ата-тегі Қарашаштың намысын қорлай түседі. Осы бір эпизод күйші жігіттің аптығын басу үшін алынған сияқты. Өйткені Қарашашпен бір үйде жатып, қыз жүрегінің өзіне кет әрі еместігін сезген күйші алғашқы адымды өзім жасаймын деп оңтайланып жүргенде, әлгі Сапақ жәйін көрген соң қызға біржола суынып кетеді. Үстем қоғамның ескі салт-санасының озбыр күші, жеке адамның бас бостандық идеясы поэмада осындай реалистік оқиғалар арқылы беріледі. Мұндағы күйші мен Қарашаш ханымның бейнесі нағыз реалистік үлгіде жасалған сом тұлғалар. Қарашаш ажар десе ажары, ақыл десе ақылы бар, бір бет өр қыз. «Ақылмен, «аруағымен» елді билеп, Кей-кейде Кенеге де өктем сөйлеп, Биі де, батыры да, қарасы да «Қарашаш айтты» десе, «мақұл, жөн» деп38, – ханы кадірлеп, қарасы қорыққан. Қарашаш тұлғасындағы өр мінезділік оның «аруағына» байланысты. Ақын «аруағы» дегенде қыздың шыққан ата-тегінің билеуші топ екенін айтып отыр. Қолында күші бар, байлығы бар жанды халық «аруақ қонған» деп санайтын. Өзі хан тұқымынан шығып, әрі ақылды, әрі сұлу қыз болса, Қарашаштың батыл, ер болуға жағдайы толық. Оның өр мінезінің типтік тұлғасы осы жайларға байланысты. Сапақ сияқты жігіттің бозбалалығына намыстанғаны да, бүтін бір елді шабамын деп күш көрсетуі де, шабам десе шауып алатынын да, Қарашаштан ондай мінездің шығатынын да поэманың бас кезінде-ақ ақын: Текті құс, теріс азу, ақиық қыз, Паң қыран, қыр тағысы жаралудан. Аң іздеп Алатаудың алабынан, Тас түлек түлеп ұшқан бала қыран39, – деген шумақпен алдын ала сендіріп қойған. Әдетте қызды тоты құсқа, тұйғынға, аққуға, т. б. сұлу да нәзік құстарға теңейтін дәстүр бар да, қыранға теңеу өте сирек кездесетін. Бірақ Қарашаштың қыранға теңелуі – оның ерлермен тең, батыр, өжеттігін көрсетеді, одан еш ыңғайсыздық сезілмейді. Бұл жерде ақын оның сұлулығын айтып тұрған жоқ, өжеттігін көрсетіп отыр. Ал сұлулығына келгенде ақын кер маралға, періштеге, бәйшешек, балауса гүлге балап отырады. Қарашаш қаншама қатал, өжет қыз болса да, оның бойында жақсы қасиет те бар. Ол қыздың сұлулығы ғана емес, оның өнерді сүйіп қадірлеушілігі. Үйсін жігіті сүйіп, күй тартқанда егілген қыз, жүрек пен ақыл алысып келген кезде жүректі ақылға жеңдіріп отырады. Тұтқын күйшіні жіберемін деп уәде еткен қыз, қаншама қимаса да уәдесінде тұрады және де: жүктеу/скачать 4,8 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|