-дәріс Тақырыбы: табиғи антропогендік және мәдени

2. Мәдени ландшафт

Литогендік негіздегі өзгерістер адамның тікелей немесе жанама әсерімен байланысты болуы мүмкін: тау-кен, құрылыс, жер жұмыстары. Жер бедерінің техногендік нысандары (карьерлер, ойықтар, бос жыныс үйінділері, террикондар және басқалары) қалыптасады, олар опырылуға, опырылуға, сырғымаларға, шайылуларға, құлауға, шөгуге, опырылуға ықпал етеді. Қалыптасқан рельеф формалары жаңа табиғи кешендерді құрайды, тау жыныстарының қозғалысы жер үсті, топырақ, жер асты суларының табиғи режимін бұзады. Жер үсті су қоймаларының пайда болуы, аумақтың батпақтануы мүмкін.

Дәстүрлі өсімдік жамылғысының азаюы, жер жырту, мал жаю эрозияға және жерді шаюға әкеледі. Рельефтің екінші формалары (жартастар, арқалықтар, шұңқырлар және т.б.) пайда болады. Жыл сайын эрозия мен дефляция жер ландшафтынан миллиардтаған тонна қарашірік бөлшектерін шығарады. Бұл процестер, әдетте, қайтымсыз. Жер үсті, жер асты, топырақ ағысы жағдайларының өзгеруі ландшафттың ылғал айналымына әсер етеді. Өзен ағысы режимдерінің физикалық факторларына әсер ету, көпжылдық кезеңдегі ағынды және өзен арналарын жасанды реттеу су жинаудың су балансын өзгертеді. Су жинаудағы су балансының компоненттерін түрлендіру онымен байланысты барлық геожүйелердің жұмысын өзгертеді. Ландшафттың су балансы мен ылғал айналымы аумақтардың дамуы, жасанды жабын, топырақтың инфильтрациялық және сүзу қабілетінің өзгеруі, Жер бетіндегі ағыс жағдайлары, ылғал қоры және басқа факторлардың әсерінен өзгереді.

Табиғи биоценоздарды жасанды заттармен алмастыру биологиялық өнімділікті төмендетеді, топырақты, заттардың биологиялық циклінің қарқындылығын төмендетеді. Тундрада, ормандарда, далаларда, шөлдерде өсімдік жамылғысының азаюы топырақ құрылымының бұзылуымен, топырақ түзілу жағдайларының өзгеруімен, топырақтың сарқылуымен, жуылуымен және жойылуымен бірге жүреді. Мәдени өсімдіктер жыл сайын топырақтан жүздеген миллион тонна азот, фосфор, калий, кальций, күл элементтерін шығарады. Топырақтың эрозиясы нәтижесінде алқаптардан азот, фосфор және калий тыңайтқыштармен салыстырғанда 100 есе көп жуылады. Тыңайтқыш барлық шығындарды толтыра алмайды. Адамның экономикалық белсенділігі процесінде табиғатта өздігінен жоқ көптеген қосылыстар геохимиялық циклге қатысады. Олардың көпшілігі өндіріс қалдықтары, пайдаланылған өнімдер, адамның ауылшаруашылық қызметінің нәтижелері: тыңайтқыштар, гербицидтер, пестицидтер, қалдықтар мен қоқыстар және т.б. минералды бөлшектер үйінділерді жою кезінде атмосфераға түседі; өнеркәсіптік кәсіпорындарда отынды жағудан, мұнай мен көмірді жағу кезінде ішкі жану қозғалтқыштарынан (көміртегі оксиді, күкірт ангидриді) газдар. Жанармайдың қатты жану өнімдері, шаң, радиоактивті шығарындылар мыңдаған шақырымға таралады, топыраққа, жер үсті және жер асты суларына, қоректік тізбектерге түседі.

Геожүйелердегі геохимиялық айналымға қатысатын элементтердің жиналуы немесе жойылуы ландшафттың климаттық жағдайларына байланысты. Қазақстан өсімдіктері геохимиялық цикл буфер немесе қызықты хаб рөлін атқара алады.

