Мөлшер категориясының тарихи парадигмасы
жүктеу/скачать 5,92 Mb. Pdf көрінісі
|
Диссертация Маралбек Е.
| ауыр
сөзін соңғы осы көрсетілген мағынада жұмсаған. Ол көбінесе жұрт, қол сөздерімен тіркесте келеді» [218, 95 б.] . Ғалым көрсеткендей, бұл сөз сонау ерте тарихи кезеңдерде- ақ метафоралануға бет алған сөздердің қатарына жатады. Әрі аталмыш сөздің әр тарихи кезеңдерде де өте белсенді қолданыста болғандығы байқалады. Бір қызығы, ауыр сөзі жыраулар поэзиясында көбіне Шалкиіз жырау лексикасына тән. Шалкиіз жырау осы сөз арқылы жасалған метафоралардың санын, мысалда көрсетілгендей (көрсетілмегендері де бар), әлденешеге арттырады. Ауыр сөзі арқылы түзілген метафоралардың Доспамбет пен Үмбетей жырауда тек ауыр қол түрі ғана кездессе, Бұқар жырауда қисапсыз қол деп келеді. Ал Ақтамберді жырау ұлы шерік қол деп береді. Бұл, бір жағы, өлең ағынының сұранысынан туған болса, екінші жағынан, шынымен де сөз қолданудың авторлық үлгісін көрсетеді. Әрі экспрессивті-эмоциялы мәні бар, жаугершілік, ерлік рухты танытатын сөз деп те айтуға болатындай. Кейде сын есімдер метафораланудың нәтижесінде мағынасы тұрақтанып, зат есімге, ал кейде зат есімдер сын есімге айналады. Яғни сөздердің мағына ауыстыруында түрлі аффикстер емес, көркемдік тәсілдердің де қызметі айрықша. Мысалы: 1. Еділ деген қиянға, Еңкейіп келдің тар жерге , Мұнда кеңес қылмадың (Асан қайғы, Қырында киік жайлаған, 23 б.); 2. Абылай алдында сен бітсең Құдандалы таныспын. Абылай алдында бітпесең, Атасын білмес алыспын (Бұқар жырау, Садыр, қайда барасың, 95 б.). Бұл мысалдардағы қиян сөзі сын есімге айналған зат есім де , аз, көп, ұзақ сөздері – заттанған сын есімдер. Қиян сөзі әуелде екі-үш өзеннің қосылған сағасын білдірген. Кейін келе мағынасы ауысып, қазір сын есім сөзі ретінде танылады. Тіпті тұрақты құрылымдардың құрамында да кездеседі. Мысалы, үш қиян, итарқасы қиянда, қиялы қиянға, қиядан қиянға т.б. Осы құрылымдардан да қиян сөзінің түпкі мағынасын табуға болатын сияқты. Яғни қиян сөзінің «атырап», «шартарап», «алыс жер», «биік» деген сындық мағыналары айқындалады. Ал Еділ деген қиянға метафорасын «Еділ деген өзеннің сағасы» немесе «Еділ деген алыс жер» деп түсінуге болса керек. Екінші мысалдағы жіктік жалғауының бірінші жағындағы алыспын сөзі – заттанған сын есімдер. Негізінде жіктік жалғауында келудің өзі метафораның грамматикалық формасының бір белгісі. Мұнда алыс сын есімі ауыспалы мағынада жұмсалып, жаумын, 162 дұшпанмын, жатпын мағыналарын білдіреді. Адамдардың генетикалық байланысы және рухани әлемдегі көңілдің алыс-жақындығы «арақашықтық» ұғымы сияқты образға ие болып, метафоралы танымға негіз болған. Мөлшерлік метафоралар сан есімдердің қатысы арқылы да жасалады. Есептік сан есімдер зат есімдердің сандық мәнін немесе іс-қимылдың жүзеге асу санының ортақ аты есебінде мағынасы ауысып жұмсалады. Мысалы: Тоқсан бес деген тор екен, Найза бойы жар екен, Түбі терең көл екен (Бұқар жырау, Ай, Абылай сен он бір жасыңда, 94-95 бб.). Мысалдағы тоқсан бес күрделі сан есімі метафоралы мәнде жұмсалған. Аталған есептік сан есімі нақты санның атауы ретінде емес, адам өмірінің уақытпен есептелген өлшемінің атауы ретінде алынып, «кәрілік» ұғымының орнына ауысып жұмсалып тұр. Жай алынып қоймайды, сан нақты заттық ұғым ретінде сипатталады. Яғни жүктеу/скачать 5,92 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|