Транскрипцияның жалпы сипаттамасы
Транскрипция дегеніміз -ДНҚ молекуласындағы генетикалық ақпараттың РНҚ молекуласына көшіріліп жазылуы, яғни РНҚ синтезделуі болып табылады. Егер ДНҚ репликациясы жасушаның бөлінуіне байланысты болатын болса, яғни тек бөлінуші жасушаларда байқалатын болса, транскрипция үдерісі барлық ядролы жасушаларда, бөлінетін және бөлінбейтін, байқала береді. Бөлінетін жасушаларда ол митоздық циклдың кез-келген уақытында жүреді және ДНҚ молекуласының бір учаскесінің транскрипциялануы көптеген рет қайталанып жүруі мүмкін.
Транскрипция немесе РНҚ синтезі үшін құрылыс материалдары болып рибонуклеозидтрифосфаттар (рАТФ, рГТФ, рЦТФ, рУТФ) саналады. РНҚ тізбегіне қосылған кезде олар 2 фосфат қалдығын пирофосфат күйінде бөліп шығарып, босаған энергияны нуклеотидтер арасындағы фосфодиэфирлік байланыстың түзілуіне жұмсайды.
Еркін рНТФ →рРНҚ тізбегіндегі қалдығы +пирофосфат
РНҚ тізбегінің синтезделуі 51 ұшынан 31 ұшына қарай жүреді (51→31).
РНҚ синтезі промоторлық учаскеден басталып терминаторлық учаскемен аяқталады. РНҚ синтезі жүруі үшін ДНҚ молекуласының кем дегенде 2 өрімінде ДНҚ жіпшелері бір-бірінен ажырасулары қажет, ширатылған күйінде транскрипция жүрмейді.
РНҚ синтезі ассиметриялық құбылыс, яғни бір-бірінен ажырасқан ДНҚ жіпшелерінің тек біреуі ғана РНҚ синтезі үшін матрица (қалып) қызметін атқара алады.
РНҚ синтезі консервативтік құбылыс, яғни транскрипция аяқталғаннан кейін ДНҚ молекуласы ширатылып, бастапқы күйіне келеді.
РНҚ синтезін РНҚ-полимераза –ферменті өз бетінше жүргізеді. Яғни ешқандай ұйытқының қажеті жоқ.
Транскрипция өнімі болып жетілмеген РНҚ-лар:
пре-аРНҚ, пре-тРНҚ, пре-рРНҚ-лар саналады. Олар ядрода пісіп жетіледі (процессинг).
Транскрипция факторлары
Гендердің экспрессиялануына көптеген ақуыздар әсер етеді. Соңғы жылдары транскрипциялық фактор қасиетіне ие көптеген ақуыздар анықталды. Олар бір-бірімен, не ДНҚ молекуласының реттеуші учаскелерімен (промотор, энхансерлер), не басқа да заттармен (лиганда) әрекеттесіп гендердің белсенділігіне әсер етеді.
ДНҚ молекуласының ретеуші учаскелерімен
байланысатын ақуыздар
ДНҚ-мен байланысатын ақуыздар саны өте көп, құрылымдарына қарай оларды бірнеше топқа топтастырады:
а) «Ширатпа-бұрылым-ширатпа» мотивтері болатын ақуыздар.
Бұл ақуыздардың ДНҚ-ны танитын, онымен байланысатын учаскелері ілмек арқылы қосылған екі -ширатпадан тұрады. Олардың біреуі белгілі бір нуклеотидтер бірізділігімен спецификалық әрекеттесіп ДНҚ молекуласымен тікелей байланысады.
«Ширатпа-бұрылым-ширатпа» мотиві болатын ақуыздың ДНҚ-мен әрекетесуі
б) Гомеодомендері болатын ақуыздар.
Бұларға эукариоттардың эмбриональдық дамуына жауапты гомеиотикалық гендерінің өнімдері жатады. Осы ақуыздар арқылы кейбір гендерді іске қосып, кейбіреулерін істен шығарып ағзалардың дамуы реттелінеді.
Достарыңызбен бөлісу: |