Адамның экономикалық белсенділігі себептерге байланысты жылу балансының байқаусызда өзгеруіне әкеледі: отынды жағу кезінде атмосфераға жылу беру; атмосферадағы көмірқышқыл газының концентрациясының жоғарылауымен парниктік әсер; атмосферадағы аэрозольдің жоғарылауы; белсенді беттің шағылысу сипаттамаларының өзгеруі; және т.б. бұл әсерлер атмосфераны қыздырады және табиғатта қайтымсыз өзгерістерге әкеледі.

Ландшафттардың өзгеру дәрежесі бойынша:

• 
  тікелей шаруашылық пайдалануға және әсер етуге ұшырамаған шартты түрде өзгермейтіндерге бөлінеді. Бұл ландшафттарда жанама әсерлердің әлсіз іздерін ғана табуға болады. Мысалы, атмосферадан техногендік шығарындылардың тұнбаған тайгада, биік тауларда, Арктикада, Антарктикада жауын-шашын;
  
• 
  ландшафттың жекелеген "қайталама" компоненттеріне (өсімдік жамылғысы, фауна) ішінара әсер еткен, бірақ негізгі табиғи байланыстар бұзылмаған және өзгерістер қайтымды сипатта болатын, негізінен экстенсивті экономикалық әсерге (аң аулау, балық аулау, іріктеп ағаш кесу) ұшыраған. Мұндай ландшафтам жатқызады: тундровые, таежные, шөлейт, экватор;
  
• 
  кейбір компоненттерге, әсіресе өсімдік және топырақ жамылғысына (орманның қысқаша мазмұны, кең ауқымды жер жырту) қайтымсыз трансформация әсер етті. Нәтижесінде су және ішінара жылу балансының құрылымы өзгереді. Мысалы, дала ландшафты аймағында кең ауқымды жер жырту (Хакасия Республикасында );
  
• 
  олар барлық дерлік компоненттерге (өсімдіктер, топырақ, су және тіпті қатты жер қыртысының қатты массалары) әсер ететін қатты өзгеріске ұшыраған (бұзылған). Бұл құрылымның айтарлықтай бұзылуына әкеледі, көбінесе қайтымсыз. Мысалы, ормандардың кесілуін, эрозиясын, тұздануын, су басуын, атмосфераның, судың және топырақтың ластануын бастан кешіретін ландшафттар (Оңтүстік Тайга, орманды дала, дала, құрғақ дала);
  
• 
  құрылымы қоғам мен табиғат мүдделері үшін ғылыми негізде ұтымды өзгертілген және оңтайландырылған мәдени құрылымдар. Оларды болашақтың ландшафттары деп атайды.
  

1) ландшафтта бейнеленген белгілі бір тарихи немесе кеңістіктік этномәдени бөлім;

2) бақ-саябақ және сарай ландшафтық - сәулет ансамбльдерінде бейнелі түрде ұсынылған сәулет-көркем туындысы болып табылады;

3) шаруашылық қызметтің ерекшелігін, қоғамның даму деңгейін, тиісінше өндіріс мәдениетін және табиғатты трансформациялаудың мақсаттылығын айқындайтын мәдени-өндірістік білім беру болып табылады.

Жалпы, мәдени ландшафт критерийлері әлеуметтік қажеттіліктермен анықталады. Оған екі негізгі қасиет тән болуы керек:

1) жоғары өнімділік және экономикалық тиімділік және

2) адамның денсаулығын сақтауға, физикалық және рухани дамуына ықпал ететін адамдардың өмірі үшін оңтайлы орта. Осы уақытқа дейін бұл екі қасиет сирек біріктірілді: уақытша экономикалық әсерге көбінесе бұзылған ландшафттарға тән адамның өмір сүру ортасының нашарлауы арқылы қол жеткізілді. Алайда, тиісті ғылыми көзқараспен экономикалық, экологиялық, сондай - ақ мәдени және эстетикалық мүдделер бір-біріне қайшы келмейді.

Мәдени ландшафтты қалыптастыру кезіндегі негізгі шарттардың бірі-жаңартылатын табиғи ресурстардың максималды өнімділігіне қол жеткізу және ең алдымен биологиялық. Сөзсіз экономикалық әсерден басқа, бұл санитарлық-гигиеналық жағдайларды және қоршаған ортаның эстетикалық қасиеттерін жақсартады. Әрі қарай, жаңартылатын, таусылмайтын және тиімді пайдалану "таза" қоршаған ортаны ластамайтын энергия көздері (күн, геотермиялық, жел және т.б.) бір мезгілде жаңартылмайтын энергия ресурстарының ысырапсыз жұмсалуын қысқартуға және қоршаған ортаның отынның жану өнімдерімен техногендік ластануын болдырмауға мүмкіндік береді. Мәдени ландшафтта мүмкіндігінше табиғи да, техногендік те шыққан жағымсыз процестердің (топырақтың шайылуы, эрозия, батпақтану, су тасқыны, өзендердің таяздануы, селдер, судың, ауаның, топырақтың ластануы және т.б.) алдын алу керек. Бұл табиғи ресурстарды үнемдеуге және өмір сүру ортасының сапасын жақсартуға ықпал етеді. Барлық осы іс-шаралар табиғи ресурстардың барлық түрлерін ұтымды пайдаланумен тығыз байланысты, бұл өз кезегінде өндіріс технологиясын жетілдіруге негізделген.

Кейбір ғалымдар мен мамандар адамзаттың болашақ тіршілік ету ортасын табиғи элементтер ішінара немесе "ерекше дамудың үздіксіз қаласы"түрінде сақталатын техникалық құрылғылармен қаныққан үздіксіз табиғи-техникалық жүйе түрінде елестетеді. В. Б. идеясы неғұрлым негізделген. Сочава-табиғатпен бірлесіп құру, ол "табиғаттың әлеуетті күштерін дамыту, табиғи процестерді жандандыру, геожүйелердің өнімділігін арттыру..."Тіпті қарқынды пайдаланылатын ландшафттарда да табиғат өзін толық көрсетуі керек, табиғатпен одақта әрекет ете отырып, оны "жаулап алуға" тырысқаннан гөрі үлкен жетістіктерге жетуге болады.

Барлық ландшафттарды мәдени ландшафттарға айналдыруға тырысуға болмайды. Сонымен, Тайга ландшафттары немесе тропикалық ормандардың ландшафттары ұзақ уақыт бойы табиғи оттегі зауыттары, жануарлар мен өсімдіктердің тіршілік ету ортасы, су режимін реттеушілер, сайып келгенде, болашақ ұрпақ үшін ағаш және басқа ресурстар қоры болуы керек. Сондықтан адам мен айналадағы Ландшафттардың өзара әрекеті бірнеше бағытта жүруі керек.

Біріншіден, көптеген, әсіресе шартты түрде өзгермеген және нашар өзгертілген ландшафттарға күтім жасау талап етіледі: атмосфераға техногендік шығарындыларды азайту есебінен ластануды азайту, өртке қарсы іс-шаралар, зиянкестер мен ауруларға қарсы күрес, орманды санитарлық кесу, шаруашылық қызметті реттеу (шектеу). Бұл тундра, нашар дамыған Тайга, шөлейт және шөлді ландшафттарға қатысты.

Екіншіден, адам мен ландшафттың қарым — қатынасы-бұл кейбір ландшафттарды сақтау, яғни қорықтарды, табиғи және Ұлттық саябақтарды ұйымдастыру, ең алдымен өсімдіктер мен жануарлардың гендік қорын сақтау үшін, сондай-ақ рекреациялық, сауықтыру, мәдени, су қорғау, топырақ қорғау, санитарлық мақсаттар үшін. Мұны салыстырмалы түрде кішкентай жерлерде жасауға болады, бірақ бұл өте маңызды, оның ішінде тәрбиелік мәні бар.

Үшіншіден, орта және қатты өзгертілген (бұзылған) ландшафттарды оларды мәдениетке айналдыру үшін оңтайландыру.

Ландшафтты мәдени түрге айналдыру кезінде оның жұмыс істеуі үшін келесі талаптарды сақтау қажет.

1. Мәдени ландшафт біркелкі болмауы керек, аумақтың ғылыми ұйымдастырылуы ландшафт морфологиясына, оның әлеуетін пайдалануға негізделуі керек. Тапсырма ландшафттың әр морфологиялық бірлігіне ең жақсы қолдануды табуға және сонымен бірге әр қолдануға (пайдалану түріне) ең қолайлы трактаттар мен фацияларды табуға бағытталған. Бұл жағдайда көлденең байланыстарды, яғни фациялар мен трактаттардың конъюгациясын ескеру қажет.

2. Мәдени ландшафт тиіс антропогендік пустошей, қараусыз қалған карьерлердің, үйінділердің, үйінділердің, қызметшілердің ластау көздері, олар болуы тиіс рекультивированы.

3. Аумақты ұйымдастыру кезінде өсімдік жамылғысының алаңын ұлғайтуға тырысу керек, олардың арасында шөптер болуы керек; қалпына келтірілетін аудандарды ағаш екпелерімен алып, ағаш-бұта жолақтары түрінде экологиялық аймақтарды ұйымдастырған жөн.

4. Мәдени ландшафттың бір бөлігінде ормандарды, табиғи шалғындарды, жайылымдарды және тіпті батпақтарды (әсіресе биік жерлерді) дұрыс күтіп-баптай отырып, жерді экстенсивті түрде пайдалану ұсынылады, олардан адамдар үшін пайдалы өнімдер алуға болады және бұл табиғатты қорғауға ықпал етеді.

5. Мәдени ландшафтта қорғалатын аумақтар болуы керек, онда қорықтар, табиғи резерваттар, әртүрлі мақсаттағы қорықтар (оның ішінде аңшылық), сондай - ақ сирек кездесетін немесе қызықты табиғи нысандар: сарқырамалар, рельефтің формалары, геологиялық экспозициялар, байырғы өсімдіктер қауымдастығының тірі қалдықтары және т.б. ұлттық және табиғи саябақтардағы ландшафттың экологиялық, рекреациялық, мәдени-тәрбиелік және экономикалық функциялары жақсы үйлеседі.

6. Ландшафт аумағын ұйымдастыру кезінде оның құрамдас бөліктері арасындағы көлденең байланыстарды, заттар ағындарының бағытын және олардың қарқындылығын ескеру қажет, бұл өнеркәсіптік кәсіпорындарды, тұрғын аудандарды, жасыл аймақтарды, су қоймаларын, бөлінген рельефте егістік жерлерді орналастыру кезінде өте маңызды.

7. Мәдени ландшафт аумағында гидрографиялық желіні жақсарту, қалпына келтіру және жақсарту жөніндегі жұмыстар кешені орындалуға тиіс: шағын өзендерді қалпына келтіру, су қоймаларын құру, жерүсті және жерасты ағыстарын реттеу, жерүсті және жерасты суларының сапасын жақсарту.

8. Мәдени ландшафтты құру оны сыртқы абаттандырумен аяқталады-жерді қалпына келтіру, жерді ұтымды орналастыру, экологиялық аймақтарды құру, сонымен қатар ландшафтқа әр түрлі құрылыстарды сәтті орналастыру (бұл ландшафт сәулетінің мәні).

Мәдени ландшафтты құруда оның аумағын ғылыми ұйымдастыруға басты мән беріледі, әртүрлі мақсаттағы жерлердің оңтайлы санын, олардың аудандарының ұтымды арақатынасын, өзара орналасуын, пішіні мен мөлшерін, пайдалану режимін, қорғау шараларын қарастырады.

Бұл шешімдер, бір жағынан, әлеуметтік тапсырыспен, екінші жағынан, ландшафттың құрылымымен және алдыңғы Экономикалық қызмет қалдырған мұрамен анықталады. Сонымен қатар, экономика мен табиғатты қорғау мүдделері әрдайым сәйкес келмейтінін және табиғатты қорғауға артықшылық бере отырып, ымыраға келу керек екенін есте ұстаған жөн. Көбінесе өндірістің әртүрлі салаларының мүдделері мен мүдделері қайшылыққа түседі. Мысалы, су қоймаларын құру кезінде барлық жерде гидроэнергетика, ауыл шаруашылығы және балық аулау мүдделері арасында жанжал туындайды. Елді мекендерді, коммуникацияларды, сауықтыру және табиғатты қорғау аймақтарын дамыту үшін резервтік аумақтар қажет, тығыз қоныстанған, ұзақ дамыған, жер балансы бар аудандарда ерекше қиын жағдай туындайды.